- 1 -
Uwagi na temat redagowania tekstów w języku polskim
Ka\
de porozumiewanie się jest oparte o wspólny system znaków i zasad ich stosowania. Aby
komunikat formułowany z myślą o jego upowszechnieniu  przekazaniu jednej lub wielu osobom 
był czytelny, musi respektować ogólnie przyjęte w danym środowisku zasady. Siła przekonywania,
walory informacyjne tekstu zale\
ą od jasnego przedstawienia określonych treści przy u\
yciu
umownych znaków. Nie bez znaczenia jest te\
forma zapisu słownego przekazu  tekst estetyczny,
świadczący o znajomości reguł językowych przez autora ma większą szansę dotarcia do czytelnika.
Współcześnie coraz rzadziej porozumiewamy się w tradycyjnej formie pisanej. Po co pisać listy,
jeśli są powszechnie dostępne telefony. Pisanie w szkole wypracowań wydaje się sztuką dla sztuki.
Lecz oto rozwój i upowszechnianie elektronicznych środków porozumiewania się czyni z nas coraz
częściej autorów błyskawicznie przesyłanej poczty elektronicznej. Domowy komputer coraz
powszechniej słu\
y do prowadzenia prywatnych zapisków, tworzenia profesjonalnych tekstów oraz
prowadzenia korespondencji. PrzekonujÄ… siÄ™ do niego dotychczasowi u\
ytkownicy długopisów oraz
maszyn do pisania. MÅ‚odzi ludzie od razu zasiadajÄ… do klawiatury.
Opanowując tajniki klawiatury komputerowej oraz podstawowych programów, nie mo\
na
pominąć reguł pisania tekstów w języku polskim i ich redagowania. Nie są one tak \
elazne jak na
przykład te dotyczące języka programowania  jeśli nie będziesz ich respektować, nie stworzysz
nawet najprostszego programu komputerowego. Z drugiej strony sÄ… bardziej bezlitosne  Å‚amiÄ…c je
stworzysz komunikat, który, jeśli zechcesz, upowszechnisz, ale mo\
e on być z
le rozumiany i dawać
złe świadectwo nadawcy.
Pominę w tym tekście rzeczy oczywiste: problemy ortografii, gramatyki, czy, na wy\
szym nieco
poziomie, stylu wypowiedzi. Tego się trzeba nauczyć na szkolnych lekcjach języka polskiego. I
pamiętać, \
e najlepsze programy i słowniki komputerowe nie zastąpią nas całkowicie i nie zwolnią od
odpowiedzialności. Jednocześnie, dysponując owymi pomocami, nauczmy się z nich korzystać. Po to
są, by nam słu\
yć, a przy okazji poprawiania błędów tak\
e czegoś nas nauczyć. A w ogóle nie ma
lepszego sposobu nauki, ni\
uwa\
ne śledzenie dobrych wzorów.
Postaram się zawrzeć na kilku stronach jak najwięcej praktycznych porad edytorskich,
pomagających rozwiązać problemy, o istnieniu których część autorów korzystających z komputera
mo\
e nawet nie wiedzieć.
AKAPITY
Akapit (inaczej ustęp) to najmniejsza część kompozycyjna, wynikająca z logicznego podziału
tekstu. Rozpoczyna się wierszem akapitowym a kończy wierszem końcowym.
Najpowszechniejszym sposobem zaznaczania początku akapitu jest ustalenie stałego wcięcia
wiersza akapitowego (wcięcie pierwszego wiersza). Winno ono pozostawać w stosownej proporcji do
szerokości wiersza. Mo\
na równie\
wybrać rozwiązanie bez wcięć wiersza akapitowego. Wtedy
jednak tekst w wierszu końcowym powinien być krótszy w takiej proporcji, jak w przypadku wcięć
akapitowych, co mo\
e się okazać trudne do osiągnięcia. Sposobem zaznaczania akapitów mo\
e być
tak\
e zastosowanie dodatkowego odstępu (powiększonej interlinii) między ka\
dym wierszem
końcowym a wierszem akapitowym. To rozwiązanie jest typowe dla publikacji internetowych.
Ilość tekstu w wierszu końcowym powinna być co najmniej dwa razy większa od wcięcia
akapitowego.
 - 2 -
Zastosowanie inicjału (powiększonej lub ozdobnej pierwszej litery) nale\
y raczej zarezerwować
dla oznaczania początku większej jednostki porządkowej tekstu, np. rozdziału. Równie\
numerowanie
lub opatrywanie tytułem lepiej stosować do wyró\
niania większych partii tekstu.
TYTUA
Y
Tytuły, czyli napisy odnoszące się do treści całości lub poszczególnych fragmentów tekstu,
rządzą się równie\
określonymi prawami. Powinny być umieszczane w oddzielnych wierszach,
ró\
niąc się od zasadniczego tekstu stopniem (większym) lub odmianą pisma (wersaliki  czyli du\
e
litery, pogrubienie). Tytułów nie kończymy kropką. Je\
eli składają się np. z dwóch zdań, wtedy po
pierwszym zdaniu stawiamy kropkę. W tytułach nie przenosimy wyrazów, treść zaś długiego tytułu
dzielimy w wierszach logicznie, a nie mechanicznie.
Rangę tytułu mo\
na podkreślić, dodając przed tekstem cyfrę lub literę (rzadziej mo\
e to być
sama cyfra, bez tekstu). Przyjmuje się następujące oznaczenia ukazujące hierarchię tytułów: I, II, III...
(cyfra rzymska, tytuł pierwszego rzędu), 1, 2, 3... (cyfra arabska, tytuł drugiego rzędu), a dalej A, B,
C... (litera wersalikowa), a, b, c... (litera tekstowa), a, b, c... (litera grecka). Popularna jest ostatnio
tzw. numeracja dziesiętna, czyli 1. (tytuł pierwszego rzędu), 1.1., 1.2. (tytuły drugiego rzędu), 1.1.1.,
1.1.2., 1.2.1., 1.2.2. (tytuły trzeciego rzędu) i tak dalej.
Tytuł główny winien być oddzielony od tekstu interlinią, przynajmniej równą stopniowi pisma.
Natomiast śródtytuły winny respektować zasadę, \
e sÄ… bli\
sze tekstu, do którego się odnoszą, a nie
tekstu przed nimi.
WYRÓśNIENIA
Często chcemy w tekście wyró\
nić dłu\
szy lub krótszy fragment. Mo\
na to zrobić przez
składanie innym stopniem pisma lub jego odmianą, np. pismem pochyłym (kursywą), pogrubionym
lub podkreślonym. Jednak dla wyró\
nień w tym samym wierszu nie nale\
y stosować innego kroju i
stopnia pisma.
Podkreślenie wydaje się odpowiednie dla tekstów o charakterze prywatnym (listy) i zdecydowanie dla
krótkich fragmentów, nie sprzyja bowiem czytelności, tak\
e sÄ…siedniego wiersza.
Sposobem wyró\
nienia, nie oferowanym przez standardowe edytory tekstu, jest spacjowanie
(nazywane czasem drukiem rozstrzelonym). Maksymalnie kilkuwyrazowe fragmenty mo\
na odró\
nić
od reszty tekstu wstawiając spacje między ka\
dym znakiem, między wyrazami spacjowanymi a
sÄ…siednimi zaÅ› podwajajÄ…c spacjÄ™ (oto s p a c j a).
Wybór sposobu wyró\
nienia zale\
y od autora edytującego tekst. Warto jednak wiedzieć, \
e z
reguły pismem pochyłym składa się litery oznaczające liczby i wielkości zmienne oraz wszystkie
łacińskie nazwy systematyczne i ich skróty. Zaleca się stosowanie kursywy do składu motta,
dedykacji, krótkiej przedmowy, definiowanych terminów lub całych definicji, tytułów publikacji i
utworów oraz ich części, a tak\
e nazw dzieł artystycznych, sztuk teatralnych
i filmów.
Uwaga ogólna to, aby wyró\
nień u\
ywać z umiarem. Jeśli jest ich za du\
o, zamiast zwracać uwagę na
najistotniejsze fragmenty, rozpraszajÄ… jÄ….
 - 3 -
PRZENOSZENIE WYRAZÓW I LICZB
W tekście nie zawsze mo\
emy uniknąć przenoszenia wyrazów. Zresztą wymuszanie braku
przeniesień nie świadczy dobrze o oszczędności miejsca (a przy wydrukach papieru), mo\
e te\

powodować nieestetyczne zró\
nicowanie wielkości odstępów międzywyrazowych w poszczególnych
wierszach, szczególnie jeśli tekst jest wyrównywany między marginesami.
Wyrazy oczywiście nale\
y dzielić zgodnie z zasadami pisowni polskiej, pamiętając przy
przenoszeniu o kilku jeszcze zasadach:
 unikać zbyt wielu przeniesień w kolejnych wierszach,
 nie dzielić skrótów nazw składanych wersalikami (du\
ymi literami),
 nie oddzielać tytułów od nazwisk (np. prof. Michałowski, gen. Bem),
 nie oddzielać skrótów nazw i określeń od liczb (np. 10 zł, XX w.),
 nie dzielić liczb,
 unikać przenoszenia sylaby li, wyrazów dwusylabowych, skrótów (np. itp., itd.).
Nie jest te\
właściwe pozostawianie na końcu wiersza (zawieszanie) cyfr lub liter z kropką lub
nawiasem, stosowanych przy wyliczeniach. Nie nale\
y równie\
, szczególnie przy szerszym składzie,
zawieszać inicjałów imion przed nazwiskami oraz wyrazów jednoliterowych (a, i, o, u, w, z).
Przy przeniesieniach zło\
eń wyrazowych, jeśli rozdzielenie przypada na dywiz (co zresztą jest
najlepszym sposobem przenoszenia takich wyrazów), nale\
y go pozostawić na końcu jednego wiersza
i powtórzyć na początku następnego (np. Kossak-/-Szczucka, biało-/-czerwona).
Nie wszyscy wiedzÄ…, \
e zasady składania nakazują dzielenie liczb na grupy trzycyfrowe za
pomocÄ… spacji (a nie kropki). Dotyczy to liczb zawierajÄ…cych powy\
ej czterech cyfr. Grupy
trzycyfrowe tworzy się za pomocą odstępów licząc od końca liczby (czyli np. 1 023 420, 15 752).
WyjÄ…tkiem sÄ… daty i numery.
WYLICZENIA
Dość często w tekstach zdarzają się wyliczenia. W dłu\
szych wyliczeniach, nawet wyra\
onych
jednym zdaniem, wyliczane kwestie sÄ… umieszczane jedna pod drugÄ… w oddzielnych wierszach. Przy
tym poszczególne punkty wyliczeń mogą być oznaczane myślnikami, kolejnymi literami lub liczbami.
Bardziej zło\
one wyliczenia, których nie da się zamknąć w jednym zdaniu, mogą być równie\

kolejno oznaczone, przy czym ka\
dy nowy punkt pisze siÄ™ od nowego akapitu i z du\
ej litery. Przy
wyliczeniach oznaczonych stosujemy zasadÄ™, \
e po oznaczeniu i nawiasie piszemy następujące po
nich słowa z małej litery, po oznaczeniu i kropkach zaś z du\
ej litery.
Przy okazji warto zwrócić uwagę, \
e w wyliczeniach oznaczonych liczbami, zapisanych jedno
pod drugim w kolejnych wierszach, trzeba umieszczać je wg zasady jedności pod jednościami,
dziesiÄ…tki pod dziesiÄ…tkami itd.
ZNAKI PRZESTANKOWE
Znaki przestankowe, takie jak kropka, przecinek, dwukropek, średnik, wykrzyknik, pytajnik,
piszemy bez spacji po wyrazie, po którym następują, po znaku zaś dajemy spację. Trzeba pamiętać, \
e
łącznik "-" (dywiz) to nie to samo co myślnik " " (pauza). Owa krótsza kreska u\
ywana jest (bez
spacji) jako znak przeniesienia oraz w zło\
eniach równorzędnych wyrazów. Myślnik natomiast to
znak interpunkcyjny u\
ywany (ze spacją) m.in. zamiast domyślnego członu zdania, dla wyodrębnienia
wtrąceń, a tak\
e w zapisie dialogów.
 - 4 -
Wielokropek zawsze składa się z trzech kropek, pisanych bez spacji pomiędzy nimi oraz między
nimi a wyrazem, do którego się odnoszą. Je\
eli wielokropka, np. w cytacie, u\
ywamy dla oznaczenia
pominięcia fragmentu tekstu, to bierzemy go w nawias okrągły "( )" lub kwadratowy "[ ]".
Ka\
dy tekst brany w nawias składamy bez spacji między znakami otwarcia i zamknięcia
nawiasu. Natomiast oczywiście spacje poprzedzają nawias i następują po nim.
To samo dotyczy cudzysłowu, o którym jednak trzeba powiedzieć więcej. Przede wszystkim
właściwym cudzysłowem w tekście polskojęzycznym jest tzw. cudzysłów zwykły " " lub tzw.
francuski «  . W obu przypadkach cudzysłów otwierajÄ…cy ró\
ni siÄ™ graficznie od zamykajÄ…cego.
Nie jest właściwe przenoszenie do tekstów polskich cudzysłowów obcych naszej tradycji.
Warto rozpatrzyć szczególny przypadek, jaki mo\
e się zdarzyć, mianowicie cudzysłów w
cudzysłowie. Są dwa rozwiązania  mo\
na zastosować cudzysłów francuski wewnÄ…trz zwykÅ‚ego " «
  " lub wewnÄ…trz zastosować cudzysłów pojedynczy " ,  '  " albo « «  .
Je\
eli w cudzysłów ujęta jest końcowa część zdania, to znaki przestankowe nale\
y składać po
cudzysłowie. Natomiast gdy całe zdanie ujęte jest w cudzysłów, znaki przestankowe trzeba składać
przed cudzysłowem zamykającym.
Cudzysłów słu\
y często do oznaczenia obcych tekstów cytowanych przez autora. Szczególnie
jeśli cytat jest krótki, wystarczy oznaczyć go cudzysłowem, bez zmiany stopnia i kroju pisma. Gdy
cytat jest dłu\
szy, niezale\
nie od cudzysłowu umieszczamy go od nowego akapitu. Przy jeszcze
dłu\
szym cytacie mo\
na go zło\
yć kursywą albo lepiej pismem o stopień mniejszym, albo zastosować
dla cytowanego fragmentu wÄ™\
szy skład (z wcięciem z lewej strony). Więcej akapitów cytowanego
tekstu nale\
y dodatkowo oddzielić od tekstu autorskiego spacją od góry i od dołu.
Do garści konkretnych zaleceń sformułowanych powy\
ej chcę dodać dwie zasady ogólne. Po
pierwsze, nale\
y unikać podwójnych wyró\
nień dla jednej sprawy, np. je\
eli dla oznaczenia tytułu
wybraliśmy kursywę, to nie stosujemy jednocześnie cudzysłowu. Po drugie, przyjąwszy jakieś
rozwiÄ…zanie edytorskie, nale\
y je wprowadzić konsekwentnie i jednolicie w całym tekście.
 Nie wstyd nie wiedzieć. Wstyd nie mieć wątpliwości i nie zapytać. Więc miejcie wątpliwości i
pytajcie, pytajcie, pytajcie...