ANTROPOGENEZA, SYSTEMATYKA CZA
OWIEKA
Antropogeneza to historia powstawania gatunku ludzkiego.
Od naczelnych do hominidów
Początki historii naszego gatunku sięgają około 60 milionów lat wstecz. Wtedy to wśród ssaków
wyodrębnił się rząd naczelnych reprezentowany przez drobne zwierzęta prowadzące nadrzewny
tryb życia. Przypuszcza się, że ówczesne naczelne przypominały dzisiejsze małpiatki. Od innych
ssaków odróżniały się obecnością chwytnych kończyn, oraz położeniem oczu z przodu głowy, co
umożliwiało stereoskopowe widzenie. Ta z pozoru mało istotna cecha ma duże znaczenie
ewolucyjne. Rozwój wzroku jako podstawowego narządu zmysłu (u większości ssaków jest nim
węch) pozwala znacznie szybciej odbierać informacje (zapach rozchodzi się w powietrzu dość
wolno i na ograniczonej przestrzeni) i w ten sposób działa stymulująco na rozwój kory mózgowej.
Ok. 40 mln lat temu, w obrębie naczelnych, wyodrębniły się małpy. Cechą, która odróżniała je od
pozostałych naczelnych był duży mózg. Zwierzęta te, świetnie przystosowane do życia wśród
drzew, doskonale radziły sobie w ciepłym i wilgotnym klimacie. Wśród nich około 20 milionów lat
temu na kontynencie afrykańskim wyodrębniły się małpy człekokształtne. Były zwierzętami
sporych rozmiarów o mózgu większym w porównaniu z innymi małpami. To właśnie wśród tej
grupy zwierząt żyjących kilka milionów lat temu należy szukać gatunku, który stał się protoplastą
linii rozwojowej prowadzącej do człowieka. Gatunek taki jak na razie nie jest nauce znany,
natomiast sporo wiadomo o jego potomkach zaliczanych do rodziny człowiekowatych
(hominidów).
Australopiteki
Najstarsze ślady człowiekowatych znaleziono w środkowo-wschodniej Afryce. Pochodzą one
sprzed prawie 4 mln lat i należą do przedstawicieli rodzaju australopitek. Najbardziej znane to
odciski stóp w popiele wulkanicznym oraz prawie kompletny szkielet samicy jednego z gatunków
australopiteków, nazwany przez odkrywców Lucy. Te oraz inne znaleziska pozwoliły na
wyciągnięcie wielu wniosków co do budowy i sposobu życia tych istot:
" pierwsze hominidy żyły w gorącym i suchym klimacie sawanny i żywiły się owocami,
nasionami, drobnymi zwierzętami a także padliną,
" poruszały się na dwóch nogach, tym samym przednia para kończyn mogła być
wykorzystywana przy zdobywaniu i przenoszeniu pokarmu,
" miały mózg podobnej wielkości jak małpy człekokształtne,
" żyły w niewielkich grupach.
Australopiteki, pierwsi przedstawiciele rodziny człowiekowatych, były istotami dwunożnymi o
niewielkim mózgu.
Opanowanie umiejętności poruszania się na dwóch kończynach wymuszone zostało przez zmiany
klimatu. Z gorącego wilgotnego stawał się on coraz bardziej suchy, z charakterystycznymi dużymi
wahaniami temperatury w dzień i w nocy. Zmiany te pociągnęły za sobą ustąpienie lasu
deszczowego i pojawienie się roślinności sawannowej z niewielką ilością drzew. W takich
warunkach nadrzewny tryb życia, który cechował małpy człekokształtne, nie miał racji bytu.
Jednocześnie okazało się, że dwunożna postawa ma wiele zalet: pozwala na efektywniejsze
chłodzenie organizmu w upalne dni, a także powoduje podniesienie położenia narządu wzroku
ponad poziom wysokich traw, co z kolei pozwalało na lepszą orientację w przestrzeni, wcześniejsze
wypatrzenie drapieżnika itp.
Czynnikiem, który zapoczątkował ewolucję hominidów była zmiana klimatu i tym samym
zmiana warunków życia w środkowo-wschodniej Afryce.
Przodkowie człowieka
Australopiteki reprezentowane były przez co najmniej kilka gatunków. Większość z nich wymarła,
ale jeden (Australopithecus afarensis) stał się początkiem linii prowadzącej do powstania człowieka
(w systematyce przyrodniczej rodzaj Homo).
1. Pierwszy gatunek naszego rodzaju pojawił się około 2 mln lat temu i nazwany został
człowiekiem zręcznym (Homo habilis). Nazwa wzięła się od wyrabianych przez niego
licznych narzędzi kamiennych. Żył w niewielkich grupach społecznych, a od przodków
różniła go wielkość mózgu. Wielkość ta, choć ustępowała naszemu mózgowi, pozwalała na
abstrakcyjne myślenie.
2. Kolejnym gatunkiem był człowiek wyprostowany (Homo erectus). Pojawił się w Afryce
ponad 1 mln lat temu (niektórzy sądzą, że może 2 mln lat temu) i odegrał dużą rolę w
ewolucji naszego gatunku. Żył w dobrze zorganizowanych grupach społecznych, potrafił
posługiwać się ogniem, wyrabiał też doskonalsze narzędzia. Jego największym
osiągnięciem jest to, że opuścił Afrykę i rozprzestrzenił się na innych kontynentach.
Ślady jego istnienia odnajdujemy w Azji, szczególnie na terenach dzisiejszych Chin, na
Jawie, a także w Europie. Można powiedzieć, że był pierwszym człowiekiem, który dokonał
podboju świata.
3. Tymczasem z populacji człowieka wyprostowanego, które pozostały w Afryce ok. 200 tys.
lat temu wyewoluował następny gatunek - człowiek neandertalski. Również on opuścił
rodzinną Afrykę i osiedlił się początkowo na terenach Azji Mniejszej, a póz
niej w Europie.
Był gatunkiem świetnie przystosowanym do zimnego, surowego klimatu (żył w czasie
ostatniego zlodowacenia). Miał krępą sylwetkę, bardzo duży mózg (większy od naszego!) i
odżywiał się głównie mięsem. W tym celu polował nawet na bardzo duże zwierzęta, jak
mamuty. Zamieszkiwał jaskinie w niewielkich grupach społecznych, być może w
ograniczonym stopniu posługiwał się mową, a współczesne odkrycia sugerują, że nie
ustępował człowiekowi współczesnemu poziomem rozwoju psychicznego i intelektualnego.
Opiekował się chorymi, oddawał też cześć zmarłym, o czym świadczą ślady rytualnych
pochówków. Wyginął ostatecznie około 30-40 tys. lat temu. Przypuszcza się, że nie był
naszym bezpośrednim przodkiem, a jego wyginięcie ma związek z pojawieniem się naszego
gatunku.
Powstanie człowieka rozumnego (Homo sapiens)
Nasz gatunek, czyli człowiek rozumny powstał około 150 tys. lat temu. Za naszego
bezpośredniego przodka uważany jest człowiek wyprostowany. Istnieją dwie teorie tłumaczące
sposób powstania gatunku ludzkiego:
1. Teoria mitochondrialnej Ewy, zwana też teorią  pożegnania z Afryką
Zakłada ona, że współczesny człowiek pochodzi od niewielkiej populacji człowieka
wyprostowanego, która żyła w środkowo-wschodniej Afryce. Następnie, podobnie jak poprzednie
gatunki, człowiek rozumny opuścił Afrykę i rozprzestrzenił się na innych kontynentach.
Potwierdzeniem powyższej teorii są badania mitochondrialnego DNA, które wskazują na
genetyczną jedność gatunku ludzkiego. Obecnie uważana jest za teorię bardziej prawdopodobną.
2. Teoria policentryczna, inaczej multiregionalna
Ta teoria zakłada z kolei, że ewolucja człowieka miała miejsce jednocześnie w kilku miejscach, z
lokalnych populacji człowieka wyprostowanego. Uważana za mniej prawdopodobną, ale ma swoich
zwolenników.
W Europie człowiek rozumny pojawił się około 40 tys. lat temu. Jego przedstawiciele pozostawili
po sobie liczne ślady w postaci malowideł naskalnych w jaskiniach. Najsłynniejsze z nich to
malowidła z jaskini w Cro-Magnon we Francji, stąd pierwotna, europejska forma naszego gatunku
nazywana jest człowiekiem z Cro-Magnon, albo inaczej kromaniończykiem. Człowiek rozumny
tworzył duże, silne i dobrze zorganizowane grupy społeczne i swobodnie posługiwał się mową.
Dawało mu to przewagę w konkurencji z żyjącym na europejskich terenach neandertalczykiem.
Również fakt, że był istotą wszystkożerną, uniezależniał go od zachodzących wówczas zmian
klimatycznych w Europie. Cechy te pozwoliły mu odnieść sukces ewolucyjny i od 30 tys. lat
niepodzielnie panować na naszej planecie.
Stanowisko systematyczne człowieka
Człowiek został uznany za gatunek biologiczny już przez Karola Linneusza w XVIII w. i jako taki
znalazł miejsce w stworzonym przez tego uczonego systemie klasyfikacyjnym. Podobnie jak innym
gatunkom Linneusz nadał człowiekowi dwuczłonową nazwę łacińską - Homo sapiens i umieścił go
w królestwie Zwierząt w rzędzie Naczelnych.
Współczesna systematyka klasyfikuje człowieka następująco:
Królestwo: Zwierzęta (Animalia)
Typ: Strunowce (Chordata)
Podtyp: Kręgowce (Vertebrata)
Gromada: Ssaki (Mammalia)
Podgromada: Ssaki łożyskowe (Placentalia)
Rząd: Naczelne (Primates)
Nadrodzina: Człekokształtne
Rodzina: Człowiekowate (Hominidae)
Rodzaj: Człowiek (Homo)
Gatunek: Człowiek rozumny (Homo sapiens)
Człowiek jest aktualnie jedynym żyjącym przedstawicielem rodziny człowiekowatych, natomiast w
obrębie nadrodziny człekokształtnych występują jeszcze cztery gatunki. Są to gibbon i orangutan
żyjące w Azji, oraz goryl i szympans występujące w Afryce. Wśród wymienionych gatunków małp
człekokształtnych najbliższym krewnym człowieka jest szympans. Te dwa gatunki według
współczesnych badań posiadają w 98% identyczny materiał genetyczny, a ich drogi rozeszły się
około 6-7 milionów lat temu. Nieco dalszym krewnym jest goryl.
Szympans jest gatunkiem najbliżej spokrewnionym z człowiekiem, posiada w 98% taki sam
materiał genetyczny.