Psychologiczne aspekty oddziaływania katastrof
 zało\
enia do przezwycię\
ania następstw sytuacji kryzysowej.
Mł. bryg. mgr Cezary Dobrodziej
Kierownik Pracowni Nauk Humanistycznych
Szkoła Główna Słu\
by Po\
arniczej
[e-mail]
Wstęp
Rozwój cywilizacyjny niewątpliwi przyczynia się do poprawy warunków \
ycia, ale
tak\
e niesie ze sobą wzrost zagro\
eń i tworzy nowe  nieznane poprzednim pokoleniom 
wartości negatywne. Wraz z rozwojem cywilizacji zmienia się jakość ryzyka, a więc jego
treść i forma. Uzasadnione jest więc przypuszczenie, \
e jednym z pierwszoplanowych zadań
ludzkości u progu XXI wieku będzie zaakceptowanie powszechności ryzyka oraz
ró\
norodnych czynników zagra\
ających otoczeniu człowieka. Warunkiem skutecznego
przeciwdziałania zagro\
eniom mo\
e być nauczenie się trafnego rozpoznawania ich z
ródeł
i oceniania wielkości ryzyka w celu minimalizowania strat i szkód.(7) Taki stan rzeczy zmusza
nas wszystkich, a szczególnie decydentów i osoby odpowiedzialne za szeroko rozumiane
bezpieczeństwo, do szerszego, wieloaspektowego spojrzenia na zagro\
enia, ryzyko ich
wystąpienia, konsekwencje oraz kompleksowego przygotowania się na spotkanie z nimi.
Człowiek po  wyemancypowaniu się ze świata zwierzęcego wzmocnił się
psychospołecznie w walce o przetrwanie, rozwinął umysł, wra\
liwość społeczną, wytworzył
mowę, kulturę, w tym normy społeczne i prawne. Podniosło to niewątpliwie jego szanse
w walce o byt, ale jednocześnie osłabiło odporność biofizyczną i emocjonalną.(26)
Współczesna cywilizacja, a głównie jej burzliwy rozwój niesie ze sobą ogrom zagro\
eń,
stresów, frustracji. śycie staje się coraz trudniejsze poprzez towarzyszące nam przecią\
enia,
utrudnienia, deprywacje, dyskomfort. Wszystko to powoduje, \
e czujemy się niepewnie,
poszukujemy pomocy i wsparcia ze strony innych ludzi, grup czy instytucji. Sytuacja ta
dotyczy większości z nas, w normalnym \
yciu codziennym. Nie trudno sobie wyobrazić,
w tym kontekście, czego doświadcza i jak bardzo potrzebuje pomocy jednostka, grupa,
społeczność, która znajdzie się w sytuacji kryzysowej, w sytuacji katastrofy, klęski
\
ywiołowej. Psychospołeczne konsekwencje tego typu zdarzeń dość często są niedostrzegane,
bagatelizowane lub niewłaściwie rozpoznawane, a fakt pomijania ich w planach działań
kryzysowych (przed, w trakcie i po zdarzeniu) mo\
e spowodować dodatkowe straty, których
skutki mogą być równie tragiczne i bolesne. Ka\
dy z nas postrzega w jakiś sposób
rzeczywistość, wyciąga wnioski, stosuje pewne wzorce zachowań i podejmuje decyzje.
Wa\
ne w tym aspekcie jest stosowanie dorobku psychologii i socjologii oraz ciągłe
kształcenie się w kierunku zdobywania jak największej wiedzy, którą mo\
na wykorzystać
w ró\
nych sytuacjach \
yciowych. Co prawda nie mo\
na zapobiec tragicznym zdarzeniom we
współczesnym świecie, jednak dzięki umiejętnemu wykorzystaniu fachowej wiedzy mo\
na
znacznie ograniczyć ich skutki.
Celem niniejszego opracowania jest próba przedstawienia psychologicznych aspektów
oddziaływania katastrof oraz ich bezpośredniego wpływem na ofiary, ratowników
i decydentów. Wykorzystanie tych informacji mo\
e przyczynić się do lepszego, pełniejszego
przygotowania się na wypadek sytuacji kryzysowej oraz do przezwycię\
ania i łagodzenia jej
następstw.
Przez sytuację kryzysową rozumieć będziemy taką sytuację (zjawisko, stan), która
charakteryzuje się zaburzeniem równowagi (psychicznej, społecznej, ekonomicznej) i pociąga
za sobą konieczność rozstrzygnięcia, interwencji.(17,20) We współczesnym świecie mo\
emy
znalez
ć wiele z
ródeł kryzysów: wojny, katastrofy, terroryzm, głód, napięcia polityczne,
problemy egzystencjalne, itp. Wszystkie te sytuacje wymagają podjęcia określonych działań
i zaanga\
owania właściwych słu\
b, czyli podjęcia interwencji kryzysowej, której zadaniem
jest działanie zmierzające do odzyskania przez osobę, grupę, społeczność  dotkniętą
kryzysem  równowagi, zdolności samodzielnego funkcjonowania, czyli rozwiązanie
kryzysu. W interwencji kryzysowej najistotniejsza jest szybka ocena aktualnej sytuacji
i stopnia zakłóceń oraz rozpoznanie najbardziej oczekiwanej na danym etapie pomocy
(medycznej, psychologicznej, socjalnej lub prawnej). (13, 20)
Aby uniknąć zamieszania wynikającego z ró\
norodności sytuacji kryzysowych,
rozwa\
ania nasze sprowadzę do analizy katastrof, które gdy się wydarzą dotykają wiele osób,
mogą pociągnąć za sobą wiele ofiar, potrafią zrujnować funkcjonowanie psychospołeczne
jednostki oraz wielkich zbiorowości ludzkich, a tak\
e anga\
ują liczne słu\
by w usuwanie ich
tragicznych skutków.
1. Katastrofa i jej ofiary
2
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) definiuje katastrofę, jako nagłe zakłócenie
ekonomiczne i psychospołeczne, które znacznie przekracza mo\
liwości funkcjonowania
społeczności nią dotkniętej. WHO zwraca jednak uwagę, \
e trzeba uznawać i rozumieć
kulturową, polityczną i emocjonalną względność pojęcia katastrofy. Zdarzenie oznaczające
katastrofę dla jednej społeczności, nie koniecznie musi oznaczać to samo dla innej.
Według WHO mo\
emy wyró\
nić 2 rodzaje katastrofy:
- naturalne (trzęsienia ziemi, powodzie, cyklony, huragany, obsunięcia się ziemi, wybuchy
wulkanów, susze);
- spowodowane przez człowieka, czyli technologiczne (toksyczne, chemiczne, jądrowe,
zerwanie się tam czy zapór lub wypadki w transporcie).
Przyjmując ten podział WHO ostrzega, \
e zdarzają się sytuacje gdzie jednoznaczne
rozró\
nienie między tymi dwoma rodzajami katastrof jest czasami niemo\
liwe z powodu
wzrastającego wpływu działalności ludzkiej na równowagę ekologiczną.(23)
Międzynarodowej Federacji Stowarzyszeń Czerwonego Krzy\
a i Czerwonego
Półksię\
yca podaję bardziej precyzyjną definicję katastrofy, w której wyraz
nie wskazane są
obszary wymagając pomocy. Katastrofa jest niszczącą sytuacją, w której nagłemu zakłóceniu
ulegają codzienne wzory \
ycia i w rezultacie której powstaje potrzeba dostarczenia ludziom
ochrony, \
ywności, schronienia, opieki medycznej i socjalnej oraz innych konieczności
\
yciowych.(23)
W rozumieniu prezentowanym przez Czerwony Krzy\
, katastrofa mo\
e być
rezultatem ka\
dego z następujących zdarzeń:
- ekstremalne lub gwałtowne akty natury (powodzie, wybuchy wulkanów, trzęsienia ziemi,
sztormy, morskie fale powodziowe, osunięcia ziemi i lawiny śnie\
ne);
- nagłe zdarzenia (po\
ary, wybuchy, wypadki transportowe, ska\
enia gazami oraz innymi
chemicznie szkodliwymi substancjami);
- choroby o przebiegu epidemicznym;
- głód i wynikające z niego niedo\
ywienie oraz inne choroby;
- akty wrogości i konflikty zbrojne, którymi dotknięta lub zagro\
ona jest cywilna
populacja.
Przedstawione definicje pozwalają ustalić skalę i zasięg zdarzeń, które powinny być
uznane za katastrofy. W przypadku  dolnej granicy uznania danego zdarzenia za katastrofę,
międzynarodowe organizacje proponują jako kryterium przekroczenie faktycznej zdolności
lokalnej społeczności do usunięcia bądz
złagodzenia skutków zdarzenia przy pomocy
posiadanych środków oraz mechanizmów \
ycia społecznego. Przybli\
ają one nam równie\

3
skalę i zasięg zdarzeń, które powinny być uznane za katastrofy oraz wskazują podstawowe
obszary pomocy udzielanej ich ofiarom.
Autor naukowej teorii katastrof, angielski socjolog Barry A. Turner twierdzi, \
e istota
katastrofy polega nie tylko na działaniu sił niszczących fizycznie, lecz przede wszystkim na
załamaniu tkwiących w naszej świadomości wyobra\
eń o otoczeniu i prawidłowościach
rządzących rzeczywistością. Widok zmasakrowanych ciał i krwi, powalonych budynków,
zniszczonych samochodów szokuje i przera\
a. Najsilniej uderza w nas jednak nowa
świadomość, która się rodzi po zdarzeniu.
Katastrofy mają ró\
ne oblicza, łączy je jednak wspólny efekt  jednoczesna ilość ofiar
budząca przera\
enie. Nasuwa się w tym miejscu pytanie: kto jest ofiarą katastrofy?
Odpowiedz
nie jest prosta i tak oczywista jak by się wydawało. Wielki katastrofy obejmują
wiele ludzi, włączając w to ofiary i ich rodziny, ratowników, świadków, decydentów oraz
ogół społeczeństwa. Ze względu na natychmiastowe pojawienie się relacji w środkach
masowego przekazu, ludzie w swoich domach mogą być prawie natychmiast przenoszeni na
miejsce katastrofy. Mo\
emy obserwować w telewizji \
ywe i poruszające obrazy
przedstawiające przera\
ającą rozmaitość okropnych strzelanin, pościgów, bombardowań,
po\
arów, trzęsień ziemi, powodzi, tortur, katastrof lotniczych, huraganów i porwań.
Poruszający widok ocalonych, ciał ofiar, zniszczeń, destrukcji i rzezi, które spotykają ludzi
i miejsca, zabawka dziecka, damska torebka, część ubrania mogą spowodować silne reakcje
emocjonalne, równie\
u osób które nie są osobiście zaanga\
owane w inny sposób ni\

oglądanie telewizji. Ka\
de większe wydarzenie mo\
e mieć skutek podobny do kół
powstających na wodzie, kiedy do jeziora wrzuci się kamień. Jego wpływ rozszerza się,
zakreślając coraz większe koła, wpływając na wszystkich, którzy się z nim zetknął (Rys. 1).
Potocznie ofiara to człowiek, który w wyniku zdarzenia ucierpiał fizycznie /
psychicznie ( zewnętrznie / wewnętrznie ). Takie podejście mo\
e prowadzić do błędów
w ocenie: czy dana osoba jest ofiarą, czy te\
nie? Nie wszystkie urazy są widoczne
i oczywiste. Nale\
y zawsze pamiętać, \
e człowiek jest jednością psychofizyczną. Przy
zaburzonym funkcjonowaniu sfery fizycznej (obra\
enia ciała), zaburzeniu ulega równie\

funkcjonowanie sfery psychicznej i odwrotnie. W szerokiej kategorii ofiar mieszczą się osoby
ocalone, które prze\
yły dzięki działaniom ratowniczym oraz osoby ocalałe, które ominęło
bezpośrednie działanie czynników katastrofy. W zale\
ności od stopnia nara\
enia na
zdarzenie, katastrofę mo\
na sklasyfikować potencjalne ofiary w trzech kategoriach:
kategoria pierwsza  ci, którzy są najbardziej, bezpośrednio nara\
eni na katastrofę lub
uraz (traumę)  mówi się o nich bezpośrednie ofiary urazu;
4
 kategoria druga  to ci, którzy są w pewnym sensie obserwatorami bezpośrednich
efektów pourazowych, będących udziałem ofiar opisywanych w kategorii pierwszej 
dotyczy ona słu\
b  pomocowych (stra\
po\
arna, policja, pogotowie ratunkowe,
wojsko, pracownicy socjalni, itp.), ale tak\
e przypadkowych ratowników, gapiów;
kategoria trzecia  obejmuje tych, którzy są pośrednio nara\
eni na traumę, czyli
członków rodzin ofiar pierwszej i drugiej kategorii, przyjaciół, kolegów, sąsiadów,
znajomych.
rodziny,
bliscy,
znajomi,
decydenci
świadkowie,
 dziennikarze
 gapie
Rys 1. Katastrofa i jej ofiary
Przytoczona klasyfikacja pozwala nam szerzej spojrzenie na ofiary zdarzeń
traumatycznych, do których niewątpliwie zaliczają się katastrofy. Oczywiście nie wszystkie
ofiary i nie w jednakowym stopniu oczekują i potrzebują pomocy, w tym tak\
e
psychologicznej. Zale\
eć to mo\
e między innymi od:
- nasilenia katastrofy,
- bezpośredniego wystawienia na jaj działanie,
- posiadanych zdolności adaptacyjnych,
- obycia z sytuacjami stresującymi,
- rzetelnej wiedzy o zagro\
eniu i sposobów przeciwdziałania nim,
- stopnia posiadanej kontroli nad sytuacją,
- nadziei na pomoc ze strony innych ludzi.
Dodatkowo w wielu warstwach społecznych ludzie nie uwa\
ają konieczności pomocy
psychologicznej za istotną potrzebę, nawet pośród wydarzeń powodujących wielkie
5
cierpienia. Bierze się to stąd, \
e ofiary nie są w stanie lub nie chcą prosić o pomoc, gdy jej
potrzebują, jak równie\
nie wiedzą, gdzie się po nią zwrócić. Ponadto istnieje obawa, \
e
zaoferowana pomoc zniszczy naturalną zdolność do dawania sobie rady czy to danej osoby,
rodziny czy te\
społeczności. W momencie kryzysu mo\
e to wzmocnić naturalną tendencję
do uwa\
ania rodziny i społeczności za samowystarczalne. Zauwa\
alny jest równie\
brak
zrozumienia w społeczeństwie celowości rozmawiania np. o swoich prze\
yciach, utracie,
śmierci. U wielu osób występuje charakterystyczny mechanizm zaprzeczania, który jest jedną
z naturalnych reakcji człowieka na utratę lub stres. Słowa takie jak  psychologiczne czy
 stres , sugerujące konieczność terapii mogą wzmocnić tendencję do zaprzeczania. Ktoś
mo\
e mówić, \
e nie ma takiego problemu. Ktoś inny, \
e jego to nie dotyczy   jestem
zawodowcem, specjalistą . Ci, którzy zetknęli się z traumatycznym wydarzeniem i ci, którzy
są za nich odpowiedzialni, mogą u\
ywać zaprzeczania jako obrony i twierdzić, \
e dają sobie
radę i nie potrzebują pomocy. Nale\
y podkreślić, \
e wiele osób mo\
e sobie w istocie radzić
dzięki własnym umiejętnościom i z pomocą rodziny oraz przyjaciół, ale nale\
y równie\

pamiętać, \
e efekty zetknięcia się z traumatycznym prze\
yciem mogą trwać dłu\
szy czas
i pozostać głęboko ukryte. Ci, którzy krzyczą, płaczą i du\
o mówią mogą właśnie być
osobami, które dają sobie radę, poniewa\
są w stanie wyrazić swoje uczucia i emocje,
wydobywając je na powierzchnię. Osoba, która jest cicha i spokojna, mo\
e cierpieć z powodu
wewnętrznych katuszy i zagubienia, utrzymując w ryzach reakcje szoku i przera\
enia.
Natychmiastowe skutki katastrofy powodują konieczność zabezpieczenia potrzeb
wynikających z jej charakteru (schronienie, jedzenie, woda pitna, ubranie, itp.). Katastrofa
stwarza równie\
potrzebę wsparcia psychicznego dla wszystkich, których dotknęła. Według
Międzynarodowej Federacji Stowarzyszeń Czerwonego Krzy\
a i Czerwonego Półksię\
yca
(za: Szmagalski J., 1996, s. 20-21) wielu psychicznych kosztów katastrof i innych
stresujących zdarzeń mo\
na uniknąć dzięki stosowanemu i dostarczonemu na czas wsparciu
psychologicznemu. Jest bezwzględnie konieczne dostarczenie humanitarnego wsparcia
najszybciej jak to mo\
liwe. Wsparcie to ma dosięgnąć ludzi znajdujących się w samym
środku ekstremalnego stresu i chaosu emocjonalnego, aby dać im znać, \
e nie są sami. Jest
istotne, \
e ktoś mo\
e podjąć za nich tymczasowe decyzje, dać praktyczne rady, wsłuchać się
w ich uczucia i zapewnić bliską fizyczną obecność. Wa\
ne jest dla ofiar, aby wiedziały, \
e ich
reakcje są normalnymi reakcjami wobec nienormalnych zdarzeń, poniewa\
ludzie często
obawiają się, \
e  zwariowali . Ponadto pomocne jest uczenie ludzi o całym zakresie reakcji,
które mogą prze\
ywać. Ułatwi im to lepsze radzenie sobie z trudnymi uczuciami, gdy takie
powstaną. Jest wa\
ne, aby osoby cię\
ko zestresowane mogły, nawet wielokrotnie, mówić
6
o tym co im się zdarzyło do dobrych słuchaczy, którzy zachęcają do wypowiadania się
w bezpiecznej i opiekuńczej atmosferze. Istotne jest równie\
wskazanie miejsc, gdzie mo\
na
się zwrócić po pomoc, jeśli objawy nie znikną w określonym czasie.
Potrzeba pomocy i wsparcia psychicznego osób dotkniętych tragicznymi
wydarzeniami odnosi się głownie do: bliskich osób zabitych, rannych i ich bliskich, bliskich
osób zaginionych, osób ocalałych bez urazów fizycznych, świadków, szczególnie
przypadkowych ratowników. W dalszej kolejności mo\
e ona dotyczyć: ratowników
zawodowych, personelu medycznego, osób kierujących akcją, osób ewakuowanych z miejsca
i pobli\
a katastrofy. Wsparcie w przypadku tej drugiej grupy jest zwykle mniej naglące.
W porę udzielone wsparcie zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia u tych osób
długotrwałych urazów psychicznych i przyśpiesza powrót do równowagi oraz
samowystarczalności. Nie rozpoznanie i nie udzielenie pomocy potrzebującym mo\
e
w konsekwencji doprowadzić do przewlekłych, niejednokrotnie nieodwracalnych urazów
psychicznych i zaburzeń somatycznych wymagających dłu\
szego leczenia i rehabilitacji.
Szczególnie wra\
liwi na negatywne oddziaływanie katastrofy oraz wymagający
natychmiastowej interwencji są:
- dzieci,
- osoby starsze,
- niepełnosprawni,
- osoby z upośledzeniem umysłowym i zaburzeniami psychicznymi,
- osoby uwa\
ające się za osobiście odpowiedzialne za katastrofę.
1.1. Dzieci
Często niedoceniane i nierozpoznawane są specyficzne potrzeby dzieci w następstwie
katastrof. Ich reakcje psychospołeczne uzale\
nione mogą być między innymi od wieku,
zakresu szkód fizycznych i materialnych samego dziecka, jego rodziców, rodzeństwa i innych
bliskich osób, od tego co dziecko widziało, prze\
yło. Generalnie reakcje te podobne są do
reakcji dorosłych: niepokój, strach przed samotnością i ciemnością, strach przed chorobą,
śmiercią, problemy ze snem, koszmary nocne i najczęściej objawiają się poprzez:
- zwiększenie uzale\
nienia wobec rodziców, opiekunów (przywieranie dziecka do matki,
ojca, opiekuna, ratownika  mo\
e wyra\
ać  nie opuszczaj mnie , uśmiechanie się - kochaj
mnie );
- zmory nocne;
7
- regresję rozwojową (np. czasowe pogorszenie nabytej przed katastrofą umiejętności
mówienia);
- specyficzne lęki wobec rzeczy, sytuacji przypominających katastrofę (np. wobec samolotu
zabawki, jeśli dziecko prze\
yło katastrofę lotniczą);
- odgrywanie katastrofy w zabawie;
- zaburzenia w od\
ywianiu.(12, 23)
U dzieci w okresie dojrzewania mo\
e wystąpić: wrogość wobec rodzeństwa,
społeczne wycofanie czy zachowania asocjalne. Objawy te ustępują zazwyczaj po około
miesiącu. Ró\
nicując płeć dziecka mo\
na zauwa\
yć, \
e u chłopców objawy trwają dłu\
ej
i mogą przybierać bardziej agresywny, aspołeczny charakter. Z kolei u dziewcząt objawy są
ostrzejsze, występują większe skłonności do werbalizowania emocji oraz częściej wracają
myślami do katastrofy.(23)
Prze\
ycie katastrofy, w której dziecko jest świadkiem drastycznych scen i zdarzeń,
bezradności, desperacji i strachu powoduje, \
e jego obraz świata zostaje zmieniony. Świat
przestaje być przyjazny i znajomy, staje się straszny i niszczący.(8) Bardzo wa\
na jest więc
akceptująca i przyjazna postawa wobec dziecka, du\
a wra\
liwość, wyczucie i takt oraz
wiedza o typowych reakcja i potrzebach  małych ofiar katastrof. Pomoc dzieciom nie
powinna odbywać się w oderwaniu od ich najbli\
szych, od tych którzy są jedynymi
gwarantami ciągłości świata. Najmłodszym dzieciom pomaga się przez rodziców. Dzieciom
w wieku przedszkolnym, szkolnym mogą pomóc przedszkolanki i nauczyciele, którzy
równie\
są bardzo wa\
nymi osobami w ich \
yciu.
1.2. Osoby starsze i osoby z dysfunkcjami
Osoby starsze, szczególnie niedołę\
ne i chore, boją się ka\
dej zmiany. Sytuacje
wypadku, katastrofy  przy często pesymistycznym i negatywnym nastawieniu do otoczenia
i własnych mo\
liwości  przyjmują niemal jak wyrok śmierci. Znane jest zjawisko
szpitalnego załamania się człowieka starszego, który wkrótce po chorobie czy urazie pada
ofiarą jakiegoś cię\
kiego powikłania (zawału serca, udaru mózgu czy zapalenia płuc).
Przyczynami takiej sytuacji mogą być: obni\
one zdolności adaptacyjne, wstrząs psychiczny,
przygnębienie, zniechęcenie, lęk, pogłębiony często przez, delikatnie mówiąc, nieprzychylny
stosunek osób pomagających, a tak\
e brutalne uświadomienie starszej osobie jej cię\
kiego
stanu i fatalnych w jej wieku prognoz. (22)
Pomoc udzielana ludziom starszym wymaga du\
ego zaanga\
owania, cierpliwości
i taktu. Nie mo\
emy ulegać przeświadczeniu, \
e tak doświadczone przez \
ycie, zaprawione
8
w licznych bojach osoby na pewno dadzą sobie radę, choć niejednokrotnie tak to mo\
e
wyglądać. Niewiele jest bowiem osób, które w sposób otwarty przyznają się i zaakceptowały
swoje braki, ułomności czy niedołę\
ność. Większość z nas za wszelką cenę i to jak najdłu\
ej,
będzie pragnęła utrzymać przekonanie o własnej samowystarczalności i udowodniać to
innym. Jako pomagający nie mo\
emy dać się zwieść. Osoby starsze wymagają szczególnej
troski i opieki w sytuacjach ekstremalnych.
W sytuacji katastrofy, du\
ą trudność pomagającym mogą sprawić osoby
z dysfunkcjami (niepełnosprawni ruchowo, niewidomi, niesłyszący, upośledzeni umysłowo
czy z zaburzeniami psychicznymi) oraz osoby uzale\
nione od alkoholu czy narkotyków. Ich
sposób funkcjonowania ró\
ni się od funkcjonowania pozostałych osób zdrowych. Dlatego te\

wymagają oni pierwszeństwa w kolejności udzielania pomocy i zastosowania odrębnych
zasad postępowania np. przy ewakuacji z budynku czy ewakuacji na miejscu katastrofy. Na
przykład osoby głuchonieme z
le będą reagowały na nadmierną gestykulację pomagających,
ich nerwowość i pośpiech, zaś u osób z zaburzeniami psychicznymi czy upośledzonych
umysłowo, szczególnie w sytuacjach silnego stresu, mogą pojawić się nagłe i impulsywne
reakcje. (22, 25)
1.3. Ratownicy
Wielkie katastrofy obejmują swym zasięgiem wiele osób, włączając w to ofiary, ich
rodziny, sąsiadów, znajomych, itp. Szczególnie wa\
ną i odpowiedzialną rolę odgrywają
w niej ratownicy (stra\
po\
arna, pogotowie ratunkowe, policja, wojsko, ratownicy 
ochotnicy, zespoły interwencyjne  interdyscyplinarne, itp.). Przed pracownikami tych grup
stawia się wysokie wymagania dotyczące nie tylko szeroko rozumianych kwalifikacji
zawodowych, ale tak\
e dobrego stanu zdrowia oraz sprawności fizycznej i psychicznej.
Podyktowane jest to faktem, i\
wykonują oni zawody trudne i niebezpieczne, którym
towarzyszą ró\
nego rodzaju zagro\
enia, obcią\
enia, przecią\
enia (fizyczne i psychiczne),
deprywacje, sytuacje konfliktowe, dyskomfort. Często wykonują oni swoją pracę
w warunkach ekstremalnych. Wszystkie te czynniki (z
ródła stresu) mogą wpływać na ich
samopoczucie, funkcjonowanie oraz zdrowie.
Stres u ratowników związany jest z naturalną koniecznością ponoszenia ryzyka
wynikającego z charakteru samej pracy oraz z towarzyszących jej silnych obcią\
eń
psychicznych. Niemo\
ność uporania się ze stresem mo\
e pojawić się u niektórych
ratowników w toku działań i obni\
yć ich poziom funkcjonowania, co stanowi powa\
ne
zagro\
enie dla nich samych, jak równie\
dla osób ratowanych. Mogą się pojawić takie
9
objawy jak: zaburzenia pamięci, koncentracji uwagi, trudności z podejmowaniem decyzji,
parali\
ujący strach, chęć wycofania się, dr\
enia, wymioty, płacz, wybuchy gniewu, itp.
Stresy związany ze środowiskiem pracy, problemami dnia codziennego, \
yciem
prywatnym - jeśli będą utrzymywały się u ratownika przez dłu\
szy czas, mogą doprowadzić
w konsekwencji równie\
do: nadciśnienia, zawału mięśnia sercowego, wrzodów \
ołądka
i dwunastnicy, depresji, nerwicy lękowej, zaburzenia snu, alergii, chorób infekcyjnych,
nowotworowych. Skutki zdrowotne stresu oraz inne skutki, np. w postaci obni\
enia jakości
pracy, zwiększonej liczby błędów i wypadków przy pracy, absencji stanowią znaczne
obcią\
enie finansowe dla ka\
dej instytucji i całego społeczeństwa.(4)
Do najbardziej charakterystycznych, traumatyzujących z
ródeł stresu, które mogą
pozostawić trwały ślad w psychice ratownika oraz wpłynąć na jego sprawność
funkcjonowania zarówno na miejscu zdarzenia, jak i w póz
niejszym czasie, mo\
emy zaliczyć:
- widok zabitych lub powa\
nie rannych osób (szczególnie gdy dotyczy to dzieci i kolegów
ratowników);
- wystawianie się na sytuacje zagra\
ające zdrowiu, \
yciu, osobista strata lub obra\
enia
ciała, bliskie otarcie się o śmierć;
- poczucie odpowiedzialności za \
ycie, zdrowie, mienie ratowanych osób i kolegów;
- podejmowanie kontaktów i niesienie pomocy ludziom w bólu i cierpieniu, rozpaczy,
przenoszenie i identyfikacja zwłok;
- bezradność, niepowodzenie akcji, obawa przed negatywną opinią;
- poczucie winy z niedostatecznego wysiłku, nie ocalenie \
ycia, śmierć osoby  postronnej
spowodowana działaniami;
- brak właściwych środków ochrony indywidualnej, awarie sprzętu, opóz
nienia,
dezorganizacja, zamieszanie, nierealistyczne oczekiwania ze strony przeło\
onych, brak
kompetencji kierujących akcją;
- zetknięcie z agresywnym tłumem lub gwałtowna osoba gro\
ąca ratownikom;
- ka\
de zdarzenie z nadmiernym zainteresowaniem mediów.
Oczywiście wymienione stresory nie wyczerpują wszystkich czynników
obcią\
ających ratowników w trakcie ich działań, ale wystarczą do przyjęcia tezy, \
e poprzez
fakt niesienia pomocy ofiarom tragicznych zdarzeń  ratownicy stają się kolejnymi ich
ofiarami, a co za tym idzie, niektórzy z nich mogą potrzebować pomocy, w tym tak\
e
psychologicznej.
1.4. Decydenci
10
Wielkie katastrofy w Polsce zdarzają się relatywnie niezbyt często, jednak gdy ju\
do
nich dojdzie to osoby odpowiadające za bezpieczeństwo na swoim terenie (lokalne władze
samorządowe) mogą się spodziewać, \
e oczekiwać się od nich będzie szybkiej i skutecznej
interwencji. Na dzień dzisiejszy władze lokalne nie są jeszcze dobrze przygotowane na to, aby
dać sobie radę z psychospołecznymi skutkami katastrofy, w pełni zaopiekować się jej
ofiarami. Nie zawsze problem pomocy psychologicznej jest traktowany w nale\
ytą uwagą
i uwzględniany w planach operacyjnych na wypadek katastrofy. A przecie\
jak mo\
na nie
brać pod uwagę czegoś, co jest najistotniejsze we wszystkich realizowanych przez człowieka
planach, czyli samego człowieka? Katastrofy najwięcej szkód wyrządzają bowiem ludziom
(jednostce, rodzinie, społeczności). Domy mo\
na odbudować, pola ponownie zasiać, rzeki
uregulować, zniszczony sprzęt naprawić lub wymienić na nowy, ale jeśli w usuwaniu
skutków katastrof pominiemy potrzeby człowieka, który prze\
ył najbardziej dramatyczne
w swoim \
yciu wydarzenie, to ostateczny wynik naszych działań, zmierzających do
przywrócenia równowagi, zdolności samodzielnego funkcjonowania ofiar nigdy w pełni nie
zostanie osiągnięty. W skrajnych przypadkach braku wiedzy, doświadczenia, kompetencji
działania  interwencyjne zamiast łagodzić negatywne konsekwencje katastrof, mogą je
jeszcze potęgować.
Sytuacja kryzysowa, jaką niewątpliwie jest katastrofa, stawia decydenta w bardzo
trudnej i zło\
onej sytuacji. Sam fakt, \
e doszło do katastrofy, która zaskoczyła nas,
pochłonęła ofiary, stworzyła liczne zagro\
enia, utrudnienia, zaburzyła normalne
funkcjonowanie niesie ze sobą liczne obcią\
enia i silny stres. A przecie\
to dopiero początek.
To na decydencie spoczywa odpowiedzialność za przygotowanie, zorganizowanie i udzielenie
pomocy - w mo\
liwie jak najszybszym czasie i jak największym zakresie. On będzie
odpowiadał za ewentualne braki, błędy, niepowodzenia, opóz
nienia. Jego decyzje będą
oceniane przez lokalną społeczność, media, władze wy\
szego szczebla, co w konsekwencji
mo\
e grozić załamaniu dalszej karierze zawodowej, politycznej. Dodajmy do tego jeszcze
jego myśli i emocje związane z rodziną i najbli\
szymi, którzy mieszkają na terenie
dotkniętym przez katastrofą, z którymi kontakt jest niemo\
liwy lub ograniczony. Wszystko to
wywiera negatywny wpływa na samopoczucie, funkcjonowanie, zdrowie decydentów oraz na
podejmowane przez nich decyzje.
Dramat decydentów, a w szczególności decydentów lokalnych, polega nie tylko na
tym, \
e nagle muszą zajmować się czymś, czym dotychczas się nie zajmowali i na czym się,
tak naprawdę, nie znają. Sytuacja wymusza na nich konieczność pracy pod silną presją czasu,
w otoczeniu ludzi zdenerwowanych, nie dysponujących pełną, rzetelną informacją. Wiele
11
obaw polityka, decydenta - w sytuacji kryzysowej - budzi mo\
liwość  śmierci politycznej ,
je\
eli sprawy pójdą z
le. Utrata powa\
ania społecznego, utrata autorytetu wśród ludzi, dla
których wypełnia on swoją misję wywołuje bardzo silne emocje i wpływa na jego sprawność
i skuteczność działania. Taka osoba staje się kolejną ofiarą katastrofy ze wszystkimi
wynikającymi z tego faktu konsekwencjami.(21)
Sytuacja kryzysowa powoduje, \
e bezproblemowa komunikacja między
poszczególnymi elementami systemu kierowania mo\
e zostać zakłócona ró\
nymi czynnikami
i błędami. Zarządzający winien liczyć się między innymi z tym, \
e:
- długotrwały nacisk trudnej sytuacji, a tak\
e towarzyszące jej silne emocje, zwiększają
zmęczenie i obni\
ają zdolność racjonalnego myślenia, decydowania;
- zwiększający się stres obni\
a koncentrację uwagi, co mo\
e wywołać przeoczenie lub
przecenienie wa\
nych informacji;
- wątpliwe informacje oraz nacisk na ich szybkie opracowanie mo\
e spowodować ich
niewłaściwą interpretację wspartą subiektywnymi \
yczeniami i oczekiwaniami;
- emocjonalny nacisk na decydenta mo\
e ograniczyć jego zdolności do przyjmowania
nowych informacji, zwłaszcza tych, które są niezgodne z jego oczekiwaniami;
- biologiczne rytmy w warunkach długotrwałego działania ograniczają czujność ludzi
w systemach kierowania kryzysowego;
- nacisk grupy (zespołu kryzysowego), grupowe myślenie lub potrzeba osiągnięcia
wewnętrznej zgody w grupie mo\
e powodować zanik racjonalnego osądu i wzmocnić
ryzyko błędnej decyzji.(10)
Świadomość zakłócającego wpływu czynników obiektywnych (związanych ze
zdarzeniem wywołującym sytuację kryzysową) oraz subiektywnych (tkwiący w osobie
decydenta, jego współpracowników) na proces zarządzania sytuacją kryzysową, powinna
mobilizować osoby odpowiedzialne za nasze bezpieczeństwo do szerszego spojrzenia na
problem katastrof i ich skutków. W opracowywane plany oraz działalność prewencyjną
nale\
y bezzwłocznie włączyć psychospołeczne aspekty sytuacji kryzysowych. I to nie tylko
na papierze, ale przede wszystkim w praktyce. W ćwiczeniach, manewrach, symulacjach nie
mo\
na pomijać tego aspektu katastrofy, z nadzieję, \
e jeśli do niej dojdzie naprawdę  to
jakoś tam będzie. Katastrofa pociągu, samolotu, promu - to nie tylko zabici i ranni na miejscu
zdarzenia, to tak\
e setki najbli\
szych, oczekujących na nich w ró\
nych miejscach, to równie\

świadkowie, ratownicy, itd. Nie mo\
na tolerować bezczynności w tym zakresie. Jesteśmy
w stanie lepiej przygotować się do bardziej kompleksowych działań.
12
 Paradoksem mo\
e wydawać się stwierdzenie, \
e lepiej, w kontekście naszego
bezpieczeństwa byłoby, gdyby katastrofy zdarzały się częściej i pochłaniały znaczne ilości
ofiar. Wymusiłoby to, na władzach centralnych i lokalnych, konieczność przeznaczenia
większych sił i środków na przygotowanie się do nich i usuwanie ich skutków. Wystarczy
przypomnieć sobie np. powodzie w 1997 i 2001 roku i towarzyszące im wielkie poruszenie,
na wszystkich szczeblach  władzy w naszym kraju, szukanie winnych, uruchamianie rezerw
bud\
etowych, pośpieszne organizowanie pomocy. Wiele osób wypowiadało się wówczas na
temat kompletnego braku przygotowania władz, słu\
b, lokalnych społeczności. Poruszano
rozmaite sprawy wymagające kompleksowych zmian, ulepszeń, uregulowań legislacyjnych.
Z upływem jednak czasu problem zaczynał przycichać, na pierwszy plan wychodziły inne,
wa\
ne sprawy.
2. Psychospołeczne konsekwencje katastrof
Powa\
nie stresujące zdarzenia związane z: - zagro\
eniem \
ycia, zdrowia, fizycznej
integralności; - byciem świadkiem śmierci, cierpienia, destrukcji; - odczuwaniem bólu, \
alu,
smutku, przygnębienia, itp., nie są obojętne dla osób ich doświadczających i w konsekwencji
wywołują zmiany psychicznego funkcjonowania i zachowania. W funkcjonowaniu człowieka
pod wpływem katastrofy mo\
e wystąpić między innymi: silny stres, kryzys psychiczny,
zaburzenie po stresie traumaycznym (PTSD  Post-traumatic Stress Disorder), syndrom
katastrofy, syndrom pourazowy, oraz inne konsekwencje psychospołeczne, takie jak:
- wzrost konsumpcji alkoholu i innych substancji toksycznych,
- zwiększenie przestępczości,
- wzrost liczby samobójstw,
- problemy rodzinne, szkolne, zawodowe, itp.
2.1. Stres, trauma, kryzys
Podstawowym zjawiskiem pojawiającym się w funkcjonowania człowieka
doświadczającego katastrofy jest stres. Stres jest zjawiskiem powszechnie występującym
w całym naszym \
yciu. H. Selye (1963,1979)  twórca biologicznej teorii stresu dowodzi, \
e
jest on nierozłącznie związany z \
yciem. Zaczyna się w chwili urodzin, a kończy w chwili
śmierci. Mo\
e on mieć zarówno pozytywny jak i negatywny wpływ na funkcjonowanie
jednostki. Pewien poziom napięcia jest niezbędny do uzyskania większej wydajności,
sprawności. Takie napięcie jest z
ródłem siły (eu-stres). Częściej jednak doświadczamy
negatywnego wpływu stresu na nasze \
ycie (distres). Stres jest wówczas  zakłóceniem
równowagi między wymogami środowiska a dostępnymi jednostce środkami i mo\
liwościami
13
potrzebnymi do poradzenia sobie z tymi wymogami, którego przezwycię\
enie pociąga za
sobą koszty destrukcyjne dla jednostki (Titkow A., 1993, s. 118).
Znając bezpośrednie zmiany zachodzące w organizmie pod wpływem stresu (np.
wzrost ciśnienia krwi, wzrost napięcia mięśniowego, zwiększony poziom wydzielania się
kortizolu i osłabienie układu immunologicznego) oraz zmiany w zachowaniu się osób
prze\
ywających stres (palenie papierosów, konsumpcja alkoholu, leków i zwiększonych
porcji po\
ywienia) mo\
na wywnioskować, \
e stres musi powodować zaburzenia w zdrowiu.
Negatywne skutki zdrowotne mogą być spowodowane dwoma rodzajami stresu: przewlekłym
i ostrym. Pierwszy z nich pojawia się, gdy w sytuacji jednostki występują zdarzenia
(wymagania) nie przekraczające adaptacyjnych mo\
liwości jednostki, ale które stopniowo
wyczerpują jej zasoby odpornościowe i w przypadku utrzymywania się takiej sytuacji przez
dłu\
szy czas mo\
e dojść do gwałtownego załamania się systemu adaptacyjnego i wystąpienia
zaburzenia w zdrowiu. Stres ostry występuje wówczas, gdy w sytuacji jednostki nagle
pojawiają się wymagania (bodz
ce) przekraczające mo\
liwości systemu adaptacyjnego
człowieka, co w konsekwencji powoduje, \
e ju\
jednorazowe takie zdarzenie prowadzić mo\
e
do negatywnych skutków nazywanych urazem (traumą).(4, 5)
Trauma z greckiego traumatikos - jest pojęciem zaczerpniętym z medycyny
odnoszącym się do opisywania obra\
eń ciała powodowanych przez urazy. W psychologii
częściej mówi się o psychotraumie - pojęciu precyzyjniej oddającym charakter urazów
w wyniku działania czynników oddziaływujących na psychikę.
Sytuację traumatyczną, którą niewątpliwie jest katastrofa cechuje:
- zaskoczenie, które burzy przekonanie, \
e świat jest dobry, przewidywalny, bezpieczny;
- zagro\
enie w niej zawarte;
- przytłoczenie  cię\
arem sytuacji (załamanie wyobra\
eń, utrata poczucia ciągłości \
ycia,
brak zaufania do ludzi, itp.);
- utrata (\
ycia, zdrowia, dóbr materialnych, godności, itp.);
- groz
ba zranienia (fizycznego, psychicznego), śmierci.
Najbardziej typowymi reakcjami człowieka na sytuację traumatyczną są:
-
działanie adekwatne, obliczone na przetrwanie i zachowanie \
ycia, niesienie pomocy -
około 30% osób podejmuje spontaniczne działania, robią coś wa\
nego przed przyjazdem
słu\
b  pomocowych .(12)
- pora\
enie emocjonalne, odrętwienie psychiczne (człowiek zachowuje się tak jakby działał
według własnego planu, nie reaguje na wezwania, jest nieobecny  w takiej sytuacji
wymaga opieki; zwyczajne, proste czynności wykonuje z zapamiętaniem, mo\
e być to
14
pewien rodzaj  kokonu chroniącego przed działaniem kolejnych bodz
ców - jeśli tak się
zachowuje i jest bezpieczny to dobrze - kontrolować, ale nie włączać się);
- silnie natę\
ony lęk z agresją i gniewem, chęć odwetu, itp.;
- depresja - smutek  ... nie warto dalej \
yć, planować..., ... \
ycie się skończyło ;
- panika, dezorganizacja poznawcza ( co się stało? ,  gdzie ja jestem? ,  kim ja jestem? );
- reakcje fizjologiczne: dr\
enie, biegunka, wymioty, śmiech, itp..
Mo\
emy wyró\
nić 4 fazy reakcji osób wystawionych na zdarzenie traumatyczne:
Faza szoku - widocznymi jej objawami są  nieobecność w spojrzeniu, zachowaniu,
nieumiejętność wyra\
ania się w mowie i piśmie - problemy z komunikacją. Zachowania te
mogą się ró\
nić. Jedni są  otępiali (sztywni, nie reagują), inni płaczą, jeszcze inni
uporczywie powtarzają to samo zdanie, zwrot. Ok. 20% ludzi  dotkniętych wypadkiem
potrzebują w tej fazie pomocy natychmiast po zaistnieniu zdarzenia traumatycznego,
poniewa\
są apatyczni, odrętwieni lub  nieobliczalni ,  niebezpieczni dla samych siebie
i innych. To co mo\
emy i powinniśmy zrobić dla człowieka w tej fazie to zapewnić mu
bezpieczeństwo i bliskość.
Faza reakcji  u większości z nas zaczynają działać normalne mechanizmy obronne.
W tym czasie przejawiają się całkiem normalne reakcje na ostry stres (dr\
enia, płacz, krzyk,
zawroty głowy). Nasze ciała i psychika (myśli, uczucia) nie funkcjonują normalnie. Nie
chcemy myśleć o tym czego doświadczyliśmy. Walczymy z tym. Pojawiają się trudności ze
snem, koszmary nocne, itp.
Faza przepracowania - po kilku tygodniach, miesiącach akceptujemy to co się nam
przydarzyło. Zaczynamy interesować się chwilą obecną i otaczającym nas światem, mierząc
się z tymi doświadczeniami, akceptując blizny pozostawione przez nie. Oznacza to, \
e
mo\
emy myśleć o tym co się stało bez obaw, \
e wywoła to ból.
Faza reorientacji  doświadczenia, które zdobyliśmy, zaakceptowaliśmy, uznajemy za
wa\
ne i wykorzystujemy je na przyszłość.
Nie mo\
na określić ile będzie trwała ka\
da z tych faz. W kontekście tradycji  rocznej
\
ałoby mo\
na zauwa\
yć, \
e zwyczaj ten oparty jest na doświadczeniach pokoleń. Wydaje się
rozsądne, \
e potrzeba od 6 do 12 miesięcy, \
eby pokonać to traumatyczne zdarzenie.(12)
Katastrofy nale\
ą do tego typu sytuacji, które mogą osłabić, zakłócić mechanizmy
radzenia sobie w sytuacjach trudnych, radzenia sobie ze stresem. Obni\
enie tych zdolności
mo\
e w konsekwencji doprowadzić do kryzysu (zaburzenie równowagi wewnętrznej
uniemo\
liwiające prawidłowe funkcjonowanie)
15
 Kryzys, podobnie jak ka\
dy stres, przejawia się we wszystkich płaszczyznach naszego
funkcjonowania:
- emocjonalnej  poprzez prze\
ywanie lęku, obaw, poczucia straty, pustki, odczuwanie
złości, poczucia winy, krzywdy, wstydu, skrępowania, bezradności, beznadziejności;
- biofizjologicznej  rozstrojenie i dezintegracja procesów fizjologicznych, przejawiająca
się w licznych objawach somatycznych i fizjologicznych, np.: pocenie się, biegunka,
nudności, wymioty, bóle głowy, brzucha, klatki piersiowej, wysypki, nieregularne
miesiączkowanie oraz brak zainteresowania seksem;
- poznawczej  poprzez upośledzenie i załamanie się zwykłych zdolności rozwiązywania
problemów i podejmowania decyzji, postrzegania rzeczywistości;
- zmiany zachowania, które są efektem prze\
ywanego lęku, niepokoju oraz złości i gniewu,
a tak\
e niezdolności do dalszego działania i wszelkiej aktywności, przejawiające się
między innymi: trudnościami w opanowywaniu własnych emocji, impulsywnym,
nieprzemyślanym działaniu, niezdolności do pełnienia zwykłych, normalnych funkcji
\
yciowych, niezdolności do skutecznego wykorzystania dostępnej pomocy.(11)
Przedstawiony na następnej stronie schemat (Rys. 2) ilustruje, \
e dla zaistnienia
kryzysu psychologicznego nie wystarczy sam fakt wystąpienia sytuacji traumatycznej. Istotne
staje się to, czy dana osoba posiada silne mechanizmy obronne i umiejętności radzenia sobie
w sytuacji trudnej. Innym czynnikiem broniącym przed kryzysem jest  pomocna dłoń
drugiego człowieka, który udzieli wsparcia, pomocy w zrozumieniu problemu
i zaakceptowaniu trudności.(17)
2.2. PTSD, syndrom pourazowy, syndrom katastrofy
Specyficzną formą stresu ostrego jest stres traumatyczny, wynikający z doświadczania
katastrofy, uczestnictwa w zdarzeniu traumatycznym, to jest takim, w którym bezpośrednio
zagro\
one jest \
ycie jednostki, doświadcza ona powa\
nego zranienia albo zagro\
ona jest jej
fizyczna integralność lub styka się, jest świadkiem śmierci, zagro\
enia \
ycia, powa\
nego
zranienia innych osób. Udział w tego typu sytuacjach mo\
e doprowadzić do powstania
zaburzeń po stresie traumatycznym (PTSD  Post-Traumatic Stress Disorder). Osoba
cierpiąca na PTSD nie mo\
e uwolnić się od natarczywie powracających myśli, obrazów
i uczuć występujących podczas tego zdarzenia (syndrom Nawracania). Poniewa\
wywołują
one przykry stan distresu, jednostka przejawia silną tendencję do podejmowania rozmaitych
reakcji motorycznych i myślowych odcinających ją od tego zdarzenia, co mo\
e przyjmować
nawet formę  odrętwienia emocjonalnego (syndrom Unikania). Pojawia się u niej stan
16
nadmiernego pobudzenia, zaburzający jej sen i powodujący występowanie reakcji przestrachu
(syndrom Pobudzenia). PTSD, rzadko rozwija się jako samodzielny zespół zaburzeń. Zwykle
towarzyszą mu depresje, fobie, narkomania, alkoholizm, dysfunkcje seksualne, próby
samobójcze, a więc zaburzenia, które stanowią nie tylko dodatkowe z
ródło cierpień osoby
dotkniętej PTSD, ale równie\
są powodem istotnych zakłóceń w funkcjonowaniu jednostki
w \
yciu prywatnym i zawodowym.(28)
Organizm ludzki
Stan wewnętrznej równowagi
Wydarzenie Wydarzenie
traumatyczne traumatyczne
Brak równowagi wewnętrznej
Wyraz
na potrzeba powrotu do
Sprawne mechanizmy Brak mechanizmów
równowagi
regulujące regulujących
Realistyczna ocena sytuacji Nierealistyczne ocena
sytuacji
Dostępna pomoc Nie ma pomocy
i wsparcie i wsparcia
Sprawne mechanizmy Niesprawne mechanizmy
radzenia sobie radzenia sobie
Zrozumienie problemu Nie udaje się zrozumieć
problemu
Powrót równowagi Pogłębienie wewnętrznego
wewnętrznej niepokoju
NIE dochodzi do kryzysu Początek KRYZYSU
PTSD wprowadzony został przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne jako
Rys 2 Model kryzysu wg Aguilera, Messeka (za: Płu\
ek Z., 1997, s.43)
jednostka chorobowa do podręcznika klasyfikacji zaburzeń psychicznych w roku 1980 (APA,
17
1980). Dokładna lista symptomów pozwalających diagnozować wystąpienie PTSD
przedstawiona jest w DSM IV (APA, 2000). W literaturze polskiej mo\
na się z nią zapoznać
w pracy Lis-Turlejskiej (1998 ).
Jak wykazują badania epidemiologiczne prowadzone w Stanach Zjednoczonych,
liczba osób doświadczających traumy jest wbrew temu, co mo\
na by sądzić, du\
a. Z badań
prowadzonych na du\
ych, reprezentatywnych próbach wynika, \
e od 40 do 90% populacji
styka się w ciągu swego \
ycia ze zdarzeniami traumatycznymi, a u około 5 do 10% rozwija
się zespół PTSD. Ró\
nice w danych wynikają z ró\
nic w składzie badanych zbiorowości oraz
stosowanych metodach badawczych.(28) Badania przeprowadzane wśród osób wystawionych
na wyjątkowo traumatyczne zdarzenia, takie jak katastrofy, wojny, przemoc, wypadki
wykazały, \
e u około 25-30% rozwija się PTSD lub inne psychiatryczne zaburzenia. I tak dla
przykładu: z 62 uczestników po\
aru hali w Stoczni Gdańskiej u 24% rozpoznano przewlekły
PTSD(3), w 3 lata po wybuchu wulkanu na wyspie Św. Heleny stwierdzono PTSD u 11%
mę\
czyzn i 22% kobiet znajdujących się podczas katastrofy w sytuacji zagro\
enia.(14) Cechą
charakterystyczną rozwoju PTSD jest to, \
e nie ka\
de doświadczenie zdarzenia
traumatycznego kończy się wystąpieniem zaburzenia. W literaturze mo\
na znalez
ć wiele
rozbie\
nych informacji na temat częstotliwości wystąpienia PTSD. Podawane są następujące
procentowe wskaz
niki częstości rozwoju PTSD(28): np. w grupie stra\
aków od 3,9%
do 18%, a nawet powy\
ej 30%; u policjantów uczestniczących w akcji ratowniczej po
katastrofie - 7%; u młodych lekarzy-rezydentów - 13%; wśród kombatantów wojny
wietnamskiej - 36%; u ofiar gwałtu, które z powodu tego zdarzenia poddane były
hospitalizacji - 94%. Rozbie\
ności te mogą być spowodowane zarówno czynnikami
obiektywnymi, tkwiącymi w samym zdarzeniu traumatycznym (rodzaj i nasilenie stresora, np.
realne zagro\
enie własnego \
ycia i zdrowia, widok zabitych lub rannych kolegów, dzieci), jak
i subiektywnymi, związanymi z osobą doświadczająca tego zdarzenia (np. posiadane
umiejętności radzenia sobie z sytuacjami trudnymi, intensywność prze\
ywania, wcześniejsze
doświadczenia traumatyczne).
Na inny rodzaj następstw traumatycznego stresu, w postaci syndromu pourazowego
(potraumatycznego), zwrócił uwagę Robert J. Lifton. Jego zdaniem syndrom ten mo\
na było
obserwować u ocalałych po wybuchu bomby atomowej w Hiroszimie, u weteranów wojny
wietnamskiej, a tak\
e u ocalałych w powodzi mieszkańców górskiej osady Buffalo Creek
w stanie Virginia w USA (za: Lis-Turlejska, 1992,1998).
Na syndrom pourazowy składają się następujące wzorce prze\
ywania i zachowań:
18
1. Wdrukowanie śmierci i lęk przed śmiercią - obrazy katastrofy związane ze śmiercią
i zniszczeniem, zakotwiczone w psychice, stają się nie do zatarcia. Wspomnienia, sny,
sytuacje podobne do tych, które wystąpiły podczas katastrofy wywoływały paniczny strach
i lęk przed śmiercią.
2. Poczucie winy z powodu śmierci - samopotępienie z faktu prze\
ycia, podczas gdy inni
umarli. Irracjonalne poczucie, \
e:  mogłem bądz
powinienem coś zrobić, aby ratować
najbli\
szych ;  śmierć drugiej osoby pozwoliła mi \
yć ;  gdybym ja umarł to nie
zginęłaby ta druga osoba .
3. Odrętwienie psychiczne, czyli zmniejszona zdolność odczuwania przejawiająca się m.in.
w postaci: zamknięcia się w sobie, depresji, ogólnego zmniejszenia aktywności. Jest ono
częściowo przedłu\
eniem stanu  oszołomienia , które wystąpiło podczas sytuacji urazowej
i które było obroną organizmu przed wstrząsem, wywołanym  ogromem śmierci. Jest to
tak\
e forma obrony przed wy\
ej opisanymi niepokojami i poczuciem winy.
4. Podejrzliwość, nieufność i nieukierunkowany gniew - osłabienie kontaktów z ludz
mi.
W kontekście tragicznego, katastrofalnego zdarzenia w \
yciu uratowanych osób
zniszczeniu ulega tak wiele, \
e ich potrzeba miłości i wsparcia jest ogromna, a zarazem nie
są oni w stanie uznać oferowanych im uczuć i opieki za autentyczne.
5. Poszukiwanie znaczenia, sensu - tylko poprzez nadanie sensu i znaczenia swoim
prze\
yciom jednostka mo\
e znalez
ć sens i znaczenie dalszego \
ycia. Wa\
ne dla większości
ocalałych jest budowanie ciągłości \
ycia, stawianie sobie i realizacja celów.(14)
Pod wpływem nagłego stresu, jaki wywołuje katastrofa, mo\
e wystąpić u jednostki nią
dotkniętej szczególny wzór zachowania charakteryzujący się oszołomieniem, osłupieniem,
obni\
oną reaktywnością, który jest określany syndromem katastrofy. Mo\
e się on
utrzymywać od kilku godzin do kilku dni po zdarzeniu i wystąpić u 25 do 75% osób
dotkniętych katastrofą. Według WHO powszechne są równie\
reakcje lękowe przechodzące
w stan podwy\
szonego pobudzenia, występujący bądz
jako natychmiastowy efekt zdarzenia
lub  co zdarza się częściej, pojawiający się z opóz
nieniem kilku godzin lub dni. Ostre
reakcje, w zale\
ności od gwałtowności zdarzenia, występują u 20 do 70% jego uczestników.
Zdecydowany spadek tych objawów następuje po około 10 tygodniach, następnie stopniowo
zanikają one w ciągu roku.(23)
2.3. Fazy zdrowienia społeczności dotkniętej katastrofą
19
Na zakończenie, tej części opracowania, zobaczmy jak przedstawia się  normalny
przebieg reakcji osób dotkniętych katastrofą. Mo\
emy wyró\
nić 5 faz, które odzwierciedlają
proces  zdrowienia społeczności i tworzących ją poszczególnych osób:
1. Faza pierwszego ciosu, w której dominuje przera\
enie i specyficzne lęki.
2. Faza heroiczna, w której wiele osób mo\
e doznać wyczerpania fizycznego i mentalnego
wskutek wysiłków radzenia sobie i pomagania innym w nieszczęściu. Ludzie są dla siebie
mili i wyrozumiali, często rezygnują z ofiarowanej pomocy ( sami sobie damy radę).
3. Faza  miodowego miesiąca , cechująca się prze\
ywaniem wdzięczności i radości
z powodu przetrwania oraz uzyskania wsparcia od ró\
nych instytucji lub osób prywatnych.
Obejmuje ona czas od momentu, gdy na tereny dotknięte katastrofą dociera pomoc
z zewnątrz, a działanie mediów sprawia, \
e problemy i trudności ofiar znajdują się
w centrum uwagi całego kraju, świata.
4. Faza rozczarowania, utraty złudzeń  nazywana tak\
e wtórną katastrofą. Objawia się ona
w uczuciach przygnębienia, rozczarowania i niechęci wobec urzędników i instytucji, nie
dostarczających pomocy w oczekiwanym zakresie i czasie. Do ofiar dociera smutna
prawda, \
e \
adna pomoc nie jest w stanie zrekompensować poniesionych strat, \
e pewne
zmiany są nieodwracalne.
5. Faza reorganizacji, podczas której zachodzi proces odtworzenia równowagi mentalnej
i emocjonalnej, czyli odzyskanie realistycznej percepcji oraz pogodzenie się
z koniecznością wzięcia na siebie osobistej odpowiedzialności za rozwiązanie problemów
wynikających z katastrofy. Jest to okres, w którym normalizuje się funkcjonowanie
społeczności. Mo\
e on trwać nawet kilka lat.(8, 23)
Powa\
nie stresujące zdarzenia związane z: - zagro\
eniem \
ycia, zdrowia, fizycznej
integralności; - byciem świadkiem śmierci, cierpienia, destrukcji; - odczuwaniem bólu, \
alu,
smutku, przygnębienia, itp., nie są obojętne dla osób ich doświadczających i w konsekwencji
wywołują zmiany psychicznego funkcjonowania i zachowania. W pomocy ofiarom katastrof
nie mo\
na nie uwzględnić jej psychospołecznego wpływu i negatywnych konsekwencji, które
po cichu, lecz boleśnie i skutecznie mogą zrujnować funkcjonowanie jednostki, jej rodziny
czy całej społeczności.
3. Wnioski i sugestie
20
Rozwój cywilizacyjny niewątpliwie przyczynia się do poprawy warunków naszego
\
ycia, ale tak\
e niesie ze sobą wzrost zagro\
eń, stresów, frustracji. We współczesnym świecie
zaakceptowaliśmy ju\
powszechność ryzyka i stan, w którym nie mo\
na zapobiec tragicznym
zdarzeniom. Jednocześnie coraz bardziej  zbroimy się do minimalizowania zagro\
eń,
skutecznego reagowania i usuwania ich skutków. Tworzymy systemy, strategie, zdobywamy
wiedzę i umiejętności, rozwijamy coraz doskonalszą bazę sprzętową i narzędziową. Wszystko
to z myślą o najistotniejszym, we wszystkich realizowanych przez nas planach, czyli
o człowieku. Dramatyczne zdarzenia najwięcej szkód wyrządzają bowiem ludziom. Domy
mo\
na odbudować, zniszczony samochód naprawić lub wymienić na nowy, ale jeśli
w usuwaniu skutków po\
arów, klęsk \
ywiołowych lub innych miejscowych zagro\
eń
pominiemy potrzeby człowieka, który prze\
ył najbardziej dramatyczne w swoim \
yciu
wydarzenie, to ostateczny wynik naszych działań, zmierzających do przywrócenia
równowagi, zdolności samodzielnego funkcjonowania poszkodowanych nigdy w pełni nie
zostanie osiągnięty.
Dynamiczny wzrost ilości wypadków i katastrof pozwala sądzić, \
e coraz więcej osób
zetknie się z katastrofą, a tym samym wzrośnie liczba osób, które będą miały trudności
z powrotem do  normalnego funkcjonowania. Przy obecnym poziomie wiedzy mo\
emy
stwierdzić, \
e nawet najsprawniejsze, najlepiej wyposa\
one, najliczniejsze ekipy ratownicze,
kierowane przez najlepszych specjalistów w dziedzinie zarządzania kryzysowego - nie są
w stanie w pełni nieść pomoc ofiarom, jeśli w interwencję kryzysową nie zostanie włączona
pomoc psychologiczna. W skrajnych przypadkach - braku wiedzy, doświadczenia,
kompetencji - nasze działania zamiast łagodzić negatywne konsekwencje (fizyczne,
psychiczne, społeczne), mogą je jeszcze potęgować.
* * *
Ka\
de większe wydarzenie, wypadek, katastrofa obejmują swym zasięgiem wiele
ludzi. Ich ofiarami stają się zabici, ranni, osieroceni, zaginieni, ocalali bez urazów fizycznych,
czyli bezpośrednie ofiary zdarzenia. Skutki katastrof, z racji wykonywanych czynności
(niejednokrotnie z nara\
eniem \
ycia i zdrowia) i pełnionych obowiązków, dotykają tak\
e
ratowników, którzy poprzez fakt niesienia pomocy ofiarom tragicznych zdarzeń, nara\
ają się
na działanie stresu ostrego, traumatycznego przez co równie\
stają się jej ofiarami. Nie
mo\
emy zapomina tu o rodzinach bezpośrednich ofiar zdarzenia oraz rodzinach ratowników.
Oni tak\
e, pośrednio doświadczają katastrofy, traumy. Szczególnie wra\
liwi na negatywne
oddziaływanie katastrofy oraz wymagający natychmiastowej, pierwszoplanowej interwencji
są: dzieci, osoby starsze, niepełnosprawni, osieroceni, osoby z upośledzeniem umysłowym
21
i zaburzeniami psychicznymi, osoby uwa\
ające się za osobiście odpowiedzialne za katastrofę.
Du\
a odpowiedzialność i obcią\
enia towarzyszące osobą kierującym akcją i podejmującym
wa\
ne decyzje, w tak trudnej sytuacji, sprawiają, \
e oni równie\
stają się  ofiarami katastrof.
Tak więc pamiętajmy, \
e katastrofy choć mają ró\
ne oblicza, łączy wspólny efekt -
jednoczesna ilość ofiar, wśród których znajdują się tacy, którzy oczekują i potrzebują pomocy
psychologicznej - zarówno w czasie jaj trwania, jak i w póz
niejszym okresie.
* * *
W funkcjonowaniu człowieka, który doświadczył katastrofy mo\
e wystąpić między
innymi: silny stres, kryzys psychiczny, zaburzenie po stresie urazowym (PTSD  Post-
traumatic Stress Disorder), syndrom katastrofy, syndrom pourazowy, wypalenie zawodowe
oraz inne konsekwencje psychospołeczne, takie jak: wzrost konsumpcji alkoholu i innych
substancji toksycznych, zwiększenie przestępczości, wzrost liczby samobójstw, problemy
rodzinne, szkolne, zawodowe, itp. Tak więc nie rozpoznanie i nie udzielenie w porę właściwej
pomocy potrzebującym mo\
e w konsekwencji doprowadzić do przewlekłych, niejednokrotnie
nieodwracalnych zmian w osobowości, urazów psychicznych i zaburzeń somatycznych
wymagających dłu\
szego leczenia i rehabilitacji. W pomocy ofiarom katastrof nie mo\
na nie
uwzględnić jej psychospołecznego wpływu i negatywnych konsekwencji, które  po cichu,
lecz boleśnie i skutecznie mogą zrujnować funkcjonowanie jednostki i zbiorowości.
* * *
Większość osób dotkniętych katastrofą będzie potrzebowała pomocy tylko w fazie
ratowania, względnie przez krótki czas po katastrofie. Niektórym nawet wystarczy tylko
świadomość, \
e pomoc istnieje. Niemniej jednak pomoc osobom dotkniętym katastrofą winna
mieć charakter długoterminowy. O\
ywienie pamięci katastrofy mo\
e wystąpić w miesiąc po,
w rocznicę zdarzenia, w wa\
ne dni związane z utraconymi bliskimi (urodziny, imieniny,
rocznice ślubu), w święta itp. Z tego te\
powodu, specjalne zespoły pomocy lub usług
doradczych powinny być dostępne conajmniej przez okres dwóch lat - z mo\
liwością jego
skrócenia lub wydłu\
enia.
* * *
Mając na uwadze minimalizowanie skutków katastrof, zwłaszcza na terenach
zagro\
onych ich wystąpieniem, bardzo istotne jest prowadzenie pracy profilaktycznej. Chodzi
tu o psychologiczne przygotowanie ludzi wystawionych na ryzyko katastrofy do radzenia
sobie z sytuacjami trudnymi i towarzyszącym im stresem. Mo\
na to osiągnąć poprzez
edukacje zdrowotną, trenowanie umiejętności i kompetencji (np. w radzeniu sobie ze stresem,
rozwiązywaniu problemów, komunikowaniu się), tworzenie grup społecznego wsparcia.(20)
22
Celem takich grup jest dostarczenie ocalałym sposobności do podzielenia się swoimi
doświadczeniami z innymi, wymiany informacji i pomysłów oraz zaoferowania wzajemnego
wzmocnienia i wsparcia. W pewnych okolicznościach takie grupy mogą okazać się bardziej
skuteczne ni\
indywidualna interwencja. Struktura grupy daje jednostce, na przykład,
sposobność do zobaczenia własnych reakcji jako normalnych, zwyczajnych w takiej sytuacji,
do upewnienia się \
e nie jest ona osamotniona w swoich doznaniach i uczuciach. Przez udział
w takich grupach, ocaleni mogą równie\
nauczyć się efektywnych, pozytywnych strategii
radzenia sobie ze stresem pourazowym oraz ćwiczyć ró\
ne umiejętności interpersonalne jak
otwartość czy asertywność.
* * *
Oferowana pomoc, winna mieć charakter pro-aktywny, ofensywny. Pomaga to
w przezwycię\
eniu kulturowych zahamowań przyznawania się do słabości, bezradności,
utraty nadziei i uświadamia osobom poszkodowanym, \
e nie są sami w swoim nieszczęściu.
Oferta ta mo\
e być upowszechniana poprzez: osobiste wizyty niosących pomoc w domach
poszkodowanych, uruchomienie telefonu  pomocowego , korespondencyjne oferty pomocy,
ulotki (zawierające podstawowe informacje dotyczące konsekwencji psychospołecznych
katastrofy), media, Kościół, szkoły itp.
* * *
W sytuacji kryzysowej bardzo wa\
ną rolę do spełnienia mają mass media. We
właściwy sposób wykorzystane mogą one między innymi: przygotowywać ludność
i ostrzegać o zagro\
eniach; uczyć sposobów ich likwidowania, właściwych zachowań
w czasie wypadku, awarii, katastrofy; informować o bie\
ących potrzebach poszkodowanych,
ratowników; wskazywać miejscach udzielania pomocy, informacji (np. o ofiarach);
mobilizować słu\
by ratownicze, woluntariuszy, ró\
ne organizacje, sponsorów; organizowanie
zbiórek pieniędzy, darów, itp. Jest jednak i druga strona medalu. Reporterzy prześcigają się
aby być pierwszym i natychmiast pokazać jeszcze  kapiące ciepłą krwią ludzkie tragedie.
W ten sposób zaspokajają oczywiście oczekiwania społeczeństwa na natychmiastową
informację, najlepiej na \
ywo i bez wycinania drastycznych scen. Proceder ten mo\
e mieć
bardzo negatywny wpływ na tych, których dane zdarzenie dotyczy bezpośrednio i pośrednio.
* * *
Aby pomoc przyniosła zamierzone efekty i aby dotrzeć z nią do jak największej liczby
osób - niezbędne jest dysponowanie odpowiednio przygotowanym, przeszkolonym
personelem. Szkoleniem w zakresie udzielania wsparcia psychospołecznego powinien być
23
objęty personel medyczny, pracownicy socjalni oraz słu\
by ratownicze i porządkowe. Winno
ono zawierać:
- podstawowe charakterystyki psychologicznych i psychofizjologicznych reakcji na
katastrofę;
- czynniki osobowościowe i społeczne, powodujące zaburzenia emocjonalne;
- proste techniki rozpoznawania i łagodzenia stresu;
- typowe fazy reakcji ludzi dotkniętych katastrofą;
- charakterystykę grup szczególnego ryzyka (tj. dzieci, osoby starsze, chorzy,
niepełnosprawni, upośledzeni itp.).
Szkoleniem powinni być tak\
e objęci ci pracownicy administracji publicznej, którzy
zajmują się planowaniem działań na wypadek sytuacji kryzysowej, a podczas jej trwania i po
zdarzeniu, organizują szeroko rozumianą pomoc. (23)
* * *
Musimy te\
pamiętać, \
e nie zawsze wystarczy świadomość psychospołecznych
konsekwencji katastrofy, posiadana wiedza czy umiejętności ich łagodzenia. W wyjątkowych,
powa\
nych sytuacjach kryzysowych powinniśmy mieć mo\
liwość skorzystania z usług
wyspecjalizowanej, w interwencji kryzysowej, grupy ludzi, którzy wiedzą, co zrobić, by
reakcja pokryzysowa trwała krócej i miała łagodniejszy przebieg. Takie zespoły interwencji
kryzysowej mogłyby podejmować działania zarówno w fazie trwania katastrofy, na miejscu
zdarzenia (np. zajmując się rannymi, rodzinami osób zabitych, okaleczonych, ratownikami),
jak i w póz
niejszym czasie prowadząc psychologiczne odreagowanie, organizując grupy
wsparcia, udzielając porad, itp.
WHO (za: Szmagalski J., 1996, s. 24-26) wskazuje przykładowe zadania takiego
zespołu:
- Zawiadomienie o śmierci bliskich. Nale\
y dopilnować, aby ten to trudne zadanie zostało
stosownie wypełniony przez np. policję, księdza, psychologa itp. Jest wa\
ne, aby
informacja została podana w sposób pomagający rodzinie ogarnąć, to co się zdarzyło.
Powszechnie się zdarza, \
e zwiastun tragicznej wiadomości nie zna wszystkich faktów
o śmierci. Stanowi to obcią\
enie dla obu stron. Jeśli zwłoki nie zostały jeszcze wydobyte,
osoby bliskie prawie zawsze wyra\
ają \
ądanie dostania się na miejsce katastrofy.
- Identyfikowanie zwłok. Członek zespołu wsparcia powinien być obecny, kiedy krewny
ofiary ma rozpoznawać ciało.
- Umo\
liwienie bliskim zobaczenia zwłok. Jest wa\
ne aby opuszczeni bliscy mogli
zobaczyć zwłoki, jeśli tego chcą i jeśli jest to mo\
liwe, oraz \
eby uzyskali informację
24
o okolicznościach śmierci. Jest tak\
e wa\
ne odprawienie pogrzebu z rytuałem
odpowiednim dla kultury ofiary. Wa\
nym zadaniem zespołu wsparcia jest przygotowanie
tej sytuacji. Musi ona być skrupulatnie zaplanowana po rozpoznaniu stanu rodziny
i uwzględnieniu stanu zwłok. Zobaczenie ciała powinno dać rodzinie mo\
liwość
zobaczenia, dotknięcia ofiary, pełnego zrozumienia, \
e strata jest prawdą, \
e niepewność
się skończyła i \
e trzeba się ostatecznie po\
egnać. Dzieciom, w tym ostatnim po\
egnaniu,
mo\
e pomóc zostawienie czegoś w trumnie, ulubionej lalki, rysunku czy listu do zmarłej
matki czy ojca.
- Informacja o okolicznościach śmierci. Zwykle rodzina ma wiele pytań na ten temat.
Nale\
y zatem umo\
liwić jej widzenie się z osobami, które prze\
yły i mogłyby coś o tym
powiedzieć, z ratownikiem, który znalazł ciało, z pielęgniarką czy lekarzem próbującymi
utrzymać \
ycie ofiary. Mo\
e być konieczne poproszenie o informacje lekarz
przeprowadzającego obdukcję.
- Odwiedzenie miejsca śmierci. To ostateczne po\
egnanie musi być chronione tak
starannie, jak to jest mo\
liwe przed natrętnym wzrokiem osób postronnych i mediów.
- Publiczna ceremonia \
ałobna. Rodziny w \
ałobie powinny tak\
e otrzymać pomoc
w postaci stosownej ceremonii. Taka ceremonia jest wa\
nym symbolem szerszego
wsparcia ze strony społeczności dla pogrą\
onych w \
alu rodzin.
- Osobowe reakcje międzyludzkie. Są one szczególnie istotne w emocjonalnych reakcjach
po katastrofach, poniewa\
dostarczają wsparcia i pomagają opanować stres. Informacja
i wsparcie ułatwiające zgromadzenie się członków rodzin, które utraciły bliskich bardzo
tu pomo\
e. Szczególne stosunki i bliskość wszystkich grup społecznych, które przeszły to
samo stresujące prze\
ycie, mo\
e wytworzyć efekt  społeczności terapeutycznej , w której
ludzie omówią to co się zdarzyło, podzielą się uczuciami i wsparciem, co mo\
e im pomóc
w odzyskaniu równowagi. Podobne więzy mogą się wytworzyć między ofiarami
a ratownikami.
- Ranne ofiary. Wiele szpitali mo\
e podjąć opiekę medyczną nad dwudziestoma czy więcej
przypadkami rannych w katastrofie, ale niewiele mo\
e sobie jednocześnie poradzić ze stu
lub więcej bliskimi członkami rodzin przypadających na taką ilość rannych. Mo\
e to
wynikać z typowego dla podejścia do katastrof nacisku na pomoc rannym. Zatem personel
chirurgiczny i intensywnej opieki medycznej powinien być wzmocniony przez personel
wsparcia psychicznego odpowiedzialnego zarówno za rannych, jak członków ich rodzin.
Zaś w odniesieniu do rannych, trzeba zwrócić uwagą na najbardziej powszechnie
25
popełniany błąd w opiece psychicznej - pozostawienie ich samych. Są oni specjalnie
wra\
liwi na pozostawienie w ciemnościach.
Efektywność działania zespołu wsparcia psychicznego mo\
e zwiększyć  ośrodek
informacyjny (dla osób bezpośrednio lub pośrednio dotkniętych katastrofą), który powinien
być ulokowany w pobli\
u miejsca katastrofy. Jego adres i telefon powinien być natychmiast
podany w środkach masowego przekazu. Do głównych funkcje takiego  ośrodka wg. WHO
nale\
y:
- Udzielanie szybkiej, autorytatywnej informacji w humanitarnym, bezpośrednim przekazie,
osłoniętym przed ciekawością gapiów i mediów.
- Zabezpieczenie właściwego miejsca wsparcia i pomocy psychologicznej poszkodowanym
- Słu\
enie jako miejsce kontaktu, w którym osoby dotknięte katastrofą i ich rodziny mogą
wzajemnie się wesprzeć.
- Ułatwienie zbierania danych potrzebnych do ustalenia to\
samości rannych, zaginionych
i zabitych osób.
- Odciągnięcie ludzi od gromadzenia się w pobli\
u miejsca katastrofy - ułatwienie działań
ratunkowych i zabezpieczających.
* * *
Przygotowując plany, na wypadek katastrofy, powinniśmy uwzględniać w nich -
przedstawione poni\
ej - kryteria oceny skutków zdarzeń katastrofalnych w społeczności
(szacowanie traumy):
1. Opis miejsca / miejscowości
- poło\
enie geograficzne i specyfika terenu (czy jest odizolowane, wysepka, kotlina, drogi
dojazdowe) - im bardziej odizolowane geograficznie miejsce, tym większa podatność
społeczności na traumę;
- liczba domostw i ludności (lub w przypadku np. katastrofy kolejowej: liczba wagonów
i pasa\
erów);
- zasobność mieszkańców, sposób zarobkowania;
- grupy podwy\
szonego ryzyka (dzieci, osoby starsze, niedołę\
ne, chorzy, itp.);
- profesjonalne zaplecze instytucjonalne (stra\
, jednostka wojskowa, policja, WOPR);
- zasoby lokalne (ośrodek zdrowia, szkoła, sprzęt cię\
ki);
- osoby - autorytety, których głos będzie w społeczności znaczący;
- czy jest lokalny program radiowy, telewizyjny;
26
- czy są i jakie są więzi między mieszkańcami (rodziny jedno, wielopokoleniowe, więzi
zawodowe);
- poziom wiedzy na temat umiejętności radzenia sobie z sytuacją traumatyczną;
- czy wcześniej miały tu ju\
miejsce zdarzenia traumatyczne i jak się zakończyły.
2. Opis katastrofy (wymiary zdarzenia katastrofalnego):
- przestrzenny (zasięg, rozmiar zniszczeń, skutki osobiste i społeczne, ofiary);
- czasowy:
" nagłość zdarzenia (im gwałtowniejszy przebieg katastrofy, tym większe problemy
przystosowawcze),
" zwiastuny, sygnały poprzedzające (np. drobne wstrząsy przed trzęsieniem ziemi,
komunikaty meteorologiczne przed powodzią),
" długotrwałość zwiastunów (czy mo\
na było przygotować się),
" czas trwania (im dłu\
ej trwa zdarzenie, tym większe przystosowanie, ale
i zwiększa się ryzyko pojawienia się zachowań aspołecznych tj. kradzie\
e, rozboje,
przejęcie władzy przez lokalną społeczność, itp.),
" czas uzyskania, nadejścia pomocy;
- peryferyjność  centralność:
" geograficzna (np. centrum czy peryferie miasta),
" społeczna - kogo dotyka katastrofa, czy grupę marginalną za którą w Polsce uznawani
są chłopi, czy np. studenta, którego zabójstwo powoduje marsze protestacyjne (im
bardziej w centrum społecznym, tym silniejszy skutek traumy);
- proporcjonalny udział populacji objętej zdarzeniem
(ucierpiało 3 mieszkańców na 6 czy 3 na 15 tyś.);
- straty w ludziach i materialne - relatywność strat, ile straciło się relatywnie a nie absolutnie
(im relatywnie większe straty, tym większa trauma).
Uwzględnienie tych kryteriów pozwoli na pełniejsze przygotować się do ewentualnej
katastrofy, a to z kolei przyczyni się do zmniejszenia ilości popełnianych w trakcie
interwencji błędów (wynikających często z niewiedzy i braku świadomości), które mogą mieć
negatywne i długotrwałe konsekwencje psychospołeczne.
* * *
Zwykle wydaje się nam, \
e tragicznych w skutkach zdarzeń mo\
na było uniknąć, albo
te\
mamy odczucie, \
e nie powinny nas one spotkać. Nigdy nie jesteśmy na nie
przygotowani. Zdarzenia te pozostawiają w nas nieprzyjemne i bolesne wspomnienia, lęk
27
i niepewność. Dla wielu osób uczestniczących w zdarzeniach traumatycznych najgorszym
okresem jest moment  wyjścia z sytuacji zagra\
ającej, kiedy to co najgorsze ju\
minęło,
a wcią\
jeszcze odczuwa się silne emocje. Wszyscy spodziewają się, \
e ju\
z nami wszystko
w porządku  prze\
yliśmy przecie\
to, co najgorsze  ale sami czujemy się kiepsko, często
staramy się to ukryć przed innymi, nawet najbli\
szymi osobami w obawie, \
e to co
prze\
ywamy prowadzi nas do szaleństwa. Czasami, po prostu wstydzimy się poprosić innych
o pomoc.
Jeśli prze\
yłeś taką sytuację, to poni\
ej przedstawione informacje (które mo\
na
zawrzeć w ulotce dla ocalonych i ocalałych) pozwolą ci lepiej zrozumieć swoje reakcje oraz
dowiesz się czego mo\
na się spodziewać i co robić (za.: dr Merecz D., 2005).
Reakcje na zdarzenia traumatyczne
Szok
Tu\
po zdarzeniu traumatycznym mo\
esz czuć się odrętwiały. Mo\
e być ci trudno
uzmysłowić sobie, co tak naprawdę się stało albo te\
nie pamiętać wszystkiego. Zdarza się, \
e
ludzie czują się tak jakby ktoś obudził ich właśnie z koszmarnego snu i nie do końca orientują
się, czy to, co się stało było jawą czy snem.
Myśli na temat zdarzenia
Bolesne doświadczenia, obrazowe wspomnienia minionych zdarzeń mogą  wciskać
się do twojej głowy. Nie chcesz o nich myśleć, chcesz o nich zapomnieć. lecz one natrętnie
powracają, często w najmniej oczekiwanych momentach. Owe myśli i obrazy mogą pojawiać
się na jawie, kiedy próbujesz normalnie \
yć lub te\
w snach. Mo\
e się zdarzyć, \
e staną się
one tak wyraziste i dokładne, \
e zaczynasz prze\
ywać całe zdarzenie od nowa.
Gniew
Częstą reakcją na zdarzenie traumatyczne jest silny gniew. Często pojawia się
dręczące pytanie  Dlaczego właśnie mnie to spotkało? W poszukiwaniu odpowiedzi mo\
esz
poszukiwać  kozła ofiarnego , osoby która ponosi odpowiedzialność za to, co się stało.
Twoje wewnętrzne napięcie, negatywne emocje mogą się kumulować i prowadzić do
niekontrolowanych wybuchów złości, nawet wobec osób, które nie mają nic wspólnego
z zaistniałą sytuacją.
Lęk
To kolejna reakcja na zdarzenie traumatyczne, które załamuje często nasz system
wartości, przekonanie o tym, \
e światem rządzą jakieś dające się przewidzieć prawidłowości.
To czego doświadczyliśmy przekonuje, jak łatwo bardzo złe i okrutne rzeczy mogą się
wydarzyć i jak niebezpiecznie jest wokół nas. Ludzie często obawiają się, \
e podobne
zdarzenie mo\
e się powtórzyć, odczuwają obawę o bezpieczeństwo osób, które kochają,
28
mogą stać się nadopiekuńczy wobec dzieci. Lęk towarzyszący zdarzeniu traumatycznemu
mo\
e być tak parali\
ujący, \
e powstaje obawa przed wyjściem z domu.
Wstyd i poczucie winy
To tak\
e typowe, naturalne reakcje. Wydaje się nam, \
e być mo\
e nie
wykorzystaliśmy wszystkich mo\
liwości, aby uniknąć niebezpieczeństwa. Obwiniamy się, \
e
zrobiliśmy za mało albo mogliśmy zrobić coś innego, co  na pewno nie doprowadziłoby do
tego, co się stało. Czasami ludzie obwiniają się za to, \
e prze\
yli, podczas gdy inni stracili
\
ycie.
Bezradność
Mo\
esz czuć się całkowicie bezradny  pozbawiony kontroli nad swoimi uczuciami
i reakcjami. Mo\
esz obawiać się, \
e  wariujesz i wstydzić się swojego zachowania.
Strata
Czasami zdarza się, \
e jesteśmy jedyną osobą, która prze\
yła, wyszła cało np.
z wypadku, w którym zginęli inni. Takie zdarzenia powodują głęboki smutek, rozpacz.
Trudno jest wtedy odnalez
ć się w rzeczywistości, znalez
ć sens w \
yciu, zapanować nad
przygnębieniem.
Reakcje fizyczne
Silny stres, jaki prze\
ywasz mo\
e wyra\
ać się nie tylko w postaci myśli i emocji, które
trudno znieść, ale tak\
e odzwierciedlać się w reakcjach twojego organizmu. Poni\
ej
wymienione zostały typowe objawy fizjologiczne, jakie mogą się pojawiać:
- zmęczenie
- szybkie bicie serca, wra\
enie, \
e zaraz wyskoczy z klatki piersiowej
- tu\
po zdarzeniu mogą pojawić się dr\
enia całego ciała, kończyn
- mdłości, biegunki, wymioty
- trudności z oddychaniem (zasychanie w gardle, krótki płytki oddech)
- ucisk w klatce piersiowej
- bóle głowy, karku i kręgosłupa oraz inne bóle mięśniowe.
Typową reakcją pourazową są zaburzenia snu:
- trudności z zasypianiem
- częste przebudzenia
- zrywanie się o świcie i kłopot z ponownym zaśnięciem
- koszmary.
Utrata zainteresowania otaczającą rzeczywistością
Po zdarzeniu, które odebraliśmy jako tragiczne, straszne, ludzie często prze\
ywają
trudności związane z powrotem do codziennego \
ycia. Sprawy, które przed zdarzeniem były
interesujące, wa\
ne przestają nas zajmować. Typowe odczucia to odrętwienie, automatyczne,
29
bezrefleksyjne wykonywanie codziennych czynności. Ofiary takich zdarzeń często
relacjonują, \
e są  wyprani z uczuć , nic ich nie cieszy, nie interesuje, na niczym im nie
zale\
y.
Utrata zaufania do siebie, wiary w siebie
Częstym skutkiem zdarzenia traumatycznego jest utrata pewności siebie, zaufania do
siebie. Mo\
e to objawiać się np. tym, \
e praca dotychczas wykonywana staje się, wydaje się
trudniejsza, wymagająca większego wysiłku. Czasem nawet codzienne czynności wydają się
pochłaniać całą energię, jaką w sobie mamy.
Uczucie wyobcowania
Po prze\
yciu zdarzenia traumtaycznego nic nie jest takie, jak przedtem. Mamy
poczucie napiętnowania, trudno jest nam rozmawiać z innymi. Mo\
emy czuć się osamotnieni
i wyobcowani z naszego najbli\
szego otoczenia. Jeśli takiej reakcji towarzyszy utrzymująca
się irytacja i gniew, mo\
e to powodować powa\
ne problemy rodzinne.
Co mo\
esz zrobić?
- Nie oczekuj, \
e tragiczne wspomnienia i nieprzyjemne odczucia i emocje szybko znikną 
zazwyczaj jest tak, \
e powracają i odchodzą co jakiś czas.
- Próby zapomnienia tego, co się stało, unikania ludzi, sytuacji przypominających
zdarzenie, pomagają tylko na chwilę.
- Bywa, \
e nie mo\
na zapomnieć tego, co się stało  myśli, obrazy mogą powracać
niezale\
nie od tego, jak bardzo się starasz o nich zapomnieć. To, co mo\
esz próbować
osiągnąć, to stan, w którym te przypomnienia nie będą ju\
tak dramatycznie bolesne.
- Staraj się \
yć na tyle normalnie, na ile to jest mo\
liwe i rób rzeczy, które sprawiają ci
przyjemność.
- Nie za\
ywaj substancji odurzających.
- Uprawiaj regularnie sport i stosuj odpowiednią dietę.
- Mów szczerze o swoich uczuciach.
- Nie izoluj się od otoczenia.
- Znajdz
czas na sen, wypoczynek, relaks, spacer, hobby.
- Powstrzymaj się od oskar\
ania innych lub podejmowania wa\
niejszych decyzji.
- Nie obwiniaj się.
- Otwórz się na ludzi i spędzaj z nimi czas.
- Mo\
esz czuć się przygnębiony, ale zachowaj poczucie humoru.
- Nie mów ze złością i ignorancją.
- Pamiętaj \
e mo\
esz być skłonny do wypadków.
- Organizuj sobie czas
30
- Myśl realistycznie i pozytywnie.
- Wiedz, \
e twoje reakcje nie są ani nadzwyczajne ani nienormalne.
- Staraj się zaakceptować ograniczenia swoje i innych.
- Szukaj profesjonalnej pomocy.
- Staraj się zachować wewnętrzny spokój.
- Nie poddawaj się.
* * *
Mam świadomość, \
e poruszone przeze mnie zagadnienia nie wyczerpują tematu.
Liczę jednak, \
e zaprezentowany materiał przyczyni się do pogłębienia wiedzy oraz pobudzi
wyobraz
nie osób, którym bliskie są sprawy związane ze skutecznym zarządzaniem
w sytuacjach kryzysowych. Efektem tego mo\
e być tworzenie i włączanie programów
pomocy psychologicznej do planów działań centrów zarządzania kryzysowego.
Pamiętajmy, \
e psychologia wzbogaca \
ycie. Korzystanie z jej dorobku pomaga
rozwiązywać problemy, polepszać jakość \
ycia swojego i innych, pomagać społeczeństwu
w bardziej efektywnym funkcjonowaniu.(27) Im większą wiedzą będziemy dysponowali, tym
trafniejsze będą nasze decyzje i lepiej, pełniej będziemy mogli przygotować się na to, co nas
mo\
e spotkać w przyszłości.
31
 Literatura:
1. American Psychiatric Association (APA), Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. Third
Edition, Washington DC 1980
2. American Psychiatric Association (APA), Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. Fourth
Edition, Washington DC 2000
3. Borys B., Morawski P., Zespół stresu pourazowego u ofiar po\
aru hali Stoczni Gdańskiej, [W:] Kubacka-
Jasiecka D., Lipowska-Teutsch A., (red.), Oblicza kryzysu psychologicznego i pracy interwencyjnej, Wyd.
ALL, Kraków 1997
4. Dudek B., Waszkowska M. (1996): Zagro\
enie zdrowia pracowników czynnikami psychospołecznymi
związanymi z pracą  wyzwanie dla słu\
b medycyny pracy. Medycyna Pracy XLVII, 1, 63-72
5. Dudek B., Koniarek J., Szymczak M. (1996): Zespół zaburzeń po stresie urazowym członków zespołów
ratowniczo-gaśniczych Państwowej Stra\
y Po\
arnej. Temat realizowany przez Instytut Medycyny pracy
w A
odzi (Zakład Psychologii Pracy)
6. Echterling L. G., Ph. D James Madison University, Hidden Wounds, Hidden Healing of Disaster (Ukryte
rany, ukryte uzdrawianie po katastrofie), The Virginia Disaster Stress Intervention Site, 1997 (tłum.:
Pikunas W., Ośrodek Interwencji Kryzysowej, Kraków)
7. Gaszczyńska M., Człowiek wobec zagro\
eń. Psychospołeczne uwarunkowania oceny i akceptacji ryzyka.,
 śak , Warszawa 1997
8. Komorowska K., Pomoc psychologiczna po powodzi, [W:] Szuster A., (red.), Woda - dobrodziejstwo czy
klęska, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2000
9. Koniarek J., Dudek B., Stres pourazowy w słu\
bach ratowniczych i jego konsekwencje. Instytut Medycyny
Morskiej i Tropikalnej. Biuletyn Metodyczno-Organizacyjny, 1-4, 1999
10. Kostelny O., Mika V., Socjologiczne aspekty przygotowania menad\
era zarządzania sytuacjami
kryzysowymi, Zeszyty Naukowe WSO im. Tadeusza Kościuszki  Poglądy i doświadczenia , Wydanie
specjalne, Wrocław 2000
11. Kubacka-Jasiecka D., Z psychologii kryzysu, [W:] Kubacka-Jasiecka D., Lipowska-Teutsch A., (red.),
Oblicza kryzysu psychologicznego i pracy interwencyjnej, Wyd. ALL, Kraków 1997
12. Larsson G., Osterdahl L., Crisis support, Swedish Rescue Services Agency, Karlstad 1996
13. Leśniak E., Interwencja kryzysowa, [W:] Badura-Madej W., (red.), Wybrane zagadnienia interwencji
kryzysowej, Wyd. Interart, Kraków 1996
14. Lis - Turlejska M., Psychologiczne następstwa skrajnie stresowych prze\
yć, Nowiny Psychologiczne 2,
1992
15. Lis  Turlrjska M., Traumatyczny stres. Koncepcje i badania, PAN, W-wa, 1998
16. Merecz D., Pracownia Stresu Zawodowego, Instytut Medycyny Pracy w A
odzi - materiały szkoleniowe
 Debriefing , Krynica Zdrój 2005
17. Płu\
ek Z. Kryzysy psychologiczne i rodzaje kryzysów osobowościowych, [W:] Kubacka-Jasiecka D.,
Lipowska-Teutsch A., (red.), Oblicza kryzysu psychologicznego i pracy interwencyjnej, Wyd. ALL,
Kraków 1997
18. Selye H., Stres \
ycia, PZWL, Warszawa 1963
19. Selye H., Stres okiełznany, PIW, Warszawa 1979
20. Sęk H. Społeczna psychologia kliniczna, PWN, Warszawa 1991
21. Saloranta A., Wolanin J., Postrzeganie, dramat, dyskomfort  cień katastrofy, Materiały
z I Międzynarodowego Sympozjum  Psychologiczne aspekty działań ratowniczych , SGSP, Warszawa
2000
22. Sideris E., Paczuska-Jałowińska B., Pierwsza pomoc psychologiczna udzielana osobom starszym
i niepełnosprawnym, Na ratunek, Nr 1/2008 i 2/2008
23. Szmagalski J., Ofiary katastrof i klęsk \
ywiołowych, Centrum Rozwoju Słu\
b Społecznych, Warszawa 1996
24. Titkow A., Stres i \
ycie społeczne  polskie doświadczenia, PIW, Warszawa 1993
25. Wawrzynowicz H., Romańczukiewicz J., Psychotraumatologia w programach kształcenia z medycyny
ratunkowej i medycyny katastrof, W: Badura-Madej W., Gąsiorowska J., Zeszyty Interwencji Kryzysowej,
Nr 9/2007
26. Zaborowski Z. Współczesne problemy psychologii społecznej i psychologii osobowości, Wyd. Profi,
Warszawa 1994
27. Zimbardo Philip G., Psychologia i \
ycie, PWN, Warszawa 1999
28. Zamawiany projekt badawczy nt.:  Ocena zagro\
eń zdrowotnych i opracowanie wytycznych dla
profilaktyki zdrowia w Państwowej Stra\
y Po\
arnej  kierownik projektu: prof. dr hab. Bohdan Dudek 
Instytut Medycyny Pracy im. prof. dra med. Jerzego Nofera w A
odzi, 1998-2000, (Wykonawcy: Dudek B.,
Cichowicz D., Kolasa W., Koniarek J., Krajewska B., Makowiec-Dąbrowska T., Merecz D., Nowicka M.,
Szymczak M.)
32