MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Izabela Kocieniewska
Zastosowanie technik komputerowych do obliczeń
chemicznych 311[02].Z1.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr Urszula Ciosek-Rawluk
dr Robert Rochel
Opracowanie redakcyjne:
mgr Jolanta A
agan
Konsultacja:
mgr in\
. Gabriela Poloczek
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[02].Z1.02,
 Zastosowanie technik komputerowych do obliczeń chemicznych , zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu technik analityk.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Edycja tekstów chemicznych 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 17
4.1.3. Ćwiczenia 17
4.1.4. Sprawdzian postępów 22
4.2. Tworzenie schematów i rysunków technicznych 23
4.2.1. Materiał nauczania 23
4.2.2. Pytania sprawdzające 28
4.2.3. Ćwiczenia 29
4.2.4. Sprawdzian postępów 32
4.3. Zastosowane arkuszy kalkulacyjnych w analityce i technologii chemicznej 33
4.3.1. Materiał nauczania 33
4.3.2. Pytania sprawdzające 41
4.3.3. Ćwiczenia 42
4.3.4. Sprawdzian postępów 48
5. Sprawdzian osiągnięć 49
6. Literatura 53
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy dotyczącej zastosowania technik
komputerowych do obliczeń chemicznych. Pomo\
e Ci wykorzystać edytor teksu do tworzenia
dokumentów chemicznych, jak równie\
stosować arkusze kalkulacyjne w analityce
i technologii chemicznej. Poradnik pomo\
e Ci zastosować program graficzny do sporządzania
rysunków technicznych, rozwiązań technicznych. Ponadto w sposób przystępny zapozna Cię
z bazami danych stosowanymi do gromadzenia informacji dotyczących analiz, jak równie\

z mo\
liwościami korzystania z informacji dostępnych w globalnej sieci Internet.
W poradniku zamieszczono:
- wykaz umiejętności, jakie powinieneś opanować, abyś bez problemów mógł korzystać
z poradnika,
- wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z podręcznikiem,
- wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki modułowej,
- zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy ju\
opanowałeś podane treści,
- propozycje ćwiczeń, które pomogą Ci ukształtować umiejętności praktyczne oraz
zweryfikować wiedzę teoretyczną,
- sprawdzian postępów, za pomocą którego sam sprawdzisz zakres poznanej wiedzy,
- test osiągnięć, którego celem jest potwierdzenie opanowania materiału całej jednostki
modułowej,
- literaturę uzupełniającą.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
311[02].Z1
Podstawowe czynności
preparatywne oraz pomiary
parametrów procesowych
311[02].Z1.01
Stosowanie zasad bezpiecznej
pracy w laboratorium
311[02].Z1.02 311[02].Z1.03
Zastosowanie technik komputerowych do Zastosowanie technik laboratoryjnych do
obliczeń chemicznych sporządzania preparatów chemicznych
311[02].Z1.04
Wykonywanie pomiarów
parametrów procesowych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- interpretować prawa i pojęcia z zakresu analityki i technologii chemicznej,
- obsługiwać system Windows XP,
- posługiwać się w stopniu podstawowym edytorem tekstu Word,
- posługiwać się w stopniu podstawowym arkuszem kalkulacyjnym Excel,
- korzystać z ró\
nych z
ródeł informacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- wybrać i zastosować program komputerowy do realizacji określonych zadań
obliczeniowych,
- wykorzystać arkusz kalkulacyjny do obliczeń technologicznych,
- zastosować specjalistyczne programy komputerowe do sporządzania rysunków
technicznych,
- przygotować proste programy obliczeniowe do celów analitycznych,
- wykorzystać bazy danych zawierające wyniki analiz,
- przygotować sprawozdanie z badań analitycznych, opis analizy zawierający tekst,
rysunki, tablice z danymi, wzory chemiczne i matematyczne,
- wykonać obliczenia analityczne i technologiczne z wykorzystaniem programów
komputerowych,
- sporządzić i wypełnić karty kontrolne,
- sporządzić wykresy i diagramy ilustrujące wyniki obliczeń,
- odczytać i sporządzić rysunki techniczne i schematy technologiczne,
- dokonać analizy graficznego przedstawienia koncepcji procesowej określonych procesów
technologicznych,
- przedstawić wyniki analiz w formie schematów blokowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Edycja tekstów chemicznych
4.1.1. Materiał nauczania
Ogólny opis programu do edycji tekstu
Obecnie dostępne edytory tekstu to inteligentne aplikacje o wszechstronnych
mo\
liwościach. Oprócz podstawowych własności edycyjnych, jak pisanie ró\
nymi
czcionkami, kopiowanie i przenoszenie tekstu w dokumencie, oferują dodatkowe narzędzia
umo\
liwiające tworzenie tabel, rysunków, wzorów i wykresów. Dostępne funkcje
automatycznego formatowanie dokumentu, sprawdzania poprawności pisowni sprawiają, \
e
redagowanie tekstu stało się przyjemne i efektywne.
Na rynku jest dostępnych kilka liczących się aplikacji, pracujących pod systemem
operacyjnym Windows XP, najpopularniejszym wśród u\
ytkowników komputerów jest
obecnie program Microsoft Word. Zapoznamy się dokładniej z obsługą tego edytora tekstu na
przykładzie wersji programu Microsoft Word 2003 z pakietu Microsoft Office 2003.
Pracując z nowoczesną aplikacją nale\
y poznać kilka charakterystycznych pojęć:
Dokument  utworzony za pomocą edytora tekstu, który mo\
e być wzbogacony grafiką,
tabelami, wykresami, przechowywany w postaci pliku dyskowego z rozszerzeniem *.doc.
Margines  odległość tekstu od górnej, dolnej, prawej i lewej krawędzi strony.
Akapit  podstawowy element w strukturze edytowanego tekstu. Akapity oddziela się przez
wciśnięcie klawisza Enter.
Interlinia  odstęp pomiędzy wierszami tekstu w obrębie danego akapitu.
Wcięcie tekstu  odległość danego akapitu od lewego lub prawego marginesu strony. Bardzo
często stosuje się tzw. wcięcie akapitowe, polegające na wcięciu pierwszego wiersza akapitu.
Nagłówek  obszar w górnej części strony, który zawiera tekst, numer strony, nazwę rozdziału
itp. Informacje zawarte w nagłówku mogą powtarzać się w kolejnych stronach dokumentu.
Stopka  obszar w dolnej części strony zawierający informacje, które mogą się powtarzać
u dołu kolejnych stron w dokumencie.
Czcionka  znak graficzny u\
ywany do wyświetlania i drukowania liter, cyfr, znaków
interpunkcyjnych, symboli i innych.
Styl czcionki  określa, czy czcionka jest pogrubiona, podkreślona, pochylona czy napisana
wersalikami.
Krój czcionki  określa kształt i konstrukcję znaku.
Punkt typograficzny  podstawowa jednostka określająca rozmiar czcionki. W zale\
ności od
standardu jako 1 punkt (1pt) przyjmuje się 0,351 mm w standardzie amerykańskim lub 0,375
w standardzie europejskim.
Szablon dokumentu  zawiera definicje ustawień marginesów, akapitów, nagłówka, stopki,
informacje o u\
ywanej czcionce, itp. Dokumenty w edytorze tekstu mogą być tworzone
w oparciu o wcześniej przygotowane szablony.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Standardowy sposób uruchamiania programu MS Word polega na wybraniu opcji menu
Start/Wszystkie Programy/MS Word, innym sposobem jest u\
ycie skrótu utworzonego
wcześniej na pulpicie.
Rys. 1. Budowa okna programu MS Word 2003
Pasek tytułu  wyświetla nazwę aktualnie otwartego dokumentu. Nowy dokument ma
domyślna nazwę Dokument1.
Linia podziału  słu\
y do dzielenia tego samego dokumentu na dwie części, dzięki czemu
mo\
emy równocześnie pracować z dwoma ró\
nymi fragmentami tego samego dokumentu.
Menu główne  umo\
liwia wybór odpowiedniej opcji, a następnie podopcji realizujących
poszczególne polecenia.
Pasek narzędzi do formatowania  umo\
liwia szybki wybór czcionki, jej rozmiaru, stylu,
a tak\
e sposobu wyrównywania tekstu, numerowania, itp.
Pasek narzędzi standardowych  zawiera przyciski słu\
ące do wywoływania najczęściej
wykonywanych pleceń Worda.
Suwaki przewijania  słu\
ą do przewijania zawartości okna dokumentu w poziomie
i pionie.
Przyciski przełączania widoków dokumentu  umo\
liwiają przełączanie widoku
dokumentu na: normalny, układ on-line, układ strony, konspekt.
Pasek stanu  wyświetla informacje o aktualnym poło\
eniu punktu wstawiania, stanie
klawiszy funkcyjnych i trybie pracy edytora.
Linijka pozioma  umo\
liwia ustawianie wcięć, zmianę marginesów, ustawianie
tabulatorów oraz szerokości kolumn w tabelach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Linijka pionowa  pojawia się tylko w widoku: Układ Strony i Podgląd Wydruku
Dokumentu. Umo\
liwia zmianę wysokości ramek tekstowych, wierszy w tabelach
i marginesów.
Rys. 2. Budowa pasków narzędzi  Standardowy i Formatowanie
Edycja i formatowanie tekstu
Wpisanie tekstu i sprawdzenie go pod kątem poprawności pisowni to jedynie część naszej
pracy z dokumentem. O tym, jak będzie się on prezentował, decydujemy wykonując wiele
czynności. Formatowanie tekstu wpływa na jego estetyczny i czytelny wygląd. Polega ono
między innymi na zmianie kroju i stylu czcionki, rozmieszczeniu poszczególnych akapitów,
ustaleniu wielkości interlinii, wyrównaniu tekstu, ustawieniu marginesów oraz wykonaniu
szeregu dodatkowych operacji. Przed przystąpieniem do formatowania czcionki nale\
y
zaznaczyć odpowiedni blok tekstu, natomiast w przypadku formatowania akapitu wystarczy
umieścić w nim punkt wstawiania (kursor).
Automatyczne wypunktowanie i wyliczanie
Funkcja ta polega na wstawianiu do dokumentu elementów formatu w postaci numerów
listy przy wyliczaniu oraz znaków punktów (kropek, kwadracików itp.) w przypadku
wypunktowywania listy. Program Word 2003 polega szereg opcji, które umo\
liwiają
automatyczne wypunktowanie i wyliczanie tekstu w edytowanym dokumencie. Są one
dostępne w oknie Punktory i numeracja, wywoływanym za pomocą menu Format/Punktory
i numeracja. Wyliczanie listy jest tak\
e mo\
liwe za pomocą przycisków punktowania
i numerowania na pasku narzędziowym.
Tworzenie tabel
Tabele zbudowane są z wierszy i kolumn, które wyznaczają na ich przecięciu pola zwane
komórkami. Komórki mogą zawierać tekst, grafikę lub wzory matematyczne.
Tworzenie tabeli polega na wybraniu opcji menu Tabela\Wstaw\Tabela i wpisaniu
w oknie dialogowym Wstawianie tabeli liczby kolumn i wierszy, z których ma się składać
tworzona tabela.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Rys. 3. Budowa okna Wstawianie tabeli
Innym sposobem tworzenia tabeli jest jej rysowanie, w tym celu nale\
y wyświetlić na
ekranie pasek narzędzi Tabele i krawędzie mo\
na tego dokonać przez wybranie z menu
Tabela\Rysuj tabelę. Za pomocą paska narzędzi Tabele i krawędzie mo\
na w prosty sposób
tworzyć zło\
one tabele. Czynność ta jest zbli\
ona do kreślenia krawędzi za pomocą ołówka.
Rys. 4. Pasek narzędzi Tabele i krawędzie
Tabelę lub jej wybrane wiersze i kolumny mo\
emy w dowolny sposób obramować.
W tym celu nale\
y zaznaczyć odpowiedni obszar tabeli i wybrać z menu opcję
Format\Obramowanie i cieniowanie. Następnie w wyświetlonym oknie dialogowym
Obramowanie i cieniowanie na karcie Krawędzie dokonujemy ustaleń rodzaju linii, jej koloru
i grubości. Na karcie Cieniowanie mo\
emy wybrać kolor tła komórek tabeli.
Rys. 5. Okno dialogowe Obramowanie i cieniowanie
Poruszanie się po tabeli jest bardzo wygodne przy u\
yciu myszki. Aby ustawić się
w dowolnej komórce w celu jej edycji, wystarczy kliknąć w jej obrębie lewym klawiszem
myszy. Przemieszczenie się w obrębie tabeli jest tak\
e mo\
liwe za pomocą klawiatury.
W tabeli podano skróty klawiszowe które ułatwiają poruszanie się w obrębie tabeli.
Tabela 1. Skróty klawiszowe ułatwiające poruszanie się w obrębie tabeli
klawisz Opis działania
Tab Przeskok do pierwszej komórki
Shift + Tab Przeskok do poprzedniej komórki
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Alt + Home Przeskok do pierwszej komórki w danym wierszu
Alt + End Przeskok do ostatniej komórki w danym wierszu
Alt + PageUp Przeskok do pierwszej komórki w danej kolumnie
Alt + PageDown Przeskok do ostatniej komórki w danej kolumnie
Poni\
ej w tabeli podano wybrane metody wykonywania podstawowych operacji w tabelach.
Tabela 2. Metody wykonywania podstawowych operacji w tabelach
Co chcesz zrobić? Sposób wykonania
Zaznaczyć kolumnę Wstawić kursor w obrębie tej kolumny i wybrać opcję menu
Tabela\Wybierz\Kolumna
Zaznaczyć wiersz Wstawić kursor w obrębie tej kolumny i wybrać opcję menu
Tabela\Wybierz\Wiersz
Zaznaczyć całą tabelę Wstawić kursor w obrębie tej kolumny i wybrać opcję menu
Tabela\Wybierz\Tabela
Zmienić rozmiar kolumny Zaznaczyć tę kolumnę i wybrać opcję menu Tabela\Właściwości tabeli,
a następnie ustawić szerokość kolumny na karcie Kolumna
Zmienić rozmiar wiersza Zaznaczyć tę kolumnę i wybrać opcję menu Tabela\Właściwości tabeli,
a następnie ustawić szerokość kolumny na karcie Wiersz
Dodać kolumnę do tabeli Zaznaczyć dowolną kolumnę i wybrać opcję menu Tabela\Wstaw i wybrać
odpowiednio kolumny w lewo lub kolumny do prawej
Dodać wiersz do tabeli Zaznaczyć dowolny wiersz i wybrać opcję menu Tabela\Wstaw i wybrać
odpowiednio wiersze powy\
ej lub wiersze poni\
ej
Usunąć kolumnę Zaznaczyć tę kolumnę i wybrać opcję menu Tabela\Usuń\Kolumny
Usunąć wiersz Zaznaczyć tę kolumnę i wybrać opcję menu Tabela\Usuń\Wiersze
Usunąć tabelę Zaznaczyć całą tabelę i wybrać opcję menu Tabela\Usuń\Tabela
Edycja wzorów matematycznych i chemicznych
W edytorze mo\
liwa jest edycja skomplikowanych wzorów. Oprócz zwykłych
operatorów zawierają one, tak\
e nietypowe symbole i znaki. Jest to mo\
liwe dzięki
dodatkowemu programowi o nazwie Microsoft Equation 3.0, który jest instalowany razem
z pakietem Office 2003. Utworzone za jego pomocą równanie wstawiane jest do dokumentu
jako obiekt OLE, który mo\
emy skalować lub otaczać tekstem. Aby uruchomić edytor
równań, umieszczamy kursor w miejscu, w którym ma być umieszczony wzór, po czym
wybieramy opcję menu Wstaw\Obiekt. W wyświetlonym oknie wybieramy - na karcie Utwórz
nowy - z listy pozycję Microsoft Equation.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Rys. 6. Okno dialogowe Obiekt
Kliknięcie w tym oknie OK spowoduje uruchomienie edytora równań Equation. Poka\
e się
odpowiedni pasek narzędzi o nazwie Równanie oraz pole edycyjne.
Rys. 7. Pasek narzędziowy Równanie i pole edycyjne
Konstruowanie wzoru odbywa się w polu edycyjnym za pomocą klawiatury oraz
odpowiednich narzędzi ze wspomnianego paska narzędzi. Pasek narzędziowy Równanie jest
rozwijalny.
Rys. 8. Pasek narzędziowy Równanie z rozwiniętą opcją Nawiasy
Po zakończeniu edycji wzoru, aby powrócić do dokumentu klikamy myszką w obszarze
poza polem edycyjnym.
Drukowanie dokumentu
Zanim przystąpimy do drukowania dokumentu, warto sprawdzić, jak utworzony
i sformatowany dokument będzie wyglądał na wydruku. Przełączanie się do tego trybu
odbywa się za pomocą menu Plik\Podgląd wydruku lub za pomocą przycisku podgląd
wydruku na standardowym pasku narzędzi. W tym trybie korzystając z linijki poziomej.
Jeśli jesteśmy pewni, \
e nasz dokument jest gotowy, to mo\
emy przystąpić do
drukowania. Najprostszym sposobem wydrukowania dokumentu jest kliknięcie przycisku
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Drukuj na pasku narzędzi standardowych. Jednak w tym przypadku program automatycznie
prześle na drukarkę wszystkie strony dokumentu. Bardziej elastyczny jest kontrolowany
sposób drukowania, polegający na wybraniu z menu opcji Plik\Drukuj. Po wybraniu tej opcji
wyświetlone zostanie okno Drukowanie na którym mo\
emy dokonywać ustawień
przewidzianych do wydruku: liczbę kopii, ilość stron itp.
Rys. 9. Okno dialogowe Drukowanie
Klikając na przycisk Opcje mo\
emy wybrać szereg ustawień dotyczących drukowania.
Rys. 10. Okno dialogowe Drukowanie opcje
Klikając z kolei na przycisk właściwości mo\
emy dokonać wyboru ustawień dla wybranej
drukarki.
Rys. 11. Okno dialogowe Drukowanie właściwości
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Kliknięcie przycisku OK rozpoczyna przesyłanie danych na drukarkę. Je\
eli system
Windows wykryje błąd drukarki u\
ytkownik zostanie o tym poinformowany za pomocą okna
komunikatu systemowego.
Edycja wzorów chemicznych za pomocą aplikacji ISIS Draw
Edytor tekstu Word nie uwzględnia niestety edycji wzorów kreskowych związków
chemicznych. Wada ta znacznie utrudnia jego wykorzystanie do edycji tekstów chemicznych.
Szczęśliwie się składa, \
e istnieje przynajmniej kilka profesjonalnych edytorów wzorów
i równań chemicznych, z których ISIS Draw (pracujący w systemie Windows) jest bezpłatnie
rozpowszechniany w Internecie. Program ten wyró\
nia się bogactwem mo\
liwości
graficznych, sporą biblioteką wzorów kreskowych i prostym systemem obsługi. Utworzone
schematy i wzory mo\
na w łatwy sposób przenosić do edytora tekstu Word za pomocą
pamięci podręcznej.
Instalacja programu ISIS Draw
Po pobraniu programu nale\
y go uruchomić poprzez podwójne kliknięcie w .
Po automatycznym rozpakowaniu pliku uka\
e się powitalne okno instalatora nale\
y wybrać
Next, następnie pojawi się okno z licencją, którą nale\
y przeczytać i zaakceptować.
Dalej pojawi się okno umo\
liwiające wybór katalogu w którym ma być zainstalowany
program nale\
y wybrać Next, a następnie pojawi się okno, w którym będzie mo\
na wybrać
elementy programu, które mają być zainstalowane. Dalej pojawi się zapytanie gdzie ma zostać
dodany skrót do programu. Najwygodniej jest akceptować wszelkie sugestie instalatora
wybierając ka\
dorazowo Next. W rezultacie instalacja powinna zakończyć się pomyślnie.
Pora zobaczyć co program sobą reprezentuje.
Budowa okna programu
Uruchomiony program otwiera okno.
Rys. 12. Okno programu ISIS Draw
Okno programu składa się z białej, początkowo czystej powierzchni, na której stworzymy
rysunek, z poziomego paska menu, na który składają się podmenu: File, Edit, Options,
Objects, Text, Templates, Chemistry, Windows, Help. Poni\
ej znajduje się równie\
poziomy
pasek z ikonami często u\
ywanych szkieletów wzorów cząsteczek.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Rys. 13. Pasek narzędziowy poziomy
Natomiast z lewej strony wzdłu\
całego okna programu znajduje się pionowy pasek
narzędzi i elementów struktury i reakcji. Część ikon narzędzi tego paska mo\
na rozwinąć do
podmenu, które zawierają więcej narzędzi podobnego typu do wyboru. Ikony narzędzi, które
mo\
na rozwinąć do podmenu mają mały czarny trójkąt w jej prawym dolnym rogu danej
ikony. Rozwinięcie podmenu mo\
na uzyskać poprzez dłu\
sze przytrzymanie prawego
klawisza myszki w momencie gdy wskaz
nik kursora znajduje się nad ikoną, którą chcemy
rozwinąć do podmenu. Wybór narzędzia podmenu odbywa się przez dalsze przytrzymanie
prawego klawisza myszki i przesuniecie wskaz
nika kursora nad narzędzie podmenu, które
chcemy wybrać. Dodatkowo pod narzędziem rozwiniętego podmenu ukazuje się opis
narzędzia w języku angielskim.
Rys. 14. Pasek narzędziowy pionowy z rozwiniętym podmenu
Podstawy rysowania wzorów kreskowych
Zanim stworzymy nasz pierwszy wzór cząsteczki chemicznej, musimy zdać sobie sprawę,
i\
program ISIS/Draw został napisany do tworzenia wzorów i reakcji chemicznych dla
chemików, którzy posługują się pewnymi uproszczeniami: pierwsze uproszczenie które
napotkamy przy rysowaniu jakiegokolwiek wzoru chemicznego cząsteczki organicznej, to
brak oznaczenia literowego dla atomów węgla i wodoru. Co to oznacza? Atomy węgla będą
znajdować się na końcach  kresek symbolizujących wiązania między nimi, chocia\
atomy te
nie będą oznaczone literą  C , natomiast atomy wodoru nie będą w ogóle oznaczone ani nie
będą reprezentowane przez \
aden obiekt, poniewa\
zakładamy, i\
atom węgla jest
czterowartościowy, czyli dysponuje czterema  kreskami symbolizującymi wiązania
chemiczne. Jeśli zatem we wzorze strukturalnym atom węgla będzie połączony taką  kreską
tylko z jednym innym atomem węgla, to domyślamy się i\
jego trzy pozostałe nie
wykorzystane  kreski - wiązania zostały  zu\
yte na połączenie z wodorami, czyli ten
przykład, to grupa -CH3. Dla części u\
ytkowników mo\
e to być oczywiste, jednak
początkujący chemicy mogą dziwić się, i\
 - to uproszczony wzór strukturalny etanu, a  =
symbolizuje eten (etylen).
Edycja cząsteczki z oznaczonymi literowo atomami węgla i wodoru jest równie\

mo\
liwe, chocia\
mo\
e wymagać trochę więcej pracy.
Do ka\
dego ze wzorów mo\
na dodać podpisy za pomocą narzędzia Text.
Jeśli w którymkolwiek momencie nastąpi pomyłka w edycji wzoru lub nale\
ałoby coś
powtórzyć, istnieje mo\
liwość skorzysta z narzędzia do gumowania - Eraser poprzez
wybranie ikony na pasku narzędzi. Wskaz
nik kursora równie\
ulegnie zmianie (co jest
widoczne na rysunku).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Rys. 15. Narzędzie do gumowanie - Eraser
Naciśnięcie lewego klawisza myszy podczas gdy wskaz
nik kursora narzędzia do
gumowanie będzie znajdował się nad jakimś obiektem spowoduje jego usunięcie.
Mo\
na ułatwić i przyspieszyć swoją pracę korzystając z biblioteki struktur, aby ją
wyświetlić nale\
y wybrać z paska menu opcję Templates\Open, a następnie wybrać grupę
związków do której nale\
y poszukiwana struktura. Pojawi się nowe okno zawierające
struktury wielu związków danej grupy.
Rys. 16. Otwieranie biblioteki struktur
Rys. 17. Biblioteka struktur grupy Amino Acids
U\
ytkownik programu posiada równie\
mo\
liwość samodzielnego wzbogacania
biblioteki o struktury narysowane samodzielnie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaka jest ró\
nica pomiędzy nagłówkiem a stopką?
2. Jaka będzie wysokość czcionki o rozmiarze 14 punktów?
3. Co to jest interlinia?
4. Jaka jest budowa okna programu Word?
5. W jaki sposób tworzy się równania matematyczne w edytorze?
6. W jaki sposób tworzy się tabele w edytorze?
7. Wyjaśnij ró\
nicę pomiędzy wyliczaniem a punktowaniem?
8. Do czego słu\
y aplikacja ISIS Draw?
9. Jakie są zasady tworzenia wzorów w programie ISIS Draw?
10. Jakie zalety posiada edytorów ISIS Draw?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Utwórz tabelę pokazaną poni\
ej:
Nazwa
Ośrodek Substancja Rodzaj
Przykłady szczegółowa
rozpraszający rozproszona koloidu
koloidu
Gaz �ł Nie istnieje
Aerozole
Gaz Aerozole
Ciecz Mgła, chmury
ciekłe (mgły)
Aerozole stałe
Ciało stałe Dym, kurz
(dymy)
Gaz Piana Piany
Zole, roztwory
Ciecz Mleko, białko Lizole, emulsje
Ciecz
koloidalne
Zole tlenków
Zawiesiny
Ciało stałe metali,
koloidalne
wodorotlenków
Gaz Pumeks Piany stałe
Kwarc Piany stałe
Ciało stałe Dirozole
Ciecz
mleczny (emulsje stałe)
Szkło rubinowe,
Ciało stałe Zole stałe
perły fosforowe
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) otworzyć nowy dokument w programie MS Word 2003 i zapisać go pod nazwą
Tabela.doc. Dokument powinien być wyświetlany w widoku Układ strony,
2) wyświetlić okno Wstawianie tabeli za pomocą menu Tabela/Wstaw/Tabela,
3) określić liczbę kolumn na 5 oraz liczbę wierszy na10. kliknij przycisk OK,
4) zaznaczyć całą tabelę (opcja Tabela/Wybierz/Tabela),
5) wybrać opcję Tabela/Właściwości tabeli,
6) w oknie Właściwości tabeli przejść na kartę Wiersz i określić wysokość wiersza na 1 cm,
a następnie przejść na kartę Kolumna i określić jej szerokość na 3 cm wybrane ustawienia
potwierdzić klikając przycisk OK,
7) zaznaczyć trzy komórki tabeli, w których ma pojawić się tekst gaz (poprzez obrysowanie
ich myszką z naciśniętym lewym klawiszem), a następnie wybrać opcję Tabela/Scal
komórki, analogicznie nale\
y postąpić z komórkami tabeli w których mają się pojawić
napisy: ciecz; ciało stałe; aerozole; zole, roztwory koloidalne; dirozole,
8) zaznaczyć cała tabelę i wybierać opcję Format/Obramowanie i cieniowanie,
9) w oknie dialogowym Obramowanie i cieniowanie na karcie Obramowanie i wybrać styl
obramowania  linia ciągła a jej szerokość dla ramki 1,5 pkt natomiast dla linii
wewnętrznych 0,5 pkt, ustawienia potwierdzić przyciskiem OK,
10) zaznaczyć pierwszy wiersz tabeli i wybierz opcję Format/Obramowanie i cieniowanie,
11) w oknie dialogowym Obramowanie i cieniowanie na karcie Cieniowanie wybrać
wypełnienie 15% szary, natomiast na karcie Obramowanie ustaw grubość linii dolnej
krawędzi na 1,5 pkt, zatwierdzić ustawienia przyciskiem OK,
12) ustawić szerokość krawędzi linii oddzielających wiersze scalone na szerokość 1,5 pkt,
13) zaznaczyć całą tabelę i ustawić czcionkę: Times New Roman, rozmiar 12 pt,
14) wybrać na zaznaczonej tabeli opcję Tabela/Właściwości tabeli w wyświetlonym oknie
dialogowym na karcie Komórka wybierać Wyrównanie w pionie - Do środka, potwierdzić
klikając OK,
15) wpisać w odpowiednie komórki tabeli tekst tak jak na rysunku,
16) zapisać zmiany wprowadzone do dokumentu Tabela.doc poprzez wybór opcji
Plik/Zapisz.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- zestaw komputerowy (komputer, monitor, klawiatura, mysz),
- system operacyjny Windows XP,
- oprogramowanie MS Word 2003.
Ćwiczenie 2
Utwórz dokument przedstawiony poni\
ej:
STAA
A DYSOCJACJI
Je\
eli podczas rozpuszczania substancja ulega dysocjacji według reakcji:
AB A+ + B-
To stała równowagi nosi wówczas nazwę  stała dysocjacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
[A+]�"[B-]
K =
[AB]
je\
eli:
[AB] + [A+] = cAB
[AB] +[B-] = cAB
wówczas:
2
[A+]
K =
cAB -[A+]
wyznaczając [A+] otrzymujemy:
�ł
4cAB �ł
K
�ł �ł
[A+]= �" 1 + - 1
�ł �ł
2 K
�ł łł
stopień przereagowania rozwa\
anej substancji zwany jest stopniem dysocjacji i wyra\
a się wzorem:
cAB - [AB]
ą =
cAB
ze wzoru tego mo\
na obliczyć:
[AB]= cAB -ącAB = (1- ą)cAB (*)
zatem
[A+]= [B-]= ącAB (**)
podstawiając równanie (*) i (**)do równania na stałą dysocjacji otrzymuje się:
2 2
ą �" cAB
K =
(1 - ą)cAB
Strona 1
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) otworzyć nowy dokument w programie MS Word 2003 i zapisać go pod nazwą
Wzory.doc. Dokument powinien być wyświetlany w widoku Układ strony,
2) wybrać menu Widok/Nagłówek i stopka, wyświetli się pasek narzędziowy,
3) w nagłówku strony wpisać tekst: STAA
A DYSOCJACJI i podkreślić linią,
4) wybrać przycisk na pasku narzędziowym co spowoduje przejście do stopki strony,
5) wpisać tekst: Strona 1 w stopce, a następnie kliknąć myszką w obszar poza polem
edycyjnym, aby powrócić do dokumentu,
6) wpisać przedstawiony w ćwiczeniu tekst,
7) kliknąć na ikonkę na pasku narzędziowym co uruchomi edytor równań,
8) wpisać wzór, a następnie kliknąć myszka w obszar poza polem edycyjnym aby powrócić
do dokumentu,
9) zaznaczyć tekst i wykonać następujące czynności formatujące:
- wyrównać tekst do lewej,
- otworzyć okno czcionka w menu Format/Czcionka i w oknie dialogowym na karcie
czcionka ustawić: czcionka  Times New Roman; styl  normalny; rozmiar  12,
10) sformatować obiekty z wzorami wybierając: Wyśrodkuj tekst,
11) zapisać zmiany wprowadzone do dokumentu Tabela.doc poprzez wybór opcji
Plik/Zapisz.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- zestaw komputerowy (komputer, monitor, klawiatura, mysz),
- system operacyjny Windows XP,
- oprogramowanie MS Word 2003.
Ćwiczenie 3
Przygotuj wzory strukturalne: cząsteczek aspiryny, witaminy C i kofeiny; równanie
reakcji estryfikacji; schemat ze wzorem strukturalnym tłuszczu. Korzystając z aplikacji ISIS
Draw.
CH3 O
H
CH2OH CH3
COOH N
O
OH N
O C CH3 O
N
O
N O
OH
OH
CH3
witamina C
aspiryna
kofeina
aspiryna witamina C
kofeina
R eakcja estryfikacji
Reakcja estryfikacji
O
O
C H3
H2S O4 C H3
O H H O C H5
+
2
+ H2 O
O C H5
2
Schemat wzoru strukturalnego tłuszczu
H O
H C O C R
1
O
H C O C R
2
O
H C O C R
3
H
B
A
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) otworzyć nowy dokument w programie ISIS Draw i zapisać go pod nazwą Wzory.skc,
2) wybrać ze zbioru narzędzi wskaz
nikiem myszy symbol reprezentujący rysowanie
pierścienia aromatycznego i nacisnąć lewy klawisz myszy,
3) naprowadzić wskaz
nik na środek ekranu, nacisnąć lewy klawisz myszy i trzymając go
naciśniętym przesunąć wskaz
nik w prawo i w dół, aby rozwinąć strukturę pierścienia,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
wtedy zwolnić klawisz myszy. Przesuwając wskaz
nik wokół punktu startowego uzyskuje
się ró\
ne ustawienia pierścienia,
4) wybrać ze zbioru narzędzi symbol reprezentujący rysowanie wiązań i naprowadzić
wskaz
nik na naro\
nik pierścienia aromatycznego, do którego ma być dołączony
podstawnik (w tym miejscu pojawi się mały czarny kwadracik). Nacisnąć lewy klawisz
myszy i trzymając go naciśniętym wskazać punkt na ekranie, w którym ma być
umieszczony podstawnik,
5) narysować linię wiązania do drugiego podstawnika,
6) utworzyć łańcuch wiązań dorysowując kolejne wiązania do wiązania narysowanego
uprzednio,
7) utworzyć wiązanie podwójne poprzez danego wiązania po raz drugi,
8) umieścić wskaz
nik na początku linii znajdującej się pod paskiem menu i naciśnij lewy
klawisz myszy. W linii tej napisz  COOH , spowoduje to pojawienie się wzoru
podstawnika,
9) wybrać ze zbioru narzędzi symbol reprezentujący dodawanie symboli do szkieletu
i wskazać wskaz
nikiem miejsce, w którym ma być dopisana grupa,
10) dopisać symbole  O i  C ,
11) wpisać  CH3 , cyfra  3 automatycznie umieszczona zostanie w indeksie dolnym,
12) wybrać ze zbioru narzędzi symbol reprezentujący dopisywanie tekstu do rysunku
poza szkieletem wiązań. Wska\
odpowiednie miejsce na ekranie i wpisać  aspiryna ,
13) powtórzyć odpowiednie operacje dla struktury witamin C, rysując pierścień
pięcioczłonowy z pomocą opcji , oraz dla struktury kofeiny z pomocą narzędzi
rysowania pierścieni sześcio i pięcioczłonowych: ,
14) wybrać z menu File opcję Save As... uka\
e się wtedy okno dialogowe,
15) wpisać nazwę  Wzory zamiast domyślnego  *.cw 2 i wybrać przycisk OK
- reakcja estryfikacji,
16) narysować szkielet wiązań dla cząsteczki alkoholu i kwasu,
17) dodać opisy symboli atomów lub wzorów grup,
18) wybrać ze zbioru narzędzi symbol reprezentujący dodawanie do rysunku strzałki
i umieść strzałkę w odpowiednim miejscu na rysunku,
19) narysować wzór estru,
20) wpisać nad strzałką tekst  H2SO4 korzystając z opcji , oraz  + H2O , a tak\
e znak
 + . Indeksy dolne wpisać korzystając z opcji Style/Subscript,
21) dopisać tytuł rysunku,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
22) wybrać narzędzie naciśnąć lewy klawisz myszy i trzymając go naciśnięty przesuwać
wskaz
nik do pierwszej opcji z lewej strony przedstawionego zbioru. Narysować dwie
nachodzące na siebie ramki,
23) narysować na tle narysowanych ramek wzór strukturalny cząsteczki tłuszczu,
24) przesunąć elementy rysunku wskazując je tak, aby wzajemnie się uzupełniały,
25) dodać strzałki i litery schematu.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- zestaw komputerowy (komputer, monitor, klawiatura, mysz),
- system operacyjny Windows XP,
- oprogramowanie specjalistyczne ISIS Draw.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozró\
nić elementy budowy okna programu MS Word 2003?
2) stworzyć i sformatować tekst w edytorze tekstu?
3) zdefiniować pojęcie interlinia?
4) zdefiniować pojęcie nagłówek?
5) zdefiniować pojęcie stopka?
6) określić zadania związane z tworzeniem i formatowaniem tabeli
w edytorze?
7) określić zadania związane z tworzeniem równania w edytorze?
8) rozró\
nić elementy budowy okna programu ISIS Draw?
9) określić zadania związane z tworzeniem wzoru chemicznego
w programie ISIS Draw?
10) korzystać z biblioteki wzorów kreskowych programu ISIS Draw?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
4.2. Tworzenie schematów i rysunków technicznych
4.2.1. Materiał nauczania
Grafika w dokumencie tekstowym
Edytor Word 2003 posiada mo\
liwość wstawiania gotowych rysunków do tworzonego
dokumentu. Mogą one być wykonane za pomocą programów graficznych, wstawiane z galerii
ClipArt, wstawione z innego pliku. Istnieje tak\
e mo\
liwość tworzenia rysunków
bezpośrednio w dokumencie za pomocą dostępnych w pakiecie narzędzi graficznych. Aby
wstawić grafikę nale\
y ustawić kursor w odpowiednim miejscu i wybrać opcję menu
Wstaw\Obraz a następnie wybrać rodzaj z
ródła, z którego ją pobieramy  ClipArt& ;
Z pliku& ; Ze skanera; czy te\
chcemy samodzielnie wykonać rysunek.
Edycja rysunków w edytorze tekstu
Edycja rysunku (np. schematu) jest mo\
liwa dzięki narzędziom dostępnym na pasku
Rysowanie. Mo\
emy go wywołać wybierając opcję Widok/Paski narzędzi/Rysowanie
lub przez kliknięcie na pasku narzędziowym odpowiedniej ikony ( ).
Rys. 18. Pasek narzędziowy Rysowanie
Za pomocą narzędzi które są dostępne pasku (Rys. 18), tworzymy rysunek
z pojedynczych elementów (okręgów, linii, prostokątów). Po zakończeniu tworzenia rysunku
mo\
emy zgrupować elementy rysunku w jedną całość, która da się jednak w ka\
dej chwili
rozgrupować. W tym celu nale\
y oznaczyć wszystkie elementy rysunku poprzez kliknięcie
w ka\
dy z nich z jednocześnie wciśniętym klawiszem Ctrl. Następnie klikając prawy klawisz
myszy nale\
y wybrać w menu podręcznym opcję Grupowanie/Grupuj. W celu rozgrupowania
elementów rysunku nale\
y z menu podręcznego wybrać opcję Grupowanie/Rozgrupuj.
Ka\
dy rysunek w dokumencie jest w nim osadzony jako tzw. obiekt. Klikając na rysunek
w dokumencie lewym przyciskiem myszki, zaznaczmy go, co jest sygnalizowane niewidoczną
prostokątną ranką z widocznymi ośmioma uchwytami (w kształcie małych okręgów). Za ich
pomocą mo\
emy przy naciśniętym lewym klawiszu myszy skalować rysunki (powiększać,
pomniejszać, obracać). Klikając prawym przyciskiem myszy na rysunku, mo\
emy wybrać
z menu podręcznego opcję Formatuj obiekt. W wywołanym oknie dialogowym mo\
emy
dokonać wielu ustawień, które dotyczą danego rysunku, wybierając kolejno dostępne karty.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Rys. 19. Okno dialogowe Formatowanie obiektu, karta Układ
Na karcie Układ (Rys. 19) mo\
emy wskazać odpowiedni styl otaczania rysunku tekstem.
Na innych karach tego okna dialogowego mo\
emy określić rozmiary rysunku, poło\
enie na
stronie, kolory i grubość krawędzi rysunku, kolor wypełnienia itp.
W edytorze tekstu Word za pomocą opcji rysowania mo\
na tworzyć proste rysunki
(diagramy, schematy blokowe). Natomiast, aby przedstawić bardziej zło\
one schematy (np.
schemat zestawu do sączenia) nale\
y skorzystać z specjalistycznego oprogramowania które
dysponuje biblioteką zawierającą podstawowe szkło laboratoryjne. Jednym z programów tego
typu jest program ChemSketch Windows. Program ten w wersji nieco okrojonej, ale
zdecydowanie wystarczającej dla początkującego u\
ytkownika pracy mo\
na pobrać bezpłatnie
z Internetu.
Ogólny opis programu ChemSketch
Jest to program, który umo\
liwia między innymi tworzenie dwu i trójwymiarowych
wzorów, wyposa\
ony jest równie\
w bardzo bogate bazy wzorów oraz grup funkcyjnych. Za
pomocą programu ChemSketch mo\
na przygotować równie\
atrakcyjnie wyglądające
animowane modele 3D wzorów strukturalnych. Program ten zawiera dosyć pokaz
ną
bibliotekę naczyń laboratoryjnych, za pomocą których mo\
na tworzyć schematy zestawów
laboratoryjnych. W programie dostępnych jest równie\
kilka gotowych zestawów
laboratoryjnych.
Rys. 20. Budowa okna programu ChemSketch
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
W celu wyświetlenia okna z szkłem laboratoryjnym nale\
y z menu wybrać opcję
Templates/Template Windows i w wyświetlony oknie dialogowym z listy po lewej jego
stronie wybrać Lab Kit. Na pierwszej wyświetlanej stronie znajduje się szkło laboratoryjne,
natomiast na drugiej stronie gotowe zestawy laboratoryjne.
Rys. 21. Budowa okna dialogowego programu ChemSketch  szkło laboratoryjne
Rys. 22. Budowa okna dialogowego programu ChemSketch  zestawy laboratoryjne
W celu przeniesienia dowolnego elementu do pola roboczego programu nale\
y kliknąć
w dany element lewym klawiszem myszki, a następnie wskazać miejsc na polu roboczym
gdzie ma się pojawić  klikając ponownie lewym klawiszem myszki.
Do edycji rysunków technicznych i schematów technologicznych słu\
y specjalistyczny
program AutoCAD, z którego podstawami zapoznacie się poni\
ej.
Zasady działania programu AutoCAD
AutoCAD jest programem, tworzonym i rozpowszechnianym przez firmę Autodesk,
wykorzystywanym do dwuwymiarowego i trójwymiarowego komputerowego wspomagania
projektowania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Rys. 23. Budowa okna programu AutoCAD 2000
Wszystkie ikony są bardzo czytelne i zebrane są w bardzo dobrze zorganizowane grupy.
Rys. 23 przedstawia pole robocze programu wraz z opisem poszczególnych grup.
Uruchamiając program, nale\
y otworzyć nowy rysunek z u\
yciem standardu. Jest to
najprostsza metoda. Opcja ta pozwala na praktycznie natychmiastowe przejście do rysowania
w programie; jedyną rzeczą, którą nale\
y zrobić, jest wybranie jednostek rysunkowych:
metryczne (milimetry, centymetry, metry) lub angielskie (stopy, cale).
Najprostszy obiekt AutoCAD-a posiadającym szereg właściwości jest linia. Ogólne cechy
linii to: ka\
da linia ma początek i koniec; rysowanie linii zaczynamy od podania jej punktu
początkowego, następnie wstawiamy kolejne punkty końcowe do czasu naciśnięcia klawisza
Esc lub Enter; ka\
da narysowana linia jest samodzielnym obiektem, który mo\
emy oddzielnie
edytować. Po naciśnięciu na ikonę nale\
y przeczytać tekst, który pojawi się na pasku
stanu.
Rys. 24. Pasek stanu  rysowanie linii
Następnie trzeba kliknąć raz w dowolnym miejscu ekranu i znów zobaczyć, co jest napisane
na pasku stanu. Ka\
da kolejna linia ma początek w miejscu zakończenia poprzedniej. Aby
zakończyć rysowanie linii, nale\
y nacisnąć klawisz Esc lub Enter.
Rys. 25. Rysowanie linii w programie AutoCAD
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Kolejną umiejętnością niezbędną do tworzenia rysunku technicznego jest rysowanie
prostej. Z matematyki wiemy, \
e prosta przechodzi przez dwa punkty i ma nieograniczoną
długość. Tak samo wygląda prosta w AutoCAD-zie. Rysowanie prostej rozpoczynamy od
kliknięcia w ikonę a następnie w pasku stanu programu podajemy dwa punkty przez które
dana prosta ma przechodzić.
Innym obiektem w AutoCAD-zie jest okrąg, który rysujemy wybierając ikonkę .
Na pasku stanu podajemy środek okręgu i długość promienia.
Narzędzie Wielobok pozwala na szybkie narysowanie zamkniętej figury geometrycznej
o równych bokach. Wielokątem mo\
e być zarówno trójkąt równoboczny, jak i ośmiokąt -
limitem jest 1024 równych boków. Narzędzie to uruchamiamy przez kliknięcia na ikonkę
Wielobok natomiast na pasku stanu określamy ilość boków. Rysowanie czworoboku -
prostokąta jest jeszcze prostsze poniewa\
mo\
na skorzystać z gotowej opcji rysowania
prostokąta klikając na ikonkę .
Innego typu narzędzia pozwalają na pozbycie się elementów zbędnych z rysunku. Metod
usuwania elementów z rysunku jest wiele. Selekcja pojedynczego elementu nie nastręcza
większych problemów, poniewa\
wystarczy kliknąć krawędz
interesującego nas elementu
i AutoCAD zmienia jego wygląd tak, aby odró\
nić go od pozostałych. Element zaznaczony
jest pokazywany w taki sposób, \
e jego krawędzie oraz wypełnienie są rysowane linią
przerywaną oraz na zaznaczonym elemencie automatycznie są umieszczane niebieskie
kwadraciki, zwane uchwytami. Uchwyty są umieszczane w miejscach charakterystycznych dla
danego obiektu -- dla okręgu będą to kwadranty, dla prostokąta naro\
niki, dla linii jej końce
oraz środek.
Klikając kolejno narysowane obiekty mo\
emy wyselekcjonować cały rysunek, lecz biorąc
pod uwagę zło\
oność niektórych projektów nie jest to najszczęśliwsza metoda. Innym
sposobem selekcjonowania obiektów na rysunku jest metoda selekcji z "prawa na lewo", czyli
kończymy działanie aktualnej funkcji i umieszczając kursor z prawej strony ekranu wciskamy
lewy klawisz myszy. Trzymając go stale wciśnięty przeciągamy w kierunku lewego brzegu
ekranu - po obrysowaniu interesującego nas miejsca puszczamy lewy klawisz myszy. W ten
sposób wybraliśmy wszystkie obiekty, które zostały przecięte przez nasz prostokąt wyboru
oraz wchodziły w jego skład. Jeśli wykonamy odwrotne działanie, czyli przeciągniemy myszą
z "lewa na prawo", zostaną wyselekcjonowane wyłącznie obiekty zawierające się
w rozciąganym przez nas prostokącie. Wyselekcjonowane elementy usuwamy przez
naciśnięcie klawisz Delete lub u\
ycie narzędzia gumki  ikona .
W celu skopiowania interesującego nas fragmentu rysunku, nale\
y kliknąć na poni\
szą
ikonkę . Następnie dokonujemy selekcji interesujących nas obiektów na rysunku - po
wybraniu przyciskamy Enter lub prawy klawisz myszy. Wskazujemy punkt charakterystyczny
- zwany bazowym - który będzie punktem odniesienia dla kopiowania czy póz
niej
przesuwania lub obracania rysunku. Program pyta równie\
o to, czy chcemy wykonać więcej
ni\
jedną kopię danego elementu. Jeśli wciśniemy W i następnie Enter, program poprosi
o wskazanie punktu bazowego i będziemy mogli wykonać wiele kopii wskazanego elementu.
Po wskazaniu punktu bazowego AutoCAD poprosi o przesunięcie wskazanych obiektów oraz
w miejscu kliknięcia wstawi jedną lub wiele kopii wybranego elementu rysunkowego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Narzędzie lustra ma wiele zastosowań. Jednym z nich jest np. wykonanie zarysu jednej
połowy bryły obrotowej i odbicie jej względem środka. Narzędzie lustra ukrywające się pod
ikoną . Wybieramy przygotowany wcześniej kształt i naciskamy Enter. W tej chwili
program pyta o podanie pierwszego punktu linii odbicia, czyli linii, względem której będzie
wykonane polecenie lustra -linia odbicia nie musi fizycznie być linią przez nas narysowaną,
komputer aproksymuje linię pomiędzy wskazanymi przez nas punktami. Po wskazaniu
pierwszego punktu padnie pytanie o drugi punkt linii odbicia, który wskazujemy na rysunku.
Ostatnie pytanie zadane nam przez program dotyczy zostawienia na rysunku pierwotnego
kształtu lub usunięcie go z rysunku. Po wybraniu odpowiedniej opcji narzędzie przestaje
działać, ukazując odpowiedni kształt.
To tylko podstawowe narzędzia programu AutoCAD jednak\
e wystarczające
początkującemu u\
ytkownikowi do stworzenia prostego rysunku technicznego czy schematu
technologicznego na płaszczyz
nie.
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak wywołać pasek Rysowania w edytorze MS Word?
2. Jakie narzędzia są dostępne na pasku Rysowanie?
3. W jaki sposób mo\
na zgrupować i rozgrupować elementy na rysunku?
4. Jak mo\
na sformatować obiekt?
5. Do czego słu\
y program ChemLab?
6. Do czego słu\
y program AutoCAD?
7. W jaki sposób w programie AutoCAD mo\
na narysować linię?
8. W jaki sposób w programie AutoCAD mo\
na narysować koło?
9. W jaki sposób w programie AutoCAD mo\
na narysować wielobok?
10. W jaki sposób w programie AutoCAD mo\
na zaznaczać elementy?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Utwórz przedstawiony poni\
ej schemat blokowy produkcji sody kalcynowanej metodą
Solvaya korzystając z programu MS Word 2003.
Ca(OH)2 NaCl
Na2CO3
(solanka)
Oczyszczanie
solanki
Absorpcja
NH3
Karbonizacja
CO2
CO2
Wypalanie
NaHCO3
wapienia
Filtracja
CaO
H2O
Gaszenie
Kalcynacja
Ca(OH)2
Regeneracja NH3
Na2CO3
CaCl2
Schemat blokowy produkcji sody kalcynowanej metodą Solvaya
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) otworzyć nowy dokument w programie MS Word 2003 i zapisać go pod nazwą
Schemat.doc,
2) wywołać pasek Rysowanie przez kliknięcie w ikonę , która jest dostępna na pasku
narzędziowym standartowym lub wybierając opcję Widok/Paski narzędzi/Rysowanie,
3) rozpocząć tworzenie rysunku od narysowania prostokąta wybierając z paska narzędzi
rysowania ikonę ,
4) wybrać strzałkę  ikona i narysować ją w odpowiednim miejscu na rysunku,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
5) wybrać ikonę w celu narysowania linii,
6) rysować kolejny prostokąty odrębnie lub skopiować ten prostokąt, który został ju\

narysowany (zaznaczyć narysowany prostokąt wybierać opcję kopiuj, a następnie wklej
i przenieś element we właściwe miejsce),
7) wybierać z paska Rysowanie ikonę i narysować koło,
8) zaznaczyć linię w celu zmiany stylu linii z linii prostej na przerywaną, a następnie wybrać
z paska narzędziowego Rysowanie odpowiedni rodzaj kreskowania - jak na rysunku
poni\
ej,
9) wstawić tekst do poszczególnych elementów schematu  wybierać odpowiedni element,
a następnie kliknąć na nim prawym klawiszem myszy, z menu podręcznego wybierać
opcję Dodaj tekst i wpisać właściwy dla elementu tekst  czcionką Times New Roman,
rozmiar 10,
10) wpisać tekst nad lub obok strzałek u\
ywając pola tekstowego  ikona ,
11) sformatować pole tekstowe: bez wypełnienia i bez linii,
12) wpisać polem tekstowym równie\
tytuł rysunku,
13) zapisać zmiany wprowadzone do dokumentu Schemat.doc poprzez wybór opcji
Plik/Zapisz.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- zestaw komputerowy (komputer, monitor, klawiatura, mysz),
- system operacyjny Windows XP,
- oprogramowanie MS Word 2003.
Ćwiczenie 2
Korzystając z programu ChemSketch utwórz schematy następujących zestawów
laboratoryjnych: sączenia pod zmniejszonym ciśnieniem; destylacji prostej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) otworzyć nowy dokument w programie ChemSketch i zapisać go pod nazwą Zestawy.sk2,
2) wyświetlić okno dialogowe programu za pomocą menu Templates/Template Windows,
3) wybrać w wyświetlonym oknie z listy Lab Kit a następnie kliknąć w kolbę sto\
kową - jak
na rysunku poni\
ej,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
4) ustawić kursor myszy w odpowiednim miejscu pola roboczego i kliknąć co spowoduje
wstawienie kolby - jak na rysunku poni\
ej,
5) wybrać kilkakrotnie opcję Temptates/Template Windows i z wyświetlonego okna pobierać
kolejno: korek do kolby sto\
kowej, lejek, ssawkę,
6) uło\
yć poszczególne elementy według następującego schematu:
7) wstawić zestaw do destylacji prostej korzystając z gotowego szablonu znajdującego się
w programie,
8) wybrać opcję Temptates/Template Windows i w wyświetlonym oknie przejść na drugą
kartę - jak na rysunku poni\
ej,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
9) wybrać w wyświetlonym oknie  klikając  zestaw do destylacji prostej i umieść go
w odpowiednim miejscu w polu roboczym programu.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- zestaw komputerowy (komputer, monitor, klawiatura, mysz),
- system operacyjny Windows XP,
- oprogramowanie specjalistyczne ChemSketch.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozró\
nić elementy budowy okna programu ChemSketch?
2) stworzyć schemat blokowy w programie MS Word?
3) stworzyć schemat zestawu laboratoryjnego?
4) korzystać z biblioteki sprzętu laboratoryjnego programu
ChemSketch?
5) przedstawić główne zadania programu AutoCAD?
6) rozró\
nić elementy budowy okna programu AutoCAD?
7) określić zadania związane z tworzeniem rysunku technicznego
w programie AutoCAD?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
4.3. Zastosowane arkuszy kalkulacyjnych w analityce
i technologii chemicznej
4.3.1. Materiał nauczania
Przeznaczenie i budowa arkusza kalkulacyjnego
Arkusze kalkulacyjne nale\
ą do najczęściej wykorzystywanych programów
komputerowych. Popularność tych aplikacji spowodowana jest ich wszechstronnością
zastosowania. Funkcje wewnętrzne dostępne w arkuszu umo\
liwiają dokonywanie wszelkiego
rodzaju obliczeń. Arkusze kalkulacyjne są tak\
e bardzo pomocne przy tworzeniu ró\
nego
typu wykresów. Kolejną z oferowanych przez arkusze mo\
liwości jest obsługa danych.
Mo\
emy arkusza u\
yć do obsługi prostej bazy danych. Wszechstronność tych aplikacji
sprawia, \
e są one wykorzystywane z powodzeniem do wielu pracochłonnych obliczeń
wyników pomiarów przeprowadzonych w czasie ćwiczeń w pracowniach lub laboratoriach
chemicznych. Na rynku istnieje kilka arkuszy kalkulacyjnych, tworzenie arkuszy i ich obsługa
w ka\
dym programie jest podobna. My zapoznamy się bli\
ej z obsługą i zasadą działania
programu Microsoft Excel 2003 z pakietu Microsoft Office 2003. Je\
eli jednak nauczymy się
posługiwać aplikacją Excel 2003, to z całą pewnością poradzimy sobie tak\
e z obsługą
arkuszy w innym programie.
Arkusz kalkulacyjny jest elektroniczną wersją arkusza papieru zajmującego obszar
o bardzo du\
ej powierzchni. Dlatego nie jest mo\
liwe przedstawienie go w całości na ekranie
monitora. Stąd te\
powierzchnia ta została podzielona na kolumny i wiersze. Arkusze
przypominają du\
e tabele, są jednak od nich znacznie bardziej funkcjonalne. Kolumny
posiadają oznaczenia literowe przyjmując kolejne litery alfabetu łacińskiego od A do Z,
a następnie pojawiają się pary liter AA; AB, AC& itd. Natomiast wiersze oznaczone się
kolejnymi numery zaczynając od liczby jeden. W miejscu przecięcia się kolumny z wierszem
wyznaczone są komórki arkusza. To za ich pomocą wpisujemy dane, pobieramy wyniki
obliczeń, umieszczamy formuły i działania. W celu jednoznacznej identyfikacji komórek
w arkuszu, ka\
da z nich posiada adres. Składa się on z oznaczenia literowego kolumny oraz
numeru wiersza, na przecięciu których dana komórka się znajduje.
Rys. 26. Arkusz programu Excel 2003  adres komórki
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Obsługa programu MS Excel 2003
Standardowy sposób uruchamiania programu polega na wybraniu opcji menu Start/Wszystkie
programy/Excel. Je\
eli na pulpicie dostępny jest skrót do programu to uruchomienie mo\
liwe
jest przez wybranie ikony .
Po uruchomieniu programu wyświetli się okno główne programu. Przedstawia ono
jedynie fragment arkusza z widoczną siatką linii kolumn i wierszy. W oknie programu otwarty
zostaje zbiór arkuszy zwany skoroszytem. Jeden skoroszyt mo\
e zawierać maksymalne 255
arkuszy. Zakładki arkuszy wyświetlane są u dołu ekranu.
Rys. 27. Budowa okna programu Excel 2003
Przypisaną do arkusza nazwę Arkusz1 mo\
emy zmienić na inną. W tym celu nale\
y
kliknąć prawym klawiszem myszki na zakładce danego arkusza i wybrać z menu podręcznego
opcję Zmień nazwę i za pomocą klawiatury wpisać nową nazwę. W skoroszycie mo\
emy
przełączać się pomiędzy arkuszami. Wystarczy kliknąć myszka na zakładkę, a jej arkusz
uka\
e się na ekranie. Najbardziej charakterystyczne elementy okna programu przedstawione
na Rys. 27 to:
Pasek menu  umo\
liwia wybór odpowiedniej opcji, a następnie pod opcji realizujących
poszczególne polecenia programu Excel.
Pasek tytułu  wyświetla nazwę aktualnie aktywnego (otwartego) skoroszytu (domyślnie jest
to nazwa Zeszyt1).
Pasek formuły  umo\
liwia wpisywanie i edytowanie danych i formuł.
Pasek narzędzi standardowych  zawiera przyciski słu\
ące do wykonywania najczęściej
wybieranych poleceń programu Excel.
Pasek narzędzi do formatowania  umo\
liwia formatowanie zawartości komórek pod
względem czcionki, jej rozmiaru itp. Za pomocą narzędzi na tym pasku mo\
na tworzyć te\

obramowanie komórek i ich wypełnienie.
Nagłówek kolumny  zawiera oznaczenie literowe danej kolumny.
Pole z numerem wiersza  zawiera nazwę danego wiersza.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Aktywna komórka  aktualnie wybrana za pomocą myszki lub klawiatury komórka
w arkuszu. Jest ona otoczona prostokątna ramka.
Karty arkuszy  umo\
liwiają przełączanie się pomiędzy dostępnymi w danym skoroszycie
arkuszami.
Suwaki przewijania  słu\
ą do przewijania zawartości arkusza w pionie i poziomie.
Na paskach narzędziowych programu Excel umieszczone zostały przyciski słu\
ące
do wybierania najczęściej wykonywanych poleceń. Budowa pasków narzędziowych jest nieco
zbli\
ona d pasków narzędziowych programu MS Word 2003. Dokładną budowę pasków
narzędziowych Standardowego i Formatowania przedstawia Rys. 28.
Rys. 28. Budowa pasków narzędziowych: Standardowego i Formatowania
Najłatwiej po komórkach arkusza mo\
emy się poruszać korzystając z myszki. Gdy
komórka, którą chcemy wybrać nie jest widoczna na ekranie, to mo\
emy u\
yć opcji menu
Edycja/Przejdz
do. W wyświetlonym oknie dialogowym wpisujemy adres komórki, po czym
klikamy OK. Poruszanie się po arkuszu jest tak\
e mo\
liwe przy wykorzystaniu klawiatury.
Tabela 4. Poruszanie się po arkuszu za pomocą klawiatury
Klawisz Opis działania
Przesunięcie o jedną komórkę do góry
ę!
Przesunięcie o jedną komórkę w dół
Przesunięcie o jedną komórkę w lewo
�!
Przesunięcie o jedną komórkę w prawo

Home Przesunięcie do pierwszej komórki w danym wierszu
Przesunięcie do pierwszej komórki aktualnej kolumny
Ctrl + ę!
Przesunięcie do ostatniej komórki aktualnej kolumny
Ctrl +
Przesunięcie do pierwszej komórki aktualnego wiersza
Ctrl + �!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Przesunięcie do ostatniej komórki aktualnego wiersza
Ctrl +
Ctrl + Home Przesunięcie do pierwszej komórki w arkuszu
Ctrl + End Przesunięcie do ostatniej komórki w arkuszu, zawierającej dane
Bardzo często pracując z arkuszem kalkulacyjnym, wykonujemy określone operacje na
zakresach komórek. Zakres oznaczamy, podając adres lewej górnej i prawej dolnej komórki,
która go tworzy. Podane adresy muszą być oddzielone od siebie dwukropkiem. Prostszym
sposobem jest przeciągnięcie myszką z naciśniętym lewym klawiszem od pierwszej do
ostatniej komórki zakresu. Zaznaczanie zakresów jest przydatne wtedy, gdy wykonywana
czynność odnosi się równocześnie do wielu komórek w arkuszu np. formatowanie. Je\
eli
często korzystamy z danych zawartych w jakimś zakresie komórek to wygodniej jest nadać
mu jakąś nazwę. Przypisywanie nazwy do zakresu rozpoczynamy od jego zaznaczenia, po
czym klikamy lewym przysiekiem myszki w pole nazwy i wpisać nazwę zakresu. Nazwy
mo\
na tak\
e przypisywać pojedynczym komórką działając w identyczny sposób.
Wprowadzanie danych do komórki polega na jej zaznaczeniu i wpisaniu bezpośrednio do
niej danych. Wprowadzane dane są widoczne w edytowanej komórce oraz na Pasku formuły.
W arkuszu mamy do czynienia z trzema typami danych:
- etykietki  wszelkiego rodzaju wpisywane tytuły nagłówków kolumn i wierszy, teksty
pomocniczych itp.,
- liczb  informacje w postaci wartości liczbowych, na którym mogą być wykonywane
operacje matematyczne,
- formuł  wzory składające się z wbudowanych funkcji, adresów komórek, operatorów
matematycznych, itp. Wpisując formułę poprzedzamy ją znakiem =.
Dla danych liczbowych mo\
emy zdefiniować format ich wyświetlania. Aby tego dokonać
nale\
y wybrać opcje Format/Komórki i na karcie Liczby mo\
emy ustalić format danych
w danej komórce. Najczęściej stosowane formaty dostępne na karcie Liczby:
- ogólne  komórki nie maja określonego formatu liczbowego,
- liczbowe  komórki z tym formatem zawierają liczby z określoną przez u\
ytkownika
liczbą miejsc dziesiętnych,
- walutowe  format tego typu u\
ywany jest dla wartości pienię\
nych,
- data  format umo\
liwiający wyświetlanie danych w postaci dat, według ustalonego typu,
- czas  format umo\
liwiający wyświetlanie danych w postaci czasu, zgodnie z określonym
typem,
- procentowe  format powodujący podzielenie danych liczbowych przez 100
i wyświetlanie ich ze znakiem %,
- ułamek  umo\
liwia wyświetlenie danej liczby w postaci ułamka,
- tekstowe  dowolne dane wyświetlane jako tekst,
Program Excel ułatwia wprowadzanie danych poprzez wypełnianie komórek seriami
danych. Są to następujące po sobie kolejne dane w sąsiadujących komórkach. Aby wypełnić
komórki seria danych nale\
y wybrać z menu opcje Edycja/Wypełnij/Serie danych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Rys. 29. Okno dialogowe Serie
Wprowadzając w wyświetlonym oknie dialogowym dane ustalamy czy serie maja
pojawiać się w wierszach czy w kolumnach; czy seria ma narastać liniowo czy wzrastająco;
czy ma dotyczyć daty; o jaką wartość ma wzrastać oraz do jakiej wartości.
W programie Excel mamy do czynienia z trzema sposobami adresowania komórek:
- adresowanie względne  najczęściej występujący sposób adresowania komórek w arkuszu
kalkulacyjnym. Adres względny komórki zale\
y od jej poło\
enia w arkuszu. Adresowanie
względne umo\
liwia automatyczną zamianę adresów w formule przy jej kopiowaniu,
dzięki mo\
liwości zmiany wskaz
ników wierszy lub kolumn,
- adresowanie bezwzględne  ten sposób adresowania komórek jest stosowany w celu
odwoływania się w formule do tego samego miejsca w arkuszu, bez względu na aktualne
poło\
enia kopii formuły. Adresowanie bezwzględne blokuje automatyczną zmianę
adresów w formule przy jej kopiowaniu. Wskaz
nik kolumny i wiersza komórki jest nie
zmienny. Przykładem adresowania bezwzględnego jest adres $D$10. O tym, \
e adres lub
jego część nie zmieni się podczas kopiowania ustalamy wprowadzeniem znaku dolara ($)
przed oznaczeniem kolumny lub wiersza,
- adresowanie mieszane  adresowanie tego typu stosujemy wówczas, gdy chcemy, aby
przy kopiowaniu formuły zmieniał się jedynie nr wiersza komórki ($D15) lub tylko
wskaz
nik kolumny (D$15).
Sposób adresowania komórek mo\
na łatwo zmienić za pomocą klawisza F4 w trybie
edycji komórki. Ka\
dorazowe naciśniecie klawisza F4 spowoduje kolejne zmiany
w adresowaniu komórek (kolejno: adres względny, adres bezwzględny, adres mieszany
z unieruchomieniem wiersza, adres mieszany z unieruchomieniem kolumny).
Dane liczbowe i tekstowe w komórkach mogą być formatowane między innymi pod
względem rodzaju czcionki, jej rozmiaru, koloru. Formatowanie czcionki odbywa się na
kartach Czcionka w oknie dialogowym Formatowanie komórek wyświetlonym poprzez wybór
opcji Format/Komórki. Natomiast na karcie wyrównanie w tym samym oknie dialogowym
mo\
emy miedzy innymi dokonać ustawień:
- poło\
enie danych w komórce względem jej krawędzi  Wyrównanie tekstu,
- orientację zawartości komórki, np. pod kątem 45� względem jej normalnego poło\
enia,
- zwijanie tekstu, czyli mo\
liwość wyświetlania danych w komórce w kilku wierszach,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
- scalanie komórek, czyli mo\
liwość łączenia kilku komórek w jedną, przy czym adresem
nowej komórki będzie ka\
dy z adresów z których została ona utworzona.
Wiadomości ogólne o formułach i funkcjach
Du\
a funkcjonalność arkuszy kalkulacyjnych tkwi w mo\
liwości przetwarzania danych
za pomocą dostępnych funkcji oraz budowanych w oparciu o nie formuły. Formuły w arkuszu
mogą operować na:
- stałych  liczby, znaki i wartości logiczne u\
yte bezpośrednio w formule,
- zmiennych  adresy komórek które mogą posiadać ró\
ne dane,
- funkcjach  w formułach mo\
na u\
ywać jednej funkcji jak i wielu równocześnie.
Argumentami funkcji mogą być zarówno stałe, adresy komórek, jak i inne funkcje.
W ka\
dym przypadku argumenty umieszczamy w nawiasach, a liczba nawiasów
otwieranych musi być równa zamykającym.
Operatory stosowane w formułach programu wskazują jaka operacja ma być wykonana na
danych. Mamy do czynienia z czterema rodzajami operatorów:
- operatory arytmetyczne  umo\
liwiają wykonanie podstawowych działań
matematycznych (dodawanie, odejmowanie, mno\
enie, dzielenie, potęgowanie,
pierwiastkowanie),
- operatory porównania  są niezbędne w przypadku gdy porównujemy ze sobą wartości
(równe, większe ni\
, mniejsze ni\
, mniejsze lub równe, większe lub równe, ró\
ne),
- operatory tekstowe  za pomocą tego operatora mo\
liwe jest łączenie tekstów lub liczb
(ampersandem &),
- operatory odwołania  istnieją trzy operatory tego typu: dwukropek (:) operator zakresu;
średnik (;) operator umo\
liwiający odwołanie się do kilku zakresów równocześnie;
Spacja operator przecięcia.
Najprostszym sposobem utworzenia formuły jest jej wpisanie bezpośrednio do komórki.
Tworząc formułę w oparciu o wbudowane funkcje programu mo\
emy to zrobić: ręcznie, czyli
wpisać nazwę funkcji do formuły i podać w nawiasach argumenty na których ta funkcja ma
działać lub korzystając z Kreatora funkcji. W drugim przypadku ustawiamy kursor w komórce
w której ma być wstawiona funkcja i wybieramy polecenie Wstaw/Funkcja (lub na pasku
narzędziowym klikamy w ikonę ). Wyświetlone zostanie okno dialogowe Wstawianie
funkcji, w którym na liście Kategorie wybieramy odpowiednią grupę, natomiast na liście
nazwa zaznaczamy jej nazwę.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Rys. 30. Okno dialogowe Wstawianie funkcji
Po kliknięciu przycisku OK uruchomiony zostaje Pasek formuły. Posiada on ró\
ny
wygląd w zale\
ności od rodzaju wybranej funkcji. Jest to spowodowane tym, \
e określona
funkcja działa na określonych argumentach.
Rys. 31. Pasek formuły z funkcją pierwiastek
Wprowadzanie argumentów mo\
e odbywać się przez wpisanie adresów komórek lub
przez wskazanie ich myszą w arkuszu. Wskazanie argumentu przez wskazanie myszą jest
mo\
liwe po kliknięciu przycisku natomiast powrót do Paska formuły jest mo\
liwe
po kliknięciu przycisku .
Tworzenie wykresów w programie MS Excel
Arkusz kalkulacyjny oferuje tak\
e wszechstronne narzędzie umo\
liwiające graficzną
prezentację danych, czyli tworzenie wykresów. Tworzone w arkuszu wykresy oparte są na
seriach danych i ich kategoriach. Serie danych to ciąg wartości, które chcemy przedstawić na
wykresie, natomiast kategorie to typy na jakie podzielono dane w wykresie.
Najprostszą metodą tworzenia wykresu jest u\
ycie kreatora wykresów. W pierwszej
kolejności musimy zaznaczyć zakres danych, w oparciu o które ma zostać utworzony wykres.
Następnie na pasku narzędzi wybieramy ikonkę lub wybieramy w menu opcję
Wstaw/Wykres. Wyświetlone zostanie okno dialogowe Kreatora wykresów które posiada
cztery kroki. W pierwszym kroku ustalamy typ wykresu oraz jego podtyp. W przypadku
tworzenia wykresów związanych z chemią najczęściej będą to wykresy liniowe lub
kolumnowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Rys. 32. Okno dialogowe kreatora wykresów  Krok 1
W kolejnym kroku tworzenia wykresu wyznaczamy zakres danych na podstawie, których
będzie tworzony wykres, w kolejnym kroku ustalamy Opcje wykresu, czyli wpisujemy tytuł,
określmy osie, linie siatki, poło\
enie legendy. Natomiast w ostatnim kroku określmy
lokalizację utworzonego wykresu, mamy do wyboru bie\
ący arkuszu lub nowy arkusz.
Po utworzeniu wykresu mo\
na go modyfikować stosownie do potrzeb. Praktycznie
wszystkie wymagane operacje mo\
emy wykonać klikając na poszczególnych elementach
wykresu prawym klawiszem myszy. Wyświetli się wówczas menu podręczne z odpowiednimi
opcjami.
Klikając myszką na wykresie osadzonym w arkuszu roboczym, spowodujemy jego
zaznaczenie. Zaznaczony wykres mo\
emy przesuwać myszką w inne miejsce arkusza,
przeprowadzić jego skalowanie (zmienić rozmiar), usunąć. Poszczególne elementy wykresu
mo\
na poddać edycji. W tym celu, nale\
y kliknąć na wybrany element i gdy zostanie
otoczony ramką z uchwytami mo\
emy go formatować (zmienić kolor, grubość, styl, itp.).
Wykres jest połączony z tabelą zawierającą dane, na podstawie których został
on utworzony. W związku z tym zmiana danych w tabeli spowoduje zmianę danych na
wykresie.
Arkusz kalkulacyjny jako baza danych
Do tworzenia i obsługi baz danych istnieje na rynku cały szereg specjalistycznych
programów. W większości przypadków są to du\
e aplikacje, przeznaczone do tworzenia
profesjonalnych baz danych. Tymczasem program MS Excel tak\
e oferuje spore mo\
liwości
w tym zakresie. Utworzoną w odpowiedni sposób tabelę w arkuszu danych mo\
emy
wykorzystać jako z
ródło danych dla bazy. W przypadku baz danych, wiersze tabeli nazywane
są rekordami, a kolumny tworzą tzw. pola rekordu. Rekord tabeli przechowuje informacje
o jednej pozycji w bazie danych. Tabelę mo\
emy obsługiwać z poziomu samego arkusza lub
za pomocą typowego dla baz danych formularza. W ka\
dym przypadku dodawać i usuwać
z bazy poszczególne rekordy, mo\
emy sortować jej zawartość, a tak\
e wyszukiwać informacje
według określonych kryteriów.
Rekordy w tabeli mogą zostać posortowane względem dowolnego pola. Chcąc
posortować dane w tabeli nale\
y ją zaznaczyć i wybrać opcję Dane/Sortuj. W oknie
dialogowym Sortowanie ustalamy, według których pól rekordu ma się odbyć sortowanie bazy.
Następnie wybieramy opcję Rosnąco lub Malejąco.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Rys. 33. Okno dialogowe Sortowanie
Dane w tabeli mogą być filtrowane. Opcja ta jest bardzo przydatna, w sytuacji gdy
chcemy z pośród wszystkich rekordów w tabeli wyświetlić tylko te, które zawierają
interesujące nas informacje. W celu zało\
enia filtru na tabeli danych, zaznaczamy ją.
Następnie wybieramy opcję menu Dane/Filtr po czym zaznaczamy opcję Autofiltr. Z chwilą
uruchomienia opcji filtrowania tabeli, przy ka\
dej nazwie pola pojawi się lista. Mo\
emy z niej
wybrać odpowiednią opcję filtrowania naszej tabeli klikając strzałkę z jej prawej strony.
W oparciu o dowolnie utworzoną tabelę mo\
na utworzyć formularz. Poniewa\
formularz
musi posiadać połączenie z odpowiednimi komórkami tabeli (polami rekordów), tworząc
go nale\
y wskazać, w oparciu o które pola tabeli ma zostać utworzony. W celu stworzenia
formularza na podstawie tabeli danych nale\
y ją zaznaczyć, a następnie wybrać opcję
Dane/Formularz. Wyświetlone zostanie okno formularza dla danej tabeli.
Rys. 34. Okno Formularza
Za pomocą widocznego na formularzu przycisku Nowy, mo\
liwe jest dodanie do tabeli
bazowej kolejnego rekordu. Z poziomu formularza istnieje tak\
e mo\
liwość wyszukiwania
określonych rekordów w bazie, do tego celu słu\
y przycisk Kryteria. Po kliknięciu na nim
istnieje mo\
liwość wpisania do formularza kryteriów poszukiwania rekordów.
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Do czego słu\
y arkusz kalkulacyjny?
2. Jaka jest budowa arkusza kalkulacyjnego?
3. Jaka jest budowa okna programu Excel?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
4. Jakie są rodzaje danych w arkuszu?
5. Jakie znasz formaty danych liczbowych?
6. Do czego słu\
y opcja wypełniania serią danych?
7. Jakie znasz sposoby adresowania komórek?
8. Co to są formuły?
9. Na czym mogą operować formuły w arkuszu?
10. Jakie operatory są stosowane w formułach?
11. Jakie znasz sposoby stawiania funkcji?
12. W jaki sposób w arkuszu mo\
na utworzyć wykres?
13. Jakie typy wykresów znalazły zastosowanie do opracowania wyników doświadczeń
chemicznych?
14. Jakie są zasady tworzenia bazy danych w programie Excel?
15. Jakich operacji mo\
na dokonywać na bazach danych w programie Excel?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie danych zawartych w poni\
szej tabelce oblicz stę\
enia molowe roztworu
NaOH (MNa=23; MO=16; MH=1).
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) otworzyć nowy dokument w programie MS Excel 2003 i zapisać go pod nazwą
Wzory.xls. Dokument powinien być wyświetlany w widoku Układ strony, jako arkusz
roboczy wybierz Arkusz1,
2) wpisać w komórkach z zakresu A1 do G8 odpowiednie wartości,
3) scalić komórki A1 i A2; B1 i B2, C1 i C2, D1 i D2, E1 i E2, F1 i F2 oraz G1 i G2
poprzez zaznaczenie ka\
dej pary komórek oddzielnie a następnie wybór opcji
Format/Komórki na karcie Wyrównanie ustawić sterowanie tekstem na scal komórki,
4) sformatować tekst w scalonych komórkach wybierając opcję Format/Komórki i w oknie
dialogowym Formatowanie komórek dokonać następujących ustawień: wyrównanie
tekstu do środka w pionie i poziomie, sterowanie tekstem ustawić na opcji zawijaj tekst,
czcionka Times New Roman, rozmiar 12, pogrubiona,
5) ustawić indeksy górne lub dolne w oknie dialogowym Formatowanie komórek na karcie
czcionka w polu Efekty,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
6) ustawić w kolumnie D w oknie dialogowym Formatowanie komórek na karcie Liczby
kategorie Liczbowe z dwoma miejscami dziesiętnymi,
7) zaznaczyć cały obszar od A1 do G8 i wybierać opcję Format/ Komórki, na karcie
obramowanie wybrać zarówno kontur jaki linie wewnętrzne oraz styl linii ustawić na linię
ciągłą, a kolor ustalić na automatyczny,
8) wpisać odpowiednie formuły, aby arkusz kalkulacyjny obliczył puste miejsca w tabelce,
m
s
9) ustawić się w komórce B3 i wpisać formułę w oparciu o wzór na ilość moli n =
m
r
(wartość ms znajduje się w komórce A3, a wartość mr w komórce C3) formuła będzie
miała następującą postać =A3/C3,
10) kliknąć Enter po wpisaniu formuły,
11) ustawić się w prawym dolnym rogu komórki w wynikiem i gdy kursor przyjmie kształt
czarnego krzy\
yka przeciągnąć go myszką w dół z naciśniętym prawym klawiszem
w celu ukazania się wyników w poni\
szych komórkach,
12) ustawić się w komórce E3 i w oparciu o wzór V=m/d wpisać formułę, która będzie miała
postać =C3/D3, a następnie nacisnąć Enter i przeciągnąć wyniki do poni\
szych komórek,
13) ustawić się w komórce F3 i w oparciu o dane z treści zadania obliczyć masę molową
NaOH według formuły =23+16+1 następnie nacisnąć Enter i przeciągnąć wynik ni\
ej,
14) ustawić się w komórce G3 i w oparciu o wzór na stę\
enie molowe Cm = n/V wpisać
formułę =B3/E3 nacisnąć Enter i przeciągnąć wynik ni\
ej.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- zestaw komputerowy (komputer, monitor, klawiatura, mysz),
- system operacyjny Windows XP,
- oprogramowanie MS Excel 2003.
Ćwiczenie 2
W oparciu o poni\
sze dane sporządz
w arkuszu kalkulacyjnym krzywą miareczkowania
mocnego kwasu mocną zasadą.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) otworzyć nowy dokument w programie MS Excel 2003 i zapisać go pod nazwą
Wykres.xls. Dokument powinien być wyświetlany w widoku Układ strony, jako arkusz
roboczy wybierz Arkusz1,
2) wpisać w komórkach z zakresu A1 do AD2 odpowiednie wartości,
3) zaznaczyć cały obszar od A1 do AD2 i wybierać z paska narzędziowego ikonę -
uruchomi się kreator wykresów,
4) wybrać w nim z listy Typ wykresu pozycję Liniowy,
5) w grupie Podtyp równie\
wybierać Liniowy,
6) kliknąć Dalej,
7) zwrócić uwagę na karcie Zakres danych na to, \
e program domyślnie wpisał zaznaczony
zakres oraz zaznaczył, \
e serie znajdują się w wierszach,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
8) kliknąć na karcie Serie danych w pole dotyczące Etykiet Osi kategorii (X) i zaznaczyć
w tabelce wartości VNaOH - według rysunku poni\
ej,
9) usunąć serię VNaOH (ró\
ową) przez kliknięcie w nią, a następnie kliknięcie w przycisk
Usuń,
10) przejść do następnego kroku klikając Dalej,
11) wpisać w następnym kroku w oknie dialogowym kreatora na karcie Tytuły odpowiednie
dane - jak na rysunku poni\
ej,
12) pozostawić ustawienia domyślne na kartach Osie, Linie siatki, Etykiety danych, Tabela
danych,
13) wyłączyć Poka\
legendę na karcie Legenda,
14) wybrać OK  nastąpi zamknięcie kreatora tworzenia wykresów i wykres pojawi się
w Arkuszu1 - jak na rysunku poni\
ej,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
15) kliknąć dwukrotnie w oś Y pojawi się okno dialogowe na karcie Skala ustawić
maksimum na 14, jednostkę główną na 2, a pomocniczą na 0,5; na Karcie czcionka
ustawić rozmiar czcionki na 8, pozostałe karty przejrzeć,
16) kliknąć dwukrotnie w oś X pojawi się okno dialogowe, karty: Desenie, Liczby, Skala
i Wyrównanie przejrzeć i pozostawić bez zmian, natomiast na Karcie Czcionka ustawić
rozmiar czcionki na 8,
17) kliknąć dwukrotnie w pole kreślenia w oknie dialogowym zaznaczyć: brak obramowania i
brak wypełnienia,
18) kliknąć dwukrotnie w linię wykresu w oknie dialogowym na karcie Desenie ustawić kolor
linii na czerwony, zwiększyć grubość linii oraz zaznaczyć opcję Wygładzone linie,
pozostałe karty przejrzeć i pozostawić bez zmian,
19) kliknąć dwukrotnie w tytuł wykresu w oknie dialogowym na karcie czcionka ustawić
opcję podkreślenie jednokrotne,
20) kliknąć dwukrotnie w opis osi Y w oknie dialogowym na karcie Czcionka ustawić
rozmiar na 12 oraz pogrubienie, na karcie Wyrównanie ustawić opis w poziomie,
21) kliknąć dwukrotnie w opis osi X w oknie dialogowym na karcie Czcionka ustawić
rozmiar na 12 oraz pogrubienie wybierać OK, następnie edytować opis umieszczając
3 w indeksie górnym (zaznaczyć 3 i wywołać menu podręczne, wybierać Formatuj tytuł
osi i na karcie czcionka ustawić indeks górny),
22) otrzymać po formatowaniu wykres jak ni\
ej:
23) zapisać zmiany wprowadzone do dokumentu Wykres.xls poprzez wybór opcji
Plik/Zapisz.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- zestaw komputerowy (komputer, monitor, klawiatura, mysz),
- system operacyjny Windows XP,
- oprogramowanie MS Excel 2003.
Ćwiczenie 3
Utwórz bazę danych zawierającą dane o pierwiastkach chemicznych. Baza ma zawierać:
nazwę pierwiastka jego temperaturę topnienia, temperaturę wrzenia oraz gęstość. Na gotowej
bazie dokonaj następujących operacji:
- sortuj pierwiastki według: wzrastającej temperatury wrzenia, według malejącej gęstości,
- filtruj pierwiastki w ten sposób, aby wyświetliły się tylko informacje dotyczące
następujących pierwiastków: krzemu, cynku, tytanu.
W oparciu o utworzoną tabelę utwórz formularz.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) otworzyć nowy dokument w programie MS Excel 2003 i zapisać go pod nazwą
Pierwiastki.xls. Dokument powinien być wyświetlany w widoku Układ strony, jako
arkusz roboczy wybierać Arkusz1,
2) utworzyć bazę danych w postaci tabeli zgodnie z poni\
szym wzorem,
3) zaznaczyć cały zakres z danymi A1:D48,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
4) wybrać opcję Dane/Sortuj w oknie dialogowym Sortuj zaznaczyć pozycję Ma wiersz
nagłówka, ustalić według, których danych ma odbyć się sortowanie, a następnie wybierać
opcję odpowiednio: Rosnąco lub Malejąco:
- wybrać w oknie dialogowym Sortuj z listy: (2) Temperatura zaznaczyć opcję
Rosnąco, aby sortować według wzrastającej temperatury wrzenia - jak na rysunku
poni\
ej,
- wybrać sortowanie według Gęstość i zaznacz opcję Malejąco, aby sortować według
malejącej gęstości,
5) wybrać opcję Dane/Filtr/Autofiltr,
6) wybrać odpowiednią opcję filtrowania przez kliknięcie w strzałkę przy nazwie pola z jej
prawej strony,
- kliknąć w strzałkę z prawej strony komórki Nazwa pierwiastka i wybierać z listy
Krzem, aby wyświetlić właściwości tylko krzemy - jak na rysunku poni\
ej,
7) wykonać identyczne czynności filtrowania dla cynku i tytanu,
8) wyłączyć filtr wybierając opcję identyczną jak przy włączaniu go  Dane/Filtr/Autofiltr,
9) utworzyć formularz wybierz opcję Dane/Formularz - automatycznie wyświetli się okno
formularza z pierwszym pierwiastkiem tabeli - jak na rysunku poni\
ej,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
10) przejrzeć właściwości innych pierwiastków klikając w odpowiednie przyciski na oknie
dialogowym.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- zestaw komputerowy (komputer, monitor, klawiatura, mysz),
- system operacyjny Windows XP,
- oprogramowanie MS Excel 2003.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozró\
nić elementy budowy okna programu MS Excel 2003?
2) rozró\
nić elementy budowy arkusza kalkulacyjnego?
3) stworzyć i sformatować tekst w arkuszu kalkulacyjnym?
4) zdefiniować pojęcie adresowanie komórki?
5) zdefiniować pojęcie formuła?
6) zdefiniować pojęcie funkcja?
7) określić zadania związane z tworzeniem i formatowaniem tabeli
w arkuszu?
8) określić zadania związane z tworzeniem wykresu w arkuszu?
9) określić zasady związane z tworzeniem baz danych w programie
MS Excel?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi.
Test zawiera 20 zadań.
5. Do ka\
dego zadania dołączone są 4 mo\
liwe odpowiedzi. Tylko jedna jest prawdziwa.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Na rozwiązanie testu masz 40 minut.
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Dokumenty utworzone w programie MS Word posiadają rozszerzenie
a) *.xls.
b) *.txt.
c) *.doc.
d) *.jpg.
2. Margines w dokumencie tekstowym jest to
a) odległość tekstu od górnej i dolnej krawędzi strony.
b) odległość tekstu od prawej krawędzi strony.
c) odległość tekstu od lewej krawędzi strony.
d) odległość tekstu od górnej, dolnej, lewej i prawej krawędzi strony.
3. Stopka w dokumencie tekstowym jest to
a) obszar w górnej części strony zawierający tekst, powtarzający się na ka\
dej stronie.
b) obszar w dolnej części strony zawierający tekst, powtarzający się na ka\
dej stronie.
c) obszar w części roboczej programu zawierający tekst.
d) obszar w części roboczej programu zawierający grafikę.
4. Punkt topograficzny jest to
a) podstawowa jednostka określająca rozmiar czcionki.
b) podstawowa jednostka określająca rozmiar linii.
c) podstawowa jednostka określająca wielkość tabeli.
d) podstawowa jednostka określająca rozmiar akapitu.
5. Czcionka o rozmiarze 10 pt w standardzie amerykańskim będzie miała wysokości
a) 3,75 mm.
b) 2,75 mm.
c) 3,51 mm.
d) 5,51 mm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
6. Dodatkowym programem słu\
ącym do edycji wzorów matematycznych w programie
MS Word jest program
a) Excel.
b) Equation.
c) ISIS.
d) ClipArt.
7. Program ChemSketch posiada mo\
liwości
a) tylko tworzenia dwu i trójwymiarowych wzorów.
b) tylko tworzenia modeli 3D wzorów strukturalnych.
c) tylko tworzenia schematów zestawów laboratoryjnych.
d) tworzenia dwu i trójwymiarowych wzorów, modeli 3D wzorów strukturalnych oraz
schematów zestawów laboratoryjnych.
8. Program AutoCAD słu\
y do
a) tworzenia grafiki.
b) edycji wzorów i równań chemicznych.
c) tworzenia modeli cząsteczek.
d) komputerowego wspomagania projektowania.
9. Do tworzenia schematu zestawu laboratoryjnego u\
yjesz programu
a) ChemSketch.
b) ISIS Draw.
c) AutoCAD.
d) ISIS Draw, AutoCAD.
10. Arkusz kalkulacyjny zbudowany jest z
a) zeszytów.
b) skoroszytów.
c) arkuszy.
d) kart.
11. Dokumenty utworzone w programie MS Excel posiadają rozszerzenie
a) *.xls.
b) *.doc.
c) *.sck.
d) *.txt.
12. Adresowanie względne komórek w arkuszu to
a) sposób adresowania, który umo\
liwia automatyczną zmianę adresów w formule.
b) sposób adresowania, który blokuje automatyczną zmianę adresów w formule.
c) sposób adresowania, który blokuje automatyczną zmianę adresów jedynie co do
wiersza.
d) sposób adresowania, który blokuje automatyczną zmianę adresów jedynie co do
kolumny.
13. W arkuszu kalkulacyjnym adres D$10 to przykład adresowania
a) zwykłego.
b) względnego.
c) bezwzględnego.
d) mieszanego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
14. W arkuszu kalkulacyjnym adres $D$10 to przykład adresowania
a) bezwzględnego.
b) zwykłego.
c) mieszanego.
d) względnego.
15. Sposób adresowania komórek mo\
na łatwo zmienić u\
ywając klawisza
a) F2.
b) F3.
c) F4.
d) F5.
16. Podczas tworzenia formuł w arkuszu mamy do czynienia z
a) 2 rodzajami operatorów.
b) 3 rodzajami operatorów.
c) 4 rodzajami operatorów.
d) 5 rodzajami operatorów.
17. Ikona znajdująca się na pasku narzędziowym programu Excel uruchamia
a) kreatora wykresów.
b) malarza formatów.
c) kreatora funkcji.
d) autosumowanie.
18. W przypadku baz danych wiersze to
a) pola rekordów.
b) formularze.
c) formuły.
d) rekordy.
19. Do graficznej interpretacji danych zastosujesz program
a) Word.
b) Excel.
c) AutoCAD.
d) ChemSketch.
20. Do tworzenia baz danych zastosujesz program
a) Word.
b) AutoCAD.
c) ISIS Draw.
d) Excel.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko..........................................................................................
Zastosowanie technik komputerowych do obliczeń chemicznych
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1.
a b c d
2.
a b c d
3.
a b c d
4.
a b c d
5.
a b c d
6.
a b c d
7.
a b c d
8.
a b c d
9.
a b c d
10.
a b c d
11.
a b c d
12.
a b c d
13.
a b c d
14.
a b c d
15.
a b c d
16.
a b c d
17.
a b c d
18.
a b c d
19.
a b c d
20.
a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
6. LITERATURA
1. Eilmes A.: Ćwiczenia z... Word dla chemików. MIKOM, Warszawa 2001
2. Groszek M.: Excel 2003 PL. Kurs. Helion S.A., Gliwice 2003
3. Kowalczyk G.: Word 2003 PL. Kurs. Helion S.A., Gliwice 2003
4. Kula A.: ABC Word 2003 PL. Helion S.A., Gliwice 2004
5. Langer M.: Po prostu Word 2003 PL. Helion S.A., Gliwice 2004
6. Langer M.: Po prostu Excel 2003 PL. Helion S.A., Gliwice 2004
7. Masłowski M.: Excel 2003 PL. 161 praktycznych porad. Helion S.A., Gliwice 2004
8. Pilch M.: Ćwiczenia z... Excel dla chemików. MIKOM, Warszawa 2001
9. Pikoń A.: AutoCAD 2000i PL. Helion S.A., Gliwice 2001
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53