Umorzenie akcji
1. Informacje ogólne
Przepisy art. 359-360 KSH, poruszające problematykę umorzenia akcji,
stanowią znacznie rozbudowane odpowiedniki art. 363-364 KH. Kodeks spółek
handlowych rozwiązuje kilka problemów, które były przedmiotem sporów w
doktrynie i judykaturze na gruncie uregulowań KH oraz uwzględnia surowe
wymogi Unii Europejskiej wyra\
one w Drugiej Dyrektywie.
Umorzenie akcji mo\
e słu\
yć takim celom, jak dostosowanie wartości kapitału
zakładowego do zmniejszonej wartości majątku spółki spowodowanej stratą
bilansową, na którą nie ma pokrycia w kapitałach rezerwowych, zapobie\
enie
przejścia akcji w ręce niepo\
ądanych osób lub dla wykluczenia akcjonariusza,
który narusza interes spółki albo znajduje się w sytuacji uznawanej za
niekorzystną dla interesów spółki bądz
jej akcjonariuszy (np. w razie upadłości
akcjonariusza).
Umorzenie wywołuje podobne skutki ekonomiczne i prawne, jak nabycie akcji
własnych przez spółkę. Jednak\
e nabycie  własnych akcji przez spółkę akcyjną
nie unicestwia praw udziałowych, które mogą być następnie albo umorzone albo
przeniesione na inną osobę. Ponadto dywidenda, która przypadałaby akcjom
własnym spółki pozostaje w dyspozycji spółki, co słu\
y interesom pozostałych
akcjonariuszy.
Stosownie z art. 304 ż2 pkt 3 oraz art. 359 KSH, akcja mo\
e być umorzona
jedynie wtedy, gdy statut przewiduje taką mo\
liwość. Jeśli statut zawiera jedynie
postanowienia dopuszczające umorzenie, spółka mo\
e przeprowadzić tylko
umorzenie dobrowolne. Zaleca się jednak zamieszczenie w statucie szerszej
regulacji określającej warunki i sposób umorzenia akcji.
W przypadku umorzenia przymusowego i automatycznego, statut powinien
określać przesłanki i tryb unicestwienia praw udziałowych. Przesłanki oznaczają
okoliczności, od których stwierdzenia uzale\
nione jest podjęcie uchwały o
umorzeniu akcji. Przez tryb umorzenia nale\
y rozumieć procedurę postępowania
w sprawie unicestwienia praw udziałowych, który mo\
e obejmować np. porządek
składania dokumentów, sposób ustalenia wynagrodzenia lub wytypowania akcji
podlegających umorzeniu itp. Statut nie mo\
e pozostawić uznaniu walnego
zgromadzenia, a tym bardziej zarządu, określenie przesłanek umorzenia.
Zgodnie z art. 359 ż2 zd. 1 umorzenie akcji wymaga uchwały walnego
zgromadzenia wyjąwszy przypadek tzw. umorzenia automatycznego.
Kodeks spółek handlowych wprowadza wymóg, aby umorzenie akcji zawsze
połączone było z obni\
eniem kapitału zakładowego. Nie jest obecnie dopuszczalne
umorzenie akcji bez obni\
enia kapitału zakładowego, nawet gdy z
ródłem
wynagrodzenia akcjonariusza jest zysk spółki. Uchwała o obni\
eniu kapitału
zakładowego zapada na zgromadzeniu, na którym powzięto uchwałę o umorzeniu
akcji. Nie ma jednak wymogu, aby te decyzje podjęte były w ramach jednej
uchwały. Redukcja kapitału nie mo\
e prowadzić do naruszenia przepisów o
najni\
szej wysokości kapitału zakładowego oraz akcji.
Umorzenie akcji następuje z chwilą obni\
enia kapitału zakładowego. W
szczególnych sytuacjach określonych w art. 360 ż2 i art. 457 ż1 KSH, gdy nie
zachodzi potrzeba konwokacji wierzycieli, umorzenie akcji następuje przed
obni\
eniem kapitału zakładowego. Ustawodawca tak\
e wówczas wymaga redukcji
kapitału zakładowego, z tym \
e obowiązek ten jest realizowany po umorzeniu
akcji.
Po umorzeniu akcji, dokument akcji stanowi jedynie legitymację do uzyskania
wynagrodzenia.
2. Sposoby umorzenia akcji.
Kodeks spółek handlowych wyró\
nia cztery sposoby umorzenia akcji:
1) dobrowolne,
2) przymusowe,
3) automatyczne,
4) ustawowe.
Umorzenie przymusowe podlega na tym, \
e nie jest wymagana zgoda
akcjonariusza w procesie podejmowania uchwały o unicestwieniu akcji.
Umorzenie dobrowolne wymaga natomiast do swej wa\
ności zło\
enia
odpowiedniego oświadczenia woli przez akcjonariusza, którego prawa mają ulec
umorzeniu. Umorzenie dobrowolne ró\
ni się od umorzenia przymusowego równie\

tym, \
e mo\
e nastąpić bez wynagrodzenia. Umorzenie przymusowe następuje
zawsze za wynagrodzeniem. Nie wyklucza to jednak zrzeczenia się wynagrodzenia
przez uprawnionego. Umorzenie automatyczne stanowi podtyp umorzenia
przymusowego. Jest to równie\
umorzenie przymusowe, jednak\
e z uwagi na
odrębny tryb unicestwienia praw udziałowych podlega ono swoistej regulacji
prawnej. Kodeks spółek handlowych przewiduje ponadto jeszcze jeden podtyp
umorzenia przymusowego w art. 363 ż5, zwanego umorzeniem ustawowym.
Statut mo\
e przewidywać mo\
liwość umorzenia akcji w więcej ni\
jeden
sposób. Kodeks spółek handlowych nie zakazuje, aby statut dopuszczał
umorzenie akcji w sposób dobrowolny i przymusowy albo np. zezwalał na
unicestwienie praw udziałowych w ramach obu form umorzenia przymusowego. W
takim przypadku, zaleca się odrębne uregulowanie ka\
dego z dwóch
trybów i przesłanek umorzenia.
Kodeks spółek handlowych dopuszcza tak\
e umorzenie polegające na
zmniejszeniu wartości nominalnej akcji. Ten sposób umorzenia jest często
najlepszym sposobem zapewnienia równego traktowania akcjonariuszy, w razie
gdy np. środki przeznaczone na umorzenie nie pozwalają uwzględnić wniosków
wszystkich zainteresowanych akcjonariuszy.
3. Przebieg umorzenia akcji.
A. Umorzenie dobrowolne
Pierwszą czynnością w ramach tego trybu umorzenia powinna być uchwała
walnego zgromadzenia (art. 359 ż2 zd. 1 KSH). Uchwałę powinien z reguły
poprzedzać wniosek akcjonariusza, aby uniknąć jej zaskar\
enia lub niedojścia do
skutku czynności prawnej nabycia akcji od udziałowca, który musi wyrazić zgodę
na ten sposób umorzenia. Uchwała walnego zgromadzenia stanowi niezbędną
podstawę dla dalszych działań zarządu. Przed podjęciem uchwały przez walne
zgromadzenie zarząd mo\
e zawrzeć z akcjonariuszami umowy nabycia akcji
przeznaczonych do umorzenia, pod warunkiem podjęcia stosownej uchwały przez
walne zgromadzenie. Zarząd mo\
e nabyć akcje przed podjęciem uchwały przez
walne zgromadzenie równie\
wówczas, jeśli dopuszcza to statutowy tryb
umorzenia. W tym przypadku statut powinien precyzować bli\
ej po jakiej cenie
zarząd mo\
e nabyć akcje lub jaką kwotę mo\
e przeznaczyć na ten cel, określając
jednocześnie z
ródła finansowania i sposób wyboru akcji, które mają podlegać
umorzeniu, w razie gdy liczba jednostkowych praw udziałowych zgłoszonych do
umorzenia jest większa ni\
środki przeznaczone na ten cel.
Zarząd nie mo\
e dysponować środkami finansowymi spółki na umorzenie praw
udziałowych bez umocowania ze strony akcjonariuszy, wyra\
onego w statucie
bądz
uchwale walnego zgromadzenia.. Nabycie akcji własnych bez umocowania
ustawowego, statutowego lub bez stosownej uchwały walnego zgromadzenia
nara\
a członków zarządu na odpowiedzialność karną (art. 588 KSH).
W sytuacji, gdy statut zawiera minimalną lub niewystarczającą regulację
umorzenia dobrowolnego, a w szczególności nie określa przebiegu tego procesu,
walne zgromadzenie mo\
e najpierw podjąć uchwałę określającą warunki i tryb
umorzenia, następnie spółka nabywa akcje przeznaczone do umorzenia, po czym
walne zgromadzenie podejmuje uchwały o umorzeniu akcji i obni\
eniu kapitału
zakładowego. Po powzięciu uchwały o obni\
eniu kapitału zakładowego, zarząd
powinien ogłosić treść uchwały o umorzeniu akcji i przystąpić do czynności
związanych z obni\
eniem kapitału zakładowego.
Dobrowolne umorzenie wymaga zgody akcjonariusza. Zgoda ta wyra\
ana jest
podczas zawierania umowy, na mocy której akcjonariusz przenosi swoje prawa
udziałowe na spółkę.
Uchwała walnego zgromadzenia powinna określać tak\
e wysokość oraz termin
wypłaty wynagrodzenia za umorzone akcje.
Wszystkie pozostałe sprawy związane z umorzeniem akcji, których nie
reguluje uchwała walnego zgromadzenia, rozstrzyga i wykonuje zarząd.
B. Umorzenie przymusowe
Umorzenie przymusowe nie wymaga zgody akcjonariusza. Zgoda ta jest
wyra\
ona niejako in blanco przez objęcie lub nabycie akcji spółki, której statut
przewiduje taki sposób umorzenia akcji. Przymusowe umorzenie obejmuje
zarówno unicestwienie praw udziałowych wskutek popełnienia czynów, które
stanowią naganne zachowania akcjonariusza (np. prowadzenie działalności
konkurencyjnej wobec spółki lub skazanie za określone przestępstwa), jak i
wskutek zajścia zdarzeń nie stanowiących czynów (np. upływ terminu, osiągnięcia
jednego z celów zało\
enia spółki, który uzasadnia stopniowe  zwijanie
przedsiębiorstwa).
Kodeks spółek handlowych pozostawia otwarty katalog przesłanek
uzasadniających umorzenie przymusowe. Jednak postanowienia statutu nie mogą
być sprzeczne z naturą spółki akcyjnej, zasadami współ\
ycia społecznego i
bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa.. Statut nie mo\
e pozostawić
walnemu zgromadzeniu zbyt szerokiego marginesu swobodnego uznania,
zwłaszcza przy sankcyjnym umorzeniu akcji. Nieostro sformułowane przesłanki
sankcyjne umorzenia lub pozostawienie zbyt szerokiego marginesu swobodnego
uznania walnemu zgromadzeniu są nara\
one na zarzut niezgodności z naturą
spółki akcyjnej, zasadami współ\
ycia społecznego lub dobrymi obyczajami.
Tryb przymusowego umorzenia akcji jest mniej skomplikowany ni\
umorzenia
dobrowolnego. Wobec braku konieczności uzyskania zgody akcjonariuszy na
unicestwienie ich akcji, spółka nie jest zobowiązana zawierać z nimi umów o
przeniesienie praw udziałowych. Spółka wypłaca akcjonariuszowi wynagrodzenie
uchwalone przez walne zgromadzenie. Uchwały o umorzeniu akcji i obni\
eniu
kapitału zapadają na tym samym walnym zgromadzeniu. Statutowe minimum
treści uchwały o umorzeniu przymusowym jest identyczne jak w przypadku
umorzenia dobrowolnego.
Umorzenia przymusowego nie stosuje się do akcji Skarbu Państwa w spółkach
z jego udziałem.
C. Umorzenie automatyczne
Tak zwane umorzenie automatyczne, uregulowane w art. 359 ż 6 i 7 KSH,
stanowi podtyp umorzenia przymusowego. Ma na celu ułatwienie umorzenia akcji
bez konieczności zwoływania walnego zgromadzenia. Uchwałę zgromadzenia
zastępuje uchwała zarządu, która powinna być sporządzona w formie aktu
notarialnego. Zdarzeniami, które mogą  uruchomić postępowanie w sprawie
umorzenia akcji mogą być w zasadzie takie same okoliczności jak te, które
stanowią przesłanki  zwykłego umorzenia przymusowego.
W razie ziszczenia się zdarzenia stanowiącego przesłankę umorzenia, zarząd
powinien niezwłocznie podjąć uchwałę o prawnym unicestwieniu akcji. Uchwała
zarządu w sprawie obni\
enia kapitału zakładowego powinna określać zdarzenie
powodujące automatyczne umorzenie oraz datę zdarzenia.
Zarząd wyposa\
ony jest w kompetencję połączoną z obowiązkiem czynienia z
niej u\
ytku wówczas, gdy walne zgromadzenie nie ma obowiązku powzięcia
 pozytywnej uchwały. Z uwagi na to, \
e w wątpliwej sytuacji zarząd nie
dysponuje marginesem swobodnego uznania (mo\
e jedynie stwierdzić, czy i kiedy
ziściło się zdarzenie powodujące umorzenie akcji), statut powinien bardzo
precyzyjnie określać przesłanki umorzenia automatycznego.
W sprawach nieregulowanych do automatycznego umorzenia akcji stosuje się
przepisy o zwykłym umorzeniu przymusowym.
4. Wynagrodzenie za umorzone akcje
Termin wynagrodzenie obejmuje wszelkie świadczenia nale\
ne
akcjonariuszowi z tytułu umorzonych praw udziałowych. Przy umorzeniu
dobrowolnym stanowi ono najczęściej cenę, jaką otrzymuje akcjonariusz z tytułu
przeniesienia akcji na spółkę. W przypadku umorzenia przymusowego,
świadczenie spółki nie stanowi zapłaty, gdy\
akcje zostały ju\
umorzone, a
spółka spełnia świadczenie po upływie sześciu miesięcy od dnia zarejestrowania
obni\
enia kapitału zakładowego. Wynagrodzenie nie stanowi odszkodowania,
gdy\
zarówno w przypadku umorzenia dobrowolnego, jak i w niektórych
przypadkach umorzenia przymusowego, unicestwienie praw udziałowych
następuje z inicjatywy i za zgodą akcjonariusza.
Umorzenie dobrowolne mo\
e być dokonane bez wynagrodzenia. Uchwała
walnego zgromadzenia wymaga wówczas uzasadnienia. Sporny jest natomiast
problem dopuszczalności bezpłatnego umorzenia przymusowego.
Kodeks spółek handlowych nie wprowadza \
adnych ograniczeń dotyczących
wysokości wynagrodzenia. W grę mogą wejść np. cena rynkowa, bilansowa,
księgowa, nominalna lub inny ekwiwalent przewidziany w statucie lub w uchwale
walnego zgromadzenia.
Wynagrodzenie stanowi z reguły świadczenie pienię\
ne. Kodeks spółek
handlowych nie zakazuje, aby statut dopuszczał inną postać wynagrodzenia. Na
mo\
liwość umorzenia akcji za ekwiwalentem niepienię\
nym wskazują przepisy
art. 360 ż2 pkt 3 i art. 361 KSH.
Przyznanie świadectw u\
ytkowych stanowi przykład wynagrodzenia w formie
niepienię\
nej. Statut mo\
e stanowić, \
e świadectwa u\
ytkowe będą, zgodnie z
art. 361 KSH, wydawane w zamian za akcje umorzone. Nie mają one określonej
wartości nominalnej akcji. Uprawniony ze świadectwa u\
ytkowego nie ponosi
odpowiedzialności za zobowiązania związane z umorzoną akcją i nie przysługują
mu \
adne prawa udziałowe, z wyjątkiem uprawnień dotyczących dywidendy i
udziału w podziale majątku spółki.
Reasumując: w przypadku umorzenia przymusowego, gdy statut pozostawia
sprawę wynagrodzenia walnemu zgromadzeniu, najbardziej bezpiecznym
rozwiązaniem jest przyjęcie ceny rynkowej lub tzw. godziwej wartości akcji
ustalonej przez biegłego. Za zgodą zainteresowanych, to wynagrodzenie mo\
e
być ni\
sze.
BIBLIOGRAFIA
1. Jacyszyn J., Nowe prawo gospodarcze i handlowe. Wybór z
ródeł, Wrocław
2001.
2. Kruczalak K., Prawo handlowe. Zarys wykładu, Warszawa 2002.
3. Sołtysiński S., Szajkowski A., Szumański A., Szwaja J. Kodeks spółek
handlowych. Tom III. Komentarz do artykułów 301-458, Warszawa 2003.