Lew Dawidowicz Trocki
Rewolucja
permanentna
Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej
WARSZAWA 2008
Lew Dawidowicz Trocki  Rewolucja permanentna (1929 rok)
 Rewolucja permanentna ( Piermanientnaja
riewolucija ) to bardzo obszerny fragment
Wprowadzenia do książki pod tym samym
tytułem, która ukazała się w 1929 roku w Berlinie
w języku rosyjskim. Wprowadzenie zostało
napisane w r. 1929, natomiast pozostała część
książki powstawała wcześniej.
Podstawa niniejszego wydania: antologia tekstów
 Marksizm XX wieku , część I, red. naukowa
Janusz Dobieszewski i Marek J. Siemek,
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego,
Warszawa 1990.
Tłumaczenie z języka rosyjskiego: Janusz
Dobieszewski.
 2 
� Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej www.skfm.w.pl
Lew Dawidowicz Trocki  Rewolucja permanentna (1929 rok)
Tekst ten poświęcony jest problemowi ściśle związanemu z teorią trzech rewolucji rosyjskich,
choć nie ogranicza się tylko do tego. Problem ów odgrywał w ciągu ostatnich lat ogromną rolę w walce
wewnętrznej toczącej się w łonie partii komunistycznej Związku Radzieckiego, a następnie przeniesionej
na forum Międzynarodówki Komunistycznej; odegrał również decydującą rolę w rozwoju rewolucji
chińskiej oraz wpłynął na cały szereg rozstrzygnięć o pierwszorzędnym znaczeniu, a dotyczących
problemów walki rewolucyjnej w krajach Wschodu. Chodzi tu o tak zwaną teorię  rewolucji
permanentnej , która według epigonów leninizmu (Zinowjewa, Stalina, Bucharina i in.) stanowi grzech
pierworodny  trockizmu .
Problem rewolucji permanentnej podniesiony został, po dłuższej przerwie i na pierwszy rzut oka
zupełnie nieoczekiwanie, w roku 1924. Nie kryły się za tym żadne przesłanki polityczne: chodziło o
dawno przebrzmiałe rozbieżności. Istniały natomiast istotne przesłanki psychologiczne. Rozpoczynając
walkę przeciwko mnie, grupa tak zwanych  starych bolszewików określała swą przeciwstawną wobec
mnie pozycję za pomocą tej właśnie nazwy   starzy bolszewicy . Ogromny jednak kłopot sprawiał im
rok 1917. Niezależnie od toczącej się przedtem walki i zakresu przygotowań, wszystko  w odniesieniu
tak do partii jako całości, jak i do poszczególnych osób  zostało ostatecznie i jednoznacznie
zweryfikowane w momencie przewrotu paz
dziernikowego. Żaden z epigonów nie sprawdził się w tym
momencie. Wszyscy bez wyjątku stanęli wobec rewolucji lutowej 1917 roku na pozycji demokratycznej
lewicy. Żaden z nich nie wysunął hasła walki proletariatu o władzę. Dla wszystkich kurs na rewolucję
socjalistyczną był absurdem lub jeszcze gorzej   trockizmem . W takim duchu kierowali oni partią do
przyjazdu zza granicy W. I. Lenina i ogłoszenia przez niego znakomitych Tez kwietniowych. Następnie
Kamieniew, już w otwartej walce przeciwko Leninowi, próbuje jawnie stworzyć w ramach bolszewizmu
skrzydło demokratyczne. Przyłącza się do niego Zinowjew, który powrócił razem z Leninem. Stalin,
fatalnie skompromitowany przez swój socjalpatriotyzm, usuwa się w tym czasie w cień. Pozwala partii
zapomnieć o swych żałosnych artykułach i wystąpieniach prezentowanych w decydujących momentach
okresu marcowego i zbliża się stopniowo do punktu widzenia Lenina.
Nasuwa się tu oczywiste pytanie: co dał leninizm każdemu z przywódców  starych bolszewików ,
skoro żaden z nich nie potrafił samodzielnie wykorzystać teoretycznych i praktycznych doświadczeń
partii w najważniejszym i decydującym okresie historycznym? Pytanie to musieli oni odsunąć za wszelką
cenę, zastępując je innym. W tym celu w centrum obstrzału umieszczono teorię rewolucji permanentnej.
Oponenci moi nie przewidzieli oczywiście, że tworząc sztuczną oś walki, sami, nie spodziewając się tego,
będą się określać ze względu na ową oś, że będą sobie tworzyć, na zasadzie odwrotności, nowy
światopogląd.
W swych podstawowych tezach teoria rewolucji permanentnej została sformułowana przeze mnie
jeszcze przed wydarzeniami roku 1905. Rosja zbliżała się wówczas do rewolucji burżuazyjnej. Nikt w
szeregach ówczesnej socjaldemokracji rosyjskiej (wszyscy nazywaliśmy się wtedy socjaldemokratami)
nie wątpił, że zbliżamy się do rewolucji właśnie burżuazyjnej, czyli takiej, którą rodzi sprzeczność
między rozwojem sił wytwórczych społeczeństwa kapitalistycznego a przestarzałymi feudalno�
średniowiecznymi stosunkami społecznymi i państwowymi. Marksistowskiemu wyjaśnieniu
burżuazyjnego charakteru zbliżającej się rewolucji poświęciłem wówczas niemało wystąpień i artykułów
skierowanych przeciw narodnikom i anarchistom.
 3 
� Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej www.skfm.w.pl
Lew Dawidowicz Trocki  Rewolucja permanentna (1929 rok)
Ale burżuazyjny charakter rewolucji nie przesądzał tego, które klasy i w jakich stosunkach wobec
siebie będą realizować zadania przewrotu demokratycznego. Ten właśnie punkt był początkiem
zasadniczych rozbieżności strategicznych.
Plechanow, Akselrod, Zasulicz, Martow, a wraz z nimi wszyscy mienszewicy wychodzili od tego,
że rola przywódcza w rewolucji burżuazyjnej może należeć tylko do burżuazji liberalnej jako naturalnego
pretendenta do władzy. Według tego schematu, partii proletariatu przypaść miała rola lewego skrzydła
frontu demokratycznego: socjaldemokracja powinna popierać burżuazję liberalną w walce przeciw
reakcji, a jednocześnie bronić wobec burżuazji liberalnej interesów proletariatu. Innymi słowy, rewolucję
burżuazyjną mienszewicy pojmowali jako liberalno�konstytucyjną reformę.
Zupełnie inaczej stawiał problem Lenin. Uwolnienie sił wytwórczych społeczeństwa
burżuazyjnego od ograniczeń feudalizmu oznaczało dla niego, przede wszystkim, radykalne rozwiązanie
kwestii agrarnej w sensie całkowitej likwidacji klasy obszarników i rewolucyjnego przekształcenia
własności ziemskiej. Nierozerwalnie była związana z tym likwidacja monarchii. Kwestia agrarna,
dotycząca żywotnych interesów przytłaczającej większości ludności i stanowiąca jednocześnie podstawę
problemu rynku kapitalistycznego, postawiona została przez Lenina z iście rewolucyjną śmiałością.
Ponieważ burżuazja liberalna, ustosunkowana wrogo do robotników, związana jest licznymi więzami z
wielką własnością ziemską, zatem rzeczywiście demokratyczne wyzwolenie chłopstwa może być
dokonane jedynie poprzez rewolucyjną współpracę robotników i chłopów. Ich wspólne powstanie
przeciw staremu społeczeństwu powinno, według Lenina, doprowadzić, w przypadku zwycięstwa, do
ustanowienia  demokratycznej dyktatury proletariatu i chłopstwa .
To ostatnie sformułowanie powtarzane jest obecnie w Kominternie jako jakiś ponadhistoryczny
dogmat, bez próby analizy doświadczeń historycznych ostatniego dwudziestopięciolecia, tak jak byśmy
nie byli świadkami i uczestnikami rewolucji 1905 roku, rewolucji lutowej roku 1917, wreszcie 
przewrotu paz
dziernikowego. Tego rodzaju analiza historyczna jest tym bardziej potrzebna, że
 demokratyczna dyktatura proletariatu i chłopstwa nigdy w historii nie zaistniała. W roku 1905 chodziło
Leninowi o hipotezę strategiczną, która miała być zweryfikowana przez rzeczywisty rozwój walki
klasowej. Formuła demokratycznej dyktatury proletariatu i chłopstwa miała w znacznej mierze charakter
 namiarowo�algebraiczny . Lenin nie rozstrzygał z góry kształtu stosunków politycznych między
obydwoma siłami przewidywanej dyktatury demokratycznej, tzn. proletariatem i chłopstwem. Nie
wykluczał i takiej możliwości, że chłopstwo będzie reprezentowane w rewolucji przez samodzielną partię,
przy czym samodzielną na dwa fronty: nie tylko w stosunku do burżuazji, ale również w stosunku do
proletariatu; a jednocześnie partię zdolną do dokonania rewolucji w walce z burżuazją liberalną, a w
sojuszu z partią proletariatu. Lenin dopuszczał nawet, co zobaczymy dalej, że we władzach
demokratycznej dyktatury rewolucyjna partia chłopska będzie stanowić większość.
W kwestii decydującego znaczenia, dla losów naszej rewolucji burżuazyjnej, przewrotu agrarnego
byłem, co najmniej od jesieni 1902 roku, to znaczy od momentu pierwszej ucieczki za granicę, uczniem
Lenina. Wbrew niedorzecznym opowieściom z lat ostatnich, nie ulegało dla mnie wątpliwości, że
rewolucja agrarna, a w konsekwencji również powszechno�demokratyczna, może być dokonana tylko
przez zjednoczone siły robotników i chłopów, walczących przeciw burżuazji liberalnej. Występowałem
natomiast przeciwko formule  demokratycznej dyktatury proletariatu i chłopstwa , widząc jej niedostatek
 4 
� Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej www.skfm.w.pl
Lew Dawidowicz Trocki  Rewolucja permanentna (1929 rok)
w tym, że pozostawiła otwarte pytanie o to, do jakiej klasy będzie należeć rzeczywista dyktatura.
Dowodziłem, że chłopstwo, pomimo jego ogromnego znaczenia społecznego i rewolucyjnego, nie jest
zdolne ani do stworzenia prawdziwie samodzielnej partii, ani tym bardziej, do skupienia w rękach swej
partii władzy rewolucyjnej. Podobnie jak w dawnych rewolucjach  poczynając od reformacji niemieckiej
XVI wieku, a nawet wcześniej  chłopstwo w okresie swych powstań popierało jedną z frakcji burżuazji
miejskiej i nierzadko zapewniało jej zwycięstwo, tak i w naszej spóz
nionej rewolucji burżuazyjnej
chłopstwo, nawet przy największym rozmachu swej walki, zdoła co najwyżej udzielić analogicznego
poparcia proletariatowi i dopomóc mu w dojściu do władzy. Stwierdzałem, że tylko wtedy nasza
rewolucja burżuazyjna potrafi radykalnie rozwiązać stojące przed nią zadania, gdy proletariat, przy
pomocy wielomilionowego chłopstwa, zdoła skupić w swych rękach rewolucyjną dyktaturę.
Jaka będzie treść społeczna tej dyktatury? Przede wszystkim powinna ona doprowadzić do końca
przewrót agrarny i demokratyczną przebudowę państwa. Innymi słowy, dyktatura proletariatu stanie się
narzędziem rozwiązania zadań historycznie spóz
nionej rewolucji burżuazyjnej. Ale nie może ona na tym
się zatrzymać. Zdobywając władzę, proletariat będzie musiał ingerować coraz głębiej w stosunki
własności prywatnej w ogóle, to znaczy, przechodzić na tory zarządzania socjalistycznego.
 Czyżbyście sądzili  oponowali dziesiątki razy w latach 1905�1917 Stalin, Rykow i im podobni
w rodzaju Mołotowa  że Rosja dojrzała do rewolucji socjalistycznej? Niezmiennie odpowiadałem na to
przecząco. Dojrzała natomiast do rewolucji socjalistycznej gospodarka światowa jako całość, w tym
przede wszystkim gospodarka europejska. To, czy dyktatura proletariatu w Rosji doprowadzi do
socjalizmu, czy też nie  w jakim stopniu i poprzez jakie etapy  zależy od dalszych losów europejskiego
i światowego kapitalizmu.
Są to podstawowe tezy teorii rewolucji permanentnej zgodnie z jej pierwotną formułą z
pierwszych miesięcy 1905 roku. W tym czasie dokonały się trzy rewolucje. Rosyjski proletariat doszedł
do władzy na potężnej fali powstania chłopskiego. Dyktatura proletariatu stała się w Rosji faktem
wcześniej niż w jakimkolwiek z nieporównanie bardziej rozwiniętych krajów świata. W roku 1924, a
więc w siedem lat po tym, jak historyczna prognoza teorii rewolucji permanentnej została potwierdzona w
sposób niewątpliwy, epigoni przepuścili na tę teorię gwałtowny atak, wyrywając z moich dawnych prac
poszczególne frazy i polemiczne repliki, te, o których ja sam zupełnie już zapomniałem.
Należy w tym miejscu przypomnieć, że pierwsza rewolucja rosyjska wybuchła ponad pół wieku
po okresie rewolucji burżuazyjnych w Europie i 35 lat po epizodycznym powstaniu Komuny Paryskiej.
Europa zdążyła odzwyczaić się od rewolucji. Rosja w ogóle ich nie znała. Wszystkie problemy rewolucji
stanęły na porządku dnia od nowa. Nietrudno sobie wyobrazić, jak wiele nie znanych i niepewnych
elementów kryła w sobie wówczas przed nami przyszła rewolucja. Programy wszystkich ugrupowań były
swego rodzaju hipotezami roboczymi. Trzeba wyjątkowej niezdolności do prognozowania historycznego i
wyjątkowego niezrozumienia jego metod, by rozpatrywać obecnie analizy i oceny z roku 1905 tak, jakby
napisane zostały wczoraj. Często powtarzałem sobie i przyjaciołom, że w moich prognozach z roku 1905
były liczne luki, które nietrudno dzisiaj wskazać. Czy jednak moi krytycy sięgali wyrokiem dalej i
głębiej? Nie wracając długo do swych dawnych prac, skłonny byłem początkowo traktować te luki jako o
wiele bardziej znaczące i ważniejsze, niż to jest w rzeczywistości. Przekonałem się o tym w roku 1928, w
okresie zesłania do Ałma�Aty, gdy przymusowe odsunięcie od polityki pozwoliło mi przeczytać z
 5 
� Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej www.skfm.w.pl
Lew Dawidowicz Trocki  Rewolucja permanentna (1929 rok)
ołówkiem w ręku moje stare prace dotyczące problemu rewolucji permanentnej. Mam nadzieję, że dalej
również czytelnik nabierze tego przekonania.
W ramach niniejszego wprowadzenia niezbędne jest jednak możliwie dokładne przedstawienie
składowych elementów teorii rewolucji permanentnej oraz głównych argumentów przeciw niej. Spór
rozszerzył się i pogłębił na tyle, że ogarnął w istocie wszystkie najważniejsze problemy światowego
ruchu rewolucyjnego.
Rewolucja permanentna w tym sensie, jakie nadał temu pojęciu Marks, oznacza rewolucję, która
nie godzi się z żadną formą panowania klasowego, która nie zatrzymuje się na etapie demokratycznym,
która przechodzi do zarządzania socjalistycznego i do wojny z zewnętrzną reakcją; rewolucję, której
każdy kolejny etap założony jest w etapie poprzednim i która może zakończyć się tylko wraz z całkowitą
likwidacją społeczeństwa klasowego.
W celu wyjaśnienia nieporozumień, które powstały wokół teorii rewolucji permanentnej,
niezbędne wydaje się rozdzielenie trzech grup idei związanych z tą teorią.
Po pierwsze, zawiera ona problemy przejścia od rewolucji demokratycznej do socjalistycznej. Jest
to w istocie historyczna geneza teorii.
Pojęcie rewolucji permanentnej zostało wprowadzone przez wielkich komunistów połowy XIX
wieku, przez Marksa i jego zwolenników, w celu przeciwstawienia się ideologii demokratycznej
głoszącej, jak wiadomo, że wraz z ustanowieniem  rozumnego czy też demokratycznego państwa
wszystkie problemy można będzie rozwiązać metodą pokojową, reformistyczną lub ewolucyjną.
Rewolucję burżuazyjną 1848 roku Marks rozpatrywał jedynie jako bezpośredni wstęp do rewolucji
proletariackiej.  Pomylił się . Ale pomyłka ta miała charakter faktyczny, a nie metodologiczny.
Rewolucja 1848 roku nie przerodziła się w rewolucję socjalistyczną, ale właśnie dlatego nie zakończyła
się demokracją. Jeśli chodzi o rewolucję niemiecką 1918 roku, to nie jest to wcale demokratyczne
zakończenie rewolucji burżuazyjnej, ale pozbawiona socjaldemokratycznego przywództwa rewolucja
proletariacka, a jeszcze dokładniej  jest to burżuazyjna kontrrewolucja zmuszona, po zwycięstwie nad
proletariatem, do zachowania formy pseudodemokratycznej.
Wulgarny  marksizm wypracował schemat rozwoju historycznego, zgodnie z którym każde
społeczeństwo burżuazyjne prędzej czy póz
niej zapewnia sobie reżim demokratyczny, po czym
proletariat, w warunkach demokracji, stopniowo dochodzi do socjalizmu na drodze organizacji i
wychowania. Samo przejście do socjalizmu widziane jest w różny sposób: jawni reformiści wyobrażali je
sobie w postaci reformistycznego wypełnienia demokracji treścią socjalistyczną (JaurŁs); formalni
rewolucjoniści uznawali konieczność przemocy rewolucyjnej (Guesde). Ale jedni i drudzy uważali
demokrację i socjalizm, w stosunku do wszystkich narodów i krajów, za dwa nie tylko zupełnie
oddzielne, ale i znacznie oddzielone między sobą w czasie etapy rozwoju społeczeństwa. Przekonanie
takie panowało również wśród marksistów rosyjskich, którzy w okresie roku 1905 należeli na ogół do
lewego skrzydła II Międzynarodówki. Plechanow, wybitny prekursor marksizmu rosyjskiego, uważał ideę
dyktatury proletariatu w Rosji współczesnej za niedorzeczną. Ten sam punkt widzenia reprezentowali nie
tylko mienszewicy, ale i przytłaczająca większość przywódców bolszewickich, a zwłaszcza wszyscy bez
wyjątku dzisiejsi przywódcy partii, którzy byli swego czasu zdecydowanymi rewolucyjnymi
 6 
� Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej www.skfm.w.pl
Lew Dawidowicz Trocki  Rewolucja permanentna (1929 rok)
demokratami i dla których problemy rewolucji socjalistycznej były nie tylko w roku 1905, lecz także w
przededniu paz
dziernika roku 1917 niewyraz
ną muzyką dalekiej przyszłości.
Tym właśnie ideom i nastrojom zrodzona w roku 1905 teoria rewolucji permanentnej
wypowiedziała wojnę. Pokazywała ona, jak zadania demokratyczne zapóz
nionych narodów
burżuazyjnych prowadzą w naszej epoce bezpośrednio do dyktatury proletariatu, dyktatura zaś
proletariatu stawia na porządku dnia zadania socjalistyczne. Była to centralna idea teorii. Jeśli tradycyjny
pogląd głosił, że dyktatura proletariatu musi być poprzedzona długim okresem demokracji, to teoria
rewolucji permanentnej stwierdza, że w krajach zacofanych droga do rewolucji prowadzi przez dyktaturę
proletariatu. Tym samym demokracja stawała się nie czymś samoistnym, ustanowionym na dziesiątki lat,
a jedynie bezpośrednim wstępem do rewolucji socjalistycznej. Demokracja i socjalizm zostały połączone
nierozerwalną więzią. Okres między przewrotem demokratycznym a socjalistyczną przebudową
społeczeństwa staje się w ten sposób permanentnym rozwojem rewolucyjnym.
Drugi aspekt  permanentnej teorii charakteryzuje już rewolucję socjalistyczną jako taką. W ciągu
trudnego do określenia czasu i w stałej walce wewnętrznej przekształceniu ulegają wszystkie stosunki
społeczne. Społeczeństwo przeobraża się nieprzerwanie. Każdy etap przekształcenia wynika bezpośrednio
z poprzedniego. Proces ten zachowuje z konieczności charakter polityczny, to znaczy rozwija się poprzez
konflikty różnych grup przeobrażającego się społeczeństwa. Okresy wojny domowej i wojen
zewnętrznych przeplatają się z okresami pokojowych reform. Rewolucje w ekonomice, technice, wiedzy,
rodzinie, życiu codziennym, moralności rozwijają się w skomplikowanym procesie wzajemnego
oddziaływania, nie pozwalając społeczeństwu osiągnąć stanu równowagi. Na tym właśnie polega
permanentny charakter rewolucji socjalistycznej jako takiej.
Międzynarodowy charakter rewolucji socjalistycznej, stanowiąc trzeci aspekt teorii rewolucji
permanentnej, wynika z obecnego stanu gospodarki światowej i struktury społecznej ludzkości.
Internacjonalizm nie jest abstrakcyjną zasadą, ale teoretycznym i politycznym odzwierciedleniem
światowego charakteru gospodarki, światowego rozwoju sił wytwórczych oraz światowego zakresu walki
klasowej. Rewolucja socjalistyczna rozpoczyna się na gruncie narodowym, ale nie może się na nim
zakończyć. Ograniczenie rewolucji proletariackiej do granic narodowych może być tylko czasową
koniecznością, nawet gdy okres jej trwania jest dość długi, jak na przykład w Związku Radzieckim. W
warunkach izolowanej dyktatury proletariatu sukcesom nieuchronnie towarzyszą wewnętrzne i
zewnętrzne sprzeczności. Pozostając dłużej w izolacji, państwo proletariackie będzie musiało stać się
ofiarą tych sprzeczności. Jedynym wyjściem z tej sytuacji jest zwycięstwo proletariatu w krajach
najbardziej rozwiniętych. Z tego punktu widzenia rewolucja narodowa nie jest celem samoistnym;
stanowi jedynie ogniwo międzynarodowego łańcucha. Rewolucja międzynarodowa jest procesem
permanentnym, niezależnie od chwilowych ograniczeń i odpływów.
Kampania epigonów skierowana jest, choć nie jednakowo wyraz
nie, przeciwko wszystkim trzem
aspektom teorii rewolucji permanentnej. Nie może zresztą być inaczej, ponieważ są to trzy nierozerwalnie
ze sobą związane części jednej całości. Epigoni dokonują mechanicznego rozdzielenia dyktatury
demokratycznej i dyktatury socjalistycznej. Rozdzielają narodową i międzynarodową rewolucję
socjalistyczną. Zdobycie władzy w granicach narodowych traktują w istocie rzeczy jako nie początkowy,
 7 
� Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej www.skfm.w.pl
Lew Dawidowicz Trocki  Rewolucja permanentna (1929 rok)
ale końcowy akt rewolucji; dalej nastąpić ma okres reform prowadzących do stworzenia narodowego
społeczeństwa socjalistycznego.
W roku 1905 ci sami ludzie nie dopuszczali myśli o tym, że proletariat wcześniej zdobędzie
władzę w Rosji niż w Europie Zachodniej. W roku 1917 głosili samoistność rewolucji demokratycznej w
Rosji i odrzucali dyktaturę proletariatu. W latach 1925�1927 opowiadali się za rewolucją narodową w
Chinach kierowaną przez narodową burżuazję. Następnie głosić zaczęli w stosunku do Chin hasło
demokratycznej dyktatury robotników i chłopów, przeciwstawiając je hasłu dyktatury proletariatu.
Ogłosili możliwość zbudowania w Związku Radzieckim odrębnego i samowystarczalnego społeczeństwa
socjalistycznego. Rewolucja międzynarodowa przemieniła się dla nich z koniecznego warunku
zwycięstwa w sprzyjającą okoliczność. Do tak głębokiego zerwania z marksizmem doszli epigoni w toku
permanentnej walki z teorią rewolucji permanentnej.
Walka, rozpoczęta od sztucznego ożywienia historycznych już wspomnień i zafałszowania
odległej przeszłości, doprowadziła do całkowitego przeobrażenia światopoglądu rządzącej warstwy
rewolucji. Nie raz już wyjaśnialiśmy, że to przewartościowanie wartości dokonało się pod wpływem
potrzeb biurokracji radzieckiej, która stawała się coraz bardziej konserwatywna, dążyła do systemu
narodowego, domagała się, by dokonana rewolucja, zapewniająca biurokracji pozycje uprzywilejowane,
została uznana za wystarczającą dla pokojowej budowy socjalizmu. Do tematu tego nie będziemy już
powracać. Podkreślmy tylko, że biurokracja doskonale rozumie związek swej sytuacji materialnej i
ideowej z teorią socjalizmu narodowego. Jest to szczególnie wyraz
nie widoczne obecnie, pomimo tego
lub dzięki temu, że aparat stalinowski, pod naciskiem sprzeczności, których nie przewidywał, kieruje się
obecnie na lewo i zadaje twarde ciosy swym wczorajszym prawicowym inspiratorom. Wrogość
biurokratów do opozycji marksistowskiej, od której zapożyczyli pośpiesznie hasła i argumenty, nie
osłabła, jak wiadomo, ani trochę. Od opozycjonistów, zgłaszających chęć ponownego wstąpienia do partii
w celu wsparcia kursu na industrializację, wymaga się przede wszystkim całkowitego potępienia teorii
rewolucji permanentnej i przynajmniej pośredniego uznania teorii socjalizmu w jednym kraju. W ten
sposób biurokracja stalinowska daje wyraz czysto taktycznemu charakterowi zwrotu lewicowego przy
pełnym zachowaniu narodowo�reformistycznych podstaw strategicznych. Nie ma potrzeby wyjaśniać, że
w polityce, podobnie jak w wojskowości, taktyka w ostatecznym rachunku podporządkowana jest
strategii.
Problem wyszedł już dawno poza sferę walki z  trockizmem . Stopniowo rozszerzając się ogarnął
dosłownie wszystkie problemy światopoglądu rewolucyjnego. Rewolucja permanentna albo socjalizm w
jednym kraju  to alternatywa dotycząca wewnętrznych problemów Związku Radzieckiego, perspektyw
rewolucji na Wschodzie, a wreszcie, losów Międzynarodówki Komunistycznej.
Niniejsza broszura nie rozpatruje problemu ze wszystkich tych stron; nie ma potrzeby powtarzania
tego, co zostało już powiedziane w innych pracach. Ekonomiczną i polityczną bezpodstawność nacjonal�
szowinizmu próbowałem teoretycznie ukazać w Krytyce programu Kominternu. W odpowiedzi teoretycy
Kominternu nabrali wody w usta. To zresztą jedyna rzecz, jaka pozostała im do zrobienia. Tutaj
rekonstruuję teorię rewolucji w takim kształcie, w jakim została sformułowana w roku 1905 w
odniesieniu do problemów wewnętrznych rewolucji rosyjskiej. Pokazuję, na czym polegały zasadnicze
różnice między ujęciem moim a leninowskim, oraz jak i dlaczego we wszystkich decydujących
 8 
� Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej www.skfm.w.pl
Lew Dawidowicz Trocki  Rewolucja permanentna (1929 rok)
momentach ujęcia te się zbiegały. Próbuję również ukazać rozstrzygające znaczenie interesującego nas
problemu dla proletariatu krajów zacofanych, a tym samym, dla całej Międzynarodówki Komunistycznej.
Jakie zarzuty wysunęli epigoni przeciw teorii rewolucji permanentnej? Jeśli pominiemy
niezliczone sprzeczności moich krytyków, to całe ich rzeczywiście niezmierzone piśmiennictwo można
sprowadzić do następujących twierdzeń:
1. Trocki ignorował różnicę między rewolucją burżuazyjną i socjalistyczną; już w roku 1905
uważał, że przed proletariatem Rosji stoją zadania przewrotu bezpośrednio socjalistycznego.
2. Trocki zupełnie pomijał kwestię agrarną. Chłopstwo dla niego nie istniało. Rewolucję
wyobrażał sobie jako pojedynek proletariatu z caratem.
3. Trocki nie wierzył, by światowa burżuazja mogła dopuścić do jakiegoś dłuższego istnienia
dyktatury proletariatu rosyjskiego. Uważał, że klęska tej dyktatury jest nieuchronna, o ile proletariat
Zachodu nie zdobędzie władzy i nie udzieli nam jak najszybszej pomocy. Tym samym Trocki nie
doceniał nacisku wywieranego przez zachodni proletariat na swoją burżuazję.
4. Trocki w ogóle nie wierzy w siłę proletariatu rosyjskiego, w jego zdolność do samodzielnej
budowy socjalizmu. W związku z tym wszystkie swoje nadzieje pokładał i pokłada w rewolucji
międzynarodowej.
Motywy te znalez
ć można nie tylko w niezliczonych pismach i mowach Zinowjewa, Stalina,
Bucharina i innych. Formułowane są one również w najbardziej oficjalnych rezolucjach WKP(b) i
Międzynarodówki Komunistycznej. Niemniej jednak trzeba powiedzieć, że opierają się one na ignorancji
połączonej z nieuczciwością.
Dwa pierwsze twierdzenia krytyków, co pokazane zostanie dalej, fałszywe są u samych swych
podstaw. Wychodziłem właśnie od burżuazyjno�demokratycznego charakteru rewolucji i dochodziłem do
wniosku, że głębokość kryzysu agrarnego w zacofanej Rosji stwarza szansę dojścia proletariatu do
władzy. Tej właśnie myśli broniłem w przededniu 1905 roku. Tę właśnie myśl wyrażało określenie
rewolucji  permanentną , to znaczy  nieprzerwaną, to znaczy  przechodzącą bezpośrednio ze stadium
burżuazyjnego w stadium socjalistyczne. Rewolucji permanentnej interpretowanej jako bezpośredni skok
z królestwa samowładztwa do królestwa socjalizmu Stalin przeciwstawił póz
niej (1924 rok) pojęcie
 przerastania . Niefortunny teoretyk nie zdawał sobie nawet trudu zastanowienia się, co w takim razie 
jeśli ma to być zwykły skok  oznacza permanentność rewolucji, to znaczy ciągłość jej rozwoju.
Jeśli chodzi o zarzut trzeci, to podyktowała go nietrwała wiara epigonów w możliwość
zneutralizowania imperialistycznej burżuazji na nieograniczony czas za sprawą  rozumnie
zorganizowanego nacisku proletariatu. W latach 1924�1927 była to centralna idea Stalina. Jej owocem był
Komitet Angielsko�Rosyjski. Rozczarowanie co do możliwości związania rąk i nóg burżuazji światowej
za pomocą sojuszy z Purcellem, Radić�m, La Folettem i Czang Kai�szekiem doprowadziło do ostrego
paroksyzmu strachu przed bliskim niebezpieczeństwem wojennym. W Kominternie stan ten trwa aż do
dzisiaj.
Czwarty zarzut przeciw teorii rewolucji permanentnej sprowadza się po prostu do tego, jakobym
w roku 1905 nie podzielał punktu widzenia teorii socjalizmu w jednym kraju, którą Stalin sfabrykował
dla biurokracji radzieckiej dopiero w roku 1924. Zarzut ten jest szczególnym historycznym curiosum.
 9 
� Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej www.skfm.w.pl
Lew Dawidowicz Trocki  Rewolucja permanentna (1929 rok)
Można by pomyśleć, że moi oponenci, o ile w roku 1905 dokonywali jakichś politycznych rozważań,
uważali wówczas Rosję za dojrzałą do samodzielnej rewolucji socjalistycznej. W rzeczywistości w latach
1905�1917 niestrudzenie oskarżali mnie o utopizm, polegający na uznaniu przeze mnie
prawdopodobieństwa wcześniejszego zdobycia przez proletariat władzy w Rosji niż w Europie
Zachodniej. Kamieniew i Rykow zarzucali w roku 1917 utopizm Leninowi, wyjaśniając mu w sposób
prosty, że rewolucja socjalistyczna powinna dokonać się najpierw w Anglii i innych krajach rozwiniętych,
a dopiero potem miała przyjść kolej na Rosję. Podobny punkt widzenia prezentował Stalin do 4 kwietnia
1917 roku i dopiero od tego momentu stopniowo i z trudem przyswajał sobie leninowską formułę
dyktatury proletariatu jako przeciwieństwa dyktatury demokratyczniej. Jeszcze wiosną 1924 roku Stalin
powtarzał za innymi, że Rosja, ujmowana oddzielnie, nie dojrzała jeszcze do zbudowania społeczeństwa
socjalistycznego. Jesienią tego samego roku, w toku walki z teorią rewolucji permanentnej, Stalin
dokonał po raz pierwszy odkrycia, iż możliwe jest w Rosji zbudowanie izolowanego socjalizmu.
Następnie czerwona profesura dobrała Stalinowi cytaty wykazujące, iż Trocki uważał w roku 1905  o
zgrozo!  że Rosja dojść może do socjalizmu tylko z pomocą proletariatu Zachodu.
Gdyby historię walki ideowej ostatniego ćwierćwiecza pociąć nożycami na maleńkie kawałki,
wymieszać je, a następnie kazać ślepcowi je skleić, to należy wątpić, czy powstałby większy galimatias
teoretyczny i historyczny niż ten, którym epigoni karmią swych czytelników i słuchaczy.
By ukazać wyraz
niej związek między problemami wczorajszymi i dzisiejszymi, trzeba tu, choćby
skrótowo, przypomnieć dokonania kierownictwa Kominternu, tzn. Stalina i Bucharina, w Chinach.
Pod pozorem tego, że Chiny czeka rewolucja narodowo�wyzwoleńcza, uznano w roku 1924, iż
kierowniczą rolę w tej rewolucji odegra chińska burżuazja. Partia narodowej burżuazji, Kuomintang,
została oficjalnie uznana partią kierowniczą. Tak daleko nie posunęli się nawet rosyjscy mienszewicy w
roku 1905 w stosunku do kadetów (partia burżuazji liberalnej).
Ale na tym kierownictwo Kominternu nie poprzestało. Zobowiązało ono chińską partię
komunistyczną do wejścia w skład Kuomintangu i podporządkowania się jego dyscyplinie. Osobnymi
telegramami Stalina polecano chińskim komunistom powstrzymywać ruch chłopski. Robotniczym i
chłopskim powstańcom zabroniono tworzenia rad, by nie zrażać nimi Czang Kai�szeka, którego w
początku kwietnia 1927 roku, a więc na kilka dni przed powstaniem w Szanghaju, Stalin bronił na
zebraniu w Moskwie przed opozycją jako  niezawodnego sojusznika .
Oficjalne podporządkowanie partii komunistycznej burżuazyjnemu kierownictwu i oficjalny zakaz
tworzenia rad (Stalin i Bucharin głosili, że Kuomintang  zastępuje rady) stanowiły znacznie bardziej
ordynarną i oburzającą zdradę marksizmu niż cała działalność mienszewików w latach 1905�1917.
Po przewrocie Czang Kai�szeka w kwietniu 1927 roku oderwało się chwilowo od Kuomintangu
lewe skrzydło pod przywództwem Wan Tin�weja, który też został natychmiast ogłoszony w  Prawdzie
niezawodnym sojusznikiem. W rzeczywistości stosunek między Wan Tin�wejem a Czang Kai�szekiem
był taki sam, jak stosunek między Kiereńskim a Milukowem, z tą różnicą, że w Chinach Czang Kai�szek
odegrał jednocześnie rolę Milukowa i Korniłowa.
Po kwietniu 1927 roku komunistycznej partii chińskiej polecono wejść w skład  lewicowego
Kuomintangu i podporządkować się dyscyplinie chińskiego Kiereńskiego, gdy tymczasem należało
 10 
� Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej www.skfm.w.pl
Lew Dawidowicz Trocki  Rewolucja permanentna (1929 rok)
wbrew kunktatorskiej polityce epigonów szykować przeciw niemu otwartą wojnę.  Wierny Wan Tin�wej
rozgromił partię komunistyczną, a wraz z nią ruch robotniczy i chłopski, w sposób nie mniej zbójecki niż
Czang Kai�szek, poprzedni niezawodny sojusznik Stalina.
Aczkolwiek mienszewicy wspierali w roku 1905 i póz
niej Milukowa, jednak nie weszli przecież w
skład partii liberalnej. Aczkolwiek w roku 1917 mienszewicy szli ręka w rękę z Kiereńskim, przecież
zachowali odrębność organizacyjną. Polityka Stalina w Chinach była złośliwą karykaturą nawet
mienszewizmu. Tak wyglądał pierwszy i główny okres.
Póz
niej, gdy wyszły na jaw jego nieuchronne efekty  całkowity upadek ruchu robotniczego i
chłopskiego, demoralizacja i rozpad partii komunistycznej  kierownictwo Kominternu wydało nową
komendę:  zdecydowanie w lewo i zażądało natychmiastowego przejścia do zbrojnego powstania
robotników i chłopów. W ten sposób młodej, stłumionej i okaleczonej partii, będącej wczoraj jedynie
piątym kołem u wozu Czang Kai�szeka i Wan Tin�weja, partii pozbawionej samodzielnego
doświadczenia politycznego, rozkazano pociągnąć za sobą, powstrzymywanych dotychczas pod
sztandarem Kuomintangu, robotników i chłopów do powstania przeciw temuż Kuomintangowi, który
zdążył już skupić w swych rękach władzę i armię. W ciągu 24 godzin zaimprowizowano w Kantonie
fikcyjną radę. Powstanie zbrojne, którego wybuch zgrano wcześniej z otwarciem XV Zjazdu WKP, stało
się świadectwem bohaterstwa przodujących robotników chińskich, a jednocześnie  zbrodniczości
kierownictwa Kominternu. Powstanie to poprzedzały liczne pomniejsze awantury; dochodziło do nich
także póz
niej. Był to drugi rozdział strategii chińskiej Kominternu, który nazwać można z kolei złośliwą
karykaturą bolszewizmu.
To połączenie oportunizmu liberalnego z awanturnictwem zadało chińskiej partii komunistycznej
cios, po którym zdoła się podnieść, przy prawidłowej polityce, dopiero po wielu latach.
VI Kongres Kominternu dokonał bilansu opisanej wyżej działalności i w pełni ją zaaprobował.
Nic dziwnego, tylko po to bowiem został zwołany. Wystąpiono na nim także z hasłem na przyszłość:
 demokratyczna dyktatura robotników i chłopów . Czym ma się różnić ta dyktatura od dyktatury
prawicowego i lewicowego Kuomintangu, z jednej strony, a dyktatury proletariatu z drugiej  tego już
komunistom chińskim nie wyjaśniono. Wyjaśnić tego bowiem nie sposób.
Ogłosiwszy hasło dyktatury demokratycznej, VI Kongres uznał jednocześnie za niedopuszczalne
hasła demokracji (Zgromadzenie Ustawodawcze, powszechne prawo wyborcze, wolność słowa i druku
itd.) i w ten sposób ostatecznie rozbroił partię chińską w jej walce z dyktaturą oligarchii wojskowej.
Przypomnijmy sobie, że rosyjscy bolszewicy przez długie lata mobilizowali robotników i chłopów
właśnie wokół haseł demokracji. Hasła demokracji odegrały ogromną rolę w roku 1917. Dopiero póz
niej,
gdy władza radziecka, realnie już istniejąca, znalazła się na oczach całego narodu w ostrym konflikcie ze
Zgromadzeniem Ustawodawczym, partia odrzuciła instytucje i hasła formalnej, tzn. burżuazyjnej,
demokracji na rzecz demokracji realnej, radzieckiej, tzn. proletariackiej.
VI Kongres, obradujący pod kierownictwem Stalina�Bucharina, wszystko to postawił na głowie.
Nakazując partii hasło dyktatury  demokratycznej , a nie  proletariackiej , zabronił jej jednocześnie
posługiwania się hasłami demokratycznymi w walce o tę dyktaturę. Chińska partia komunistyczna została
w ten sposób nie tylko rozbrojona, ale wręcz rozebrana do naga. Natomiast w formie pocieszenia
zezwolono jej, w okresie całkowitego panowania kontrrewolucji, na korzystanie z hasła rad, które w
 11 
� Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej www.skfm.w.pl
Lew Dawidowicz Trocki  Rewolucja permanentna (1929 rok)
okresie przypływu fali rewolucyjnej znalazło się pod kluczem. Popularny bohater rosyjskiej bajki ludowej
śpiewa na pogrzebach pieśni weselne, a na weselach pieśni pogrzebowe. I tu, i tam obrywa kuksańce.
Gdyby rzecz cała sprowadzała się do kuksańców, na które zapracowali sobie stratedzy obecnego
kierownictwa Kominternu, to można by jakoś się z tym wszystkim pogodzić. Ale stawka jest zbyt
poważna. Chodzi o losy proletariatu. Taktyka Kominternu była nieświadomym, ale tym skuteczniejszym
sabotażem rewolucji chińskiej. Był to sabotaż absolutnie pewny, ponieważ prawicowo�mienszewicką
politykę lat 1924�1927 Komintern ukrywał za autorytetem bolszewizmu, natomiast przed zarzutami ze
strony lewicowej opozycji broniła władzę radziecką potężna machina represji.
Otrzymaliśmy w rezultacie pełny eksperyment strategii stalinowskiej, który od początku do końca
odbywał się pod hasłem walki z rewolucją permanentną. Dopełnieniem tego wszystkiego niech będzie
fakt, iż głównym stalinowskim teoretykiem podporządkowania chińskiej partii komunistycznej
narodowo�burżuazyjnemu Kuomintangowi był Martynow, ten sam Martynow, który odegrał rolę
głównego mienszewickiego krytyka teorii rewolucji permanentnej począwszy od roku 1905, a
skończywszy na roku 1923, od którego realizację swej misji historycznej kontynuował już w szeregach
bolszewickich.
 12 
� Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej www.skfm.w.pl