N E U R O K O G N I T Y W I S T Y K A W P A T O L O G I I I Z D R O W I U, 2 0 0 9  2 0 1 1
P O M O R S K I U N I W E R S Y T E T M E D Y C Z N Y W S Z C Z E C I N I E
60 67
DOROTA KARPIC
SKA
DEFICYT TEORII UMYSA
U W AUTYZMIE.
SYMPTOMY I UWARUN KOWAN IA*
Wstęp powoływałam się na definicje i poglądy uznane oraz akcep-
towane wśród badaczy zajmujących się tą tematyką. W pracy
Dotychczas prowadzone badania dotyczące poznania opierałam się na znanych powszechnie publikacjach nauko-
autyzmu i przyczyn jego występowania dostarczyły wielu wych oraz z
ródłach internetowych, jak również na własnych
istotnych informacji na temat tego schorzenia. Jednakże, doświadczeniach.
mimo trwających od połowy ubiegłego wieku wysiłków
naukowców z różnorodnych dziedzin wiedzy, wciąż nie
udało się całkowicie rozwiązać  zagadki , jaką jest autyzm. Pojęcie autyzmu
Nie ma też do końca ustalonych i jednomyślnie przez wszyst-
kich uznanych metod jego leczenia. Etymologia i geneza
Zachodzi zatem pytanie, czy występujący u ludzi z auty- Pojęcie autyzmu zostało wprowadzone po raz pierwszy
zmem deficyt rozwoju teorii umysłu, który jest tematem w 1912 r. przez szwajcarskiego psychiatrę Eugena Bleulera,
niniejszej pracy i który uniemożliwia  czytanie w ludz- który w swojej pracy  Dementia Praecox or the group of
kich umysłach , jest podstawową przyczyną autyzmu, czy Schizophrenias , użył słowa autyzm na określenie jednego
tylko jedną z wielu? z osiowych objawów schizofrenii1.
W swojej pracy podałam niektóre z poglądów defi- Etymologicznie słowo autyzm, pochodzi od greckiego
niujących autyzm, jego etymologię i genezę oraz podsta- słowa eaftismos, które znaczy  zamknięty w sobie . Termin
wowe definicje i twierdzenia. Ponadto przedstawiłam pod- autyzm (z języka greckiego autos  sam), E. Bleuler defi-
stawowe przyczyny występowania autyzmu, jak również niował jako: (& ) zamknięcie się we własnym świecie i roz-
dotychczasowe nurty pojmowania tego schorzenia w świetle luz
nienie dyscypliny logicznego myślenia. Oznacza utratę
nowych osiągnięć naukowych i prowadzonych badań. Sta- kontaktu z otoczeniem, zamknięcie się w sobie i skierowa-
rałam się nakreślić ogólną charakterystykę osoby dotknię- nie uwagi do wewnątrz2. Jednakże dopiero w 1943 r. Leo
tej autyzmem, jej rozwój społeczny, rodzaj występujących Kanner, austriacki pediatra, jako pierwszy opisał przypadki
w codziennym funkcjonowaniu problemów oraz sposób autyzmu dziecięcego i zakwalifikował autyzm do osobnej
komunikacji z otoczeniem. Swoje rozważania zakończy- kategorii diagnostycznej. Według Kannera był to zespół
łam oceną sposobu postrzegania ludzi z autyzmem przez chorobowy, którego głównym symptomem jest unikanie kon-
resztę społeczeństwa, jak również podjęłam próbę przed- taktów społecznych, brak tworzenia więzi emocjonalnych
stawienia problemu z punktu widzenia osoby autystycznej, i wycofywanie się z życia społecznego w głąb siebie3.
w oparciu o jej autobiograficzne wyznania.
Zważywszy na niezwykle trudne i wielowątkowe zagad-
1
nienie, jakim jest deficyt teorii umysłu w autyzmie, pro- http://www.autismconsulting.com/html/czym_jest_autyzm.html
2
blemy ujęte w pracy nakreśliłam bardzo ogólnie, ujmując Bobkowicz Lewartowska, L., Autyzm dziecięcy, zagadnienia diagnozy
i terapii, Kraków 2005, Oficyna Wydawnicza,  Impuls , s. 11.
jedynie samą istotę problemu i najważniejsze jego aspekty.
3
Frith, U., Autyzm Wyjaśnienie tajemnicy, Gdańsk 2004, Gdańskie Wydaw
Opisując poszczególne kwestie brałam pod uwagę, a także
nictwo Psychologiczne, s. 25.
* Praca pod kierunkiem prof. dr. hab. n. med. Ireneusza Kojdera
DEFICYT TEORII UMYSA
U W AUTYZMIE. SYMPTOMY I UWARUNKOWANIA 61
W tym samym niemal czasie, w 1944 r., inny naukowiec, kontaktów międzyludzkich, wynikająca z rozwoju biolo-
austriacki pediatra i psychiatra Hans Asperger opisał łagod- gicznego. Jego zdaniem, dzieci rodziły się już z tymi uszko-
niejszą formę autyzmu zwaną obecnie zespołem Aspergera. dzeniami, tak jak inne dzieci rodzą się z upośledzeniami
Obaj naukowcy opisali schorzenie niezależnie od siebie, fizycznymi, czy psychicznymi9. Kanner określał autyzm,
nazywając występujące zaburzenia  autyzmem . Sądzili, jako najostrzejsze zaburzenie psychiczne ze wszystkich cho-
że problemy i zachowanie charakteryzujące autyzm wyni- rób dziecięcych. (& ) Wyraz
nie zaburzony rozwój społeczny
kają z anomalii występującej od urodzenia4. Mimo że samo i rozwój komunikacji w kilku pierwszych latach życia oraz
pojęcie autyzmu jest stosunkowo krótkie, to autyzm i typowe charakterystyczny brak płynności, wyobraz
ni i udawania
dla niego zachowania znane były ludzkości już od bardzo w zabawie10. Koncepcja głoszona przez Kannera, nosiła
dawna. Jednakże, dopóki nie znano przyczyn autyzmu, nie nazwę  autyzmu wczesnodziecięcego i określana była,
rozumiano mechanizmu zaburzeń, jakie w nim występują jako zespół Kannera11.
i nie potrafiono wyjaśnić przyczyn zachowań ludzi nim W obecnym stanie wiedzy na temat autyzmu, zaczęto
dotkniętych. Dlatego na przestrzeni wieków pojawiały się odchodzić od tej koncepcji, bowiem termin ten sugerował,
na temat autyzmu różne, hipotezy i twierdzenia, które były że z autyzmu można wyrosnąć, co jak obecnie wiadomo jest
podstawą do prowadzenia sporów i dyskusji na temat istoty błędem12. Innym obszarem, w którym następowały istotne
i przyczyn jego występowania. zmiany w poglądach na temat uwarunkowań autyzmu były
Autyzm znany był ludzkości już w starożytności. Uzna- kwestie dotyczące relacji między autyzmem a schizofre-
wano wówczas, że jest to podobnie jak epilepsja rodzaj nią. Jest dzisiaj pewne, że autyzm i upośledzenie umy-
choroby pochodzącej od bogów. Ludzie nie rozumieli tej słowe, jakim jest schizofrenia, są całkowicie odrębnymi
choroby i nie potrafili wytłumaczyć charakterystycznego problemami rozwojowymi, chociaż co należy zaznaczyć,
dla niej zachowania, natomiast wszystko, co było dla nich ich współwystępowanie jest bardzo częste13.
nieznane i niezrozumiałe, nazywano  boskim . W okresie Amerykańskie Towarzystwo Autyzmu definiuje autyzm
biblijnym i w średniowieczu było odwrotnie. Wszystko, jako: (...) złożone upośledzenie rozwojowe, które typowo
czego nie potrafiono wytłumaczyć uważano za diabelskie, objawia się w pierwszych trzech latach życia i jest wyni-
dlatego u takich dzieci chcąc zmienić,  naprawić zacho- kiem zaburzenia neurologicznego wpływającego na rozwój
wanie, prowadzono je do znachorów i uzdrawiaczy, aby w obszarach interakcji społecznej i zdolności komunikacyj-
 wypędzić z nich złego ducha . Traktowano je bowiem, jak nych. Zarówno dzieci jak i dorosłe osoby dotknięte auty-
opętane i we władaniu demonów5. Przyjmowano, że zabu- zmem typowo przejawiają problemy w komunikacji werbal-
rzenie to dotyczy innej niż fizyczna sfery funkcjonowania nej i niewerbalnej, interakcjach społecznych i zabawie14.
człowieka. Ponieważ nie rozumiano tych zaburzeń, otaczała Joanna Kruk Lasocka natomiast ujmuje istotę autyzmu
je aura  obłąkania 6. Dziecko z widocznymi zaburzeniami jako: (...) zespół poważnych zaburzeń rozwojowych dziecka
traktowano ciężkimi karami cielesnymi:  dla jego własnego manifestujących się do 30. miesiąca życia, związanych z wro-
dobra i zbawienia jego duszy 7. dzonymi dysfunkcjami układu nerwowego15.
Najbardziej znany i szczegółowy zestaw kryteriów
Podstawowe definicje, przyczyny występowania oraz odpowiadających autyzmowi opisano w podręczniku dia-
typy zachowań występujące w autyzmie gnostycznym i statystycznym zaburzeń psychicznych  Dia-
Ujmowanie autyzmu na tle innych zaburzeń ulegało gnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM)
istotnym zmianom na przestrzeni tych kilkudziesięciu lat. Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (American
Przez kilka pierwszych dziesięcioleci uważano, że autyzm Psychiatric Association  APA) oraz w Międzynarodowej
ma podłoże psychogenne, zaprzeczając występowaniu Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowot-
jakichkolwiek przyczyn organicznych lub fizjologicznych, nych (International Statistical Classification of Diseases
a za przyczynę jego wystąpienia brano nieprawidłowe, and Health Related Problems  ICD), wydawanej przez
 oziębłe relacje rodzinne. W literaturze i praktyce psy- Światową Organizację Zdrowia (World Health Organiza-
chologicznej często używano określenia  zimne matki , tion  WHO)16.
co zgodnie z dzisiejszą wiedzą było niezwykle dla nich
krzywdzące8. Koncepcja głoszona przez Kannera wskazy- 9
Randall P., Parker J., Autyzm. Jak pomóc rodzinie, Gdańsk 2001, Gdań-
skie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 112.
wała, że  dzieci autystyczne już w chwili przyjścia na świat
10
Młynarska M., Autyzm w ujęciu psycholingwistycznym. Terapia& ., op.
cechuje wewnętrzna niezdolność do tworzenia afektywnych
cit. s. 89.
11
http://pl.wikipedia.org/wiki/Autyzm_dzieci
4 12
Tamże, s. 25. Frith, U., Autyzm  Wyjaśnienie tajemnicy, op. cit., s. 25.
5 13
Delacato C.H., Dziwne, niepojęte. Autystyczne dziecko, Warszawa 1995, Tamże, s. 95.
Fundacja  Synapsis , s. 47.
14
http://www.autyzm24.pl.
6
Tamże, s. 46.
15
Kruk Lasocka J., Pedagogika dzieci z autyzmem i zespołami psychozo-
7
Tamże, s. 48. podobnymi, w: Dykcik W. (red.) Pedagogika specjalna, Poznań 1997, Wy-
dawnictwo UAM, s. 246.; Maciarz A., Biadasiewicz M., Dziecko autystycz-
8
Młynarska M., Autyzm w ujęciu psycholingwistycznym: terapia dyskur-
ne z zespołem Aspergera, Kraków 2000, Oficyna Wydawnicza Impuls, s. 11.
sywna a teoria umysłu, Wrocław 2008, Wydawnictwo Uniwersytetu Wro-
16
cławskiego, s. 77. Frith U., Autyzm  Wyjaśnienie tajemnicy, op. cit., s. 29
62 DOROTA KARPIC
SKA
Zgodnie z obecnym nurtem przyjmuje się, że zaburze- ludz
mi. Chorych charakteryzuje wykonywanie tych samych
nia występujące w autyzmie obejmują trzy podstawowe ruchów ciała (np. machanie ręką, kołysanie się), nietypowe
obszary: reakcje wobec ludzi lub przywiązanie do przedmiotów
1. W sferze jakościowych zaburzeń interakcji spo- czy sprzeciwianie się jakimkolwiek zmianom w rutynie.
łecznych w porównaniu z ogólnym poziomem rozwoju. W niektórych przypadkach może występować agresja i/lub
Oznaki behawioralne polegają na słabym posługiwaniu samookaleczanie. Autyzm jest trzecim najczęściej spotyka-
się kontaktem wzrokowym i gestykulacją oraz na braku nym upośledzeniem rozwojowym  częstszym niż zespół
relacji osobistych. Down a21.
2. Jakościowe zaburzenie komunikacji werbalnej i nie- (& ) Społeczne zachowania ludzi z autyzmem zmie-
werbalnej w porównaniu z ogólnym poziomem rozwoju. niają się w trakcie całego rozwoju, a nie jak inni twierdzą
Oznaki behawioralne polegają na opóz
nionym przyswajaniu w wieku 6 czy 18 miesięcy; (& ) wczesne dzieciństwo  od 3.
języka lub całkowitym braku mowy oraz braku zróżnico- do 5. roku życia  to okres, w którym izolacja dziecka auty-
wanych spontanicznych zabaw w udawanie. stycznego od świata innych ludzi sięga zenitu; (& ) u dzieci
3. Znacząco ograniczony repertuar aktywności i zain- autystycznych w wieku 5 lat często obserwuje się postępy
teresowań właściwych dla danego poziomu rozwoju. Oznaki w rozwoju umiejętności społecznych i ogólnego przystoso-
behawioralne polegają na powtarzaniu lub stereotypizacji wania. Postępy socjalizacyjne dokonują się zresztą u tych
ruchów, takich jak machanie rękami, lub nienaturalnie sil- dzieci podczas całego rozwoju22.
nych czy też bardzo wąskich zainteresowaniach17. Jak już wcześniej wskazałam, jednym z głównych
Dotychczas powstało wiele definicji określających powodów ogromnego zainteresowania autyzmem są trud-
autyzm. Wiele z nich różniło się między sobą, bowiem ności związane z jednoznacznym określeniem przyczyn
formułowane były głównie w oparciu o przyjętą przez ich jego występowania. Istnieje wiele koncepcji dotyczących
twórców koncepcję na temat przyczyn jego występowania. powstania tego zespołu chorobowego, jak również podaje
Według jednych autyzm to skomplikowany zespół upo- się wiele czynników mogących mieć wpływ na jego wystą-
śledzenia rozwoju, w którym istotną rolę odgrywa funkcjo- pienie. Sporo uwagi w ostatnim czasie poświęca się również
nowanie mózgu, należący do grupy chorób neurologicznych, badaniom wadliwych genów, jako jednego z czynników
gdzie do typowych cech zaliczamy problemy z komunikacją występowania autyzmu, poprzez nieprawidłowości chromo-
uczuć i związkami społecznymi, w którym ponadto wystę- somalne, choroby metaboliczne, czynniki wirusowe, brak
pują kłopoty z integracją wrażeń zmysłowych. W typowych tolerancji immunologicznej, czy niedotlenienie spowodo-
przypadkach pojawia się w pierwszych trzech latach życia. wane problemami okołoporodowymi23.
Ocenia się, że autyzm występuje u około 5 6 na 10 000 Mówiąc jednak o całościowych zaburzeniach rozwo-
osób, przy czym jest cztery razy częstszy u mężczyzn niż jowych, dość często wskazuje się na nieprawidłowości
u kobiet18. w zakresie rozwoju społecznego. Trzeba mieć na uwadze,
Autyzm jest zaburzeniem rozwojowym, które najczę- że jak twierdzą specjaliści, nie sposób spotkać dwóch osób,
ściej ujawnia się w ciągu pierwszych trzech lat życia, jako u których to schorzenie przebiegałoby i objawiało się tak
rezultat zaburzenia neurologicznego. Jak podaje aktualna samo.
statystyka, autyzm i jego pochodne występują raz na 110 uro- Na podstawie wyników prowadzonych badań, okre-
dzeń częściej u chłopców niż dziewczynek, a czynniki takie ślono charakterystyczne dla autyzmu rodzaje i typy zabu-
jak dochody, stopa życiowa czy wykształcenie rodziny nie rzeń. Przyjęta klasyfikacja charakteryzująca poszczególne
mają związku przyczynowego w jego występowaniu19. typy zaburzeń nosi w literaturze medycznej nazwę tzw.
(& ) Zaburzenia autystyczne to wiele różnych form nie- triady autystycznej i zaliczamy do niej następujące rodzaje
prawidłowości rozwoju, zróżnicowanych pod względem zaburzeń:
etiologii i poziomu funkcjonowania jednostki. Wszystkie 1. Zaburzenie międzyludzkich związków, które moż-
one mają jednak pewne cechy, pozwalające na to, by roz- na scharakteryzować jako: niewystarczającą świadomość
patrywać je łącznie. Do cech tych należą przede wszystkim egzystencji czy uczuć innych ludzi, brak lub zakłócony
zaburzenia w zakresie rozwoju społecznego20. sposób poszukiwania komfortu w czasie złego samopo-
Autyzm ma wpływ na rozwój mózgu w sferach rozumo- czucia, trudność naśladowania, zabaw z rówieśnikami, za-
wania, kontaktów socjalnych i porozumiewania się. Dzieci wierania przyjaz
ni, rozumienia konwencji w interakcjach
i dorośli z autyzmem najczęściej mają kłopoty z komuni- społecznych.
kacją w grupie oraz wykonywaniu wspólnych czynności. 2. Zaburzenie komunikacji i fantazji sprowadza się
Zaburzenia te utrudniają im porozumiewanie się z innymi do braku porozumiewania się za pomocą języka werbalnego
i pozawerbalnego (gesty, mimika, ekspresja wyrazu twarzy,
wzrok), braku wyobraz
ni  trudność w odgrywaniu ról
17
Tamże, s. 29.
18
http://pl.wikipedia.org/wiki/Autyzm_dziecięcy.
21
http://www.centrumautyzmu.pl/autyzm.html
19
http://www.nowanadzieja.com.pl/index.php,pl
22
Zabłocki, K. J., Autyzm, op. cit., s. 133.
20
Zabłocki, K. J., Autyzm, Płock 2002, Wydawnictwo Naukowe Novum.
23
s. 65. Frith, U., Autyzm  wyjaśnienie tajemnicy, op. cit., s. 103.
DEFICYT TEORII UMYSA
U W AUTYZMIE. SYMPTOMY I UWARUNKOWANIA 63
i zabaw na niby, zakłócenia treści formy wypowiedzi oraz deficyty. Uzyskane dane wskazują, że zaburzenie dotyczy
upośledzenia zdolności inicjowania lub podtrzymywania kory przedczołowej prawej półkuli28. Przy wielości poglą-
rozmowy. dów i teorii jakie istnieją na temat przyczyn występowania
3. Ograniczony repertuar aktywności i zainteresowań autyzmu, panuje również pogląd, że autyzm jest efektem
polega na manifestowaniu siÄ™ stereotypii ruchowych, na upo- usterek pracy zdecentralizowanej sieci tak zwanych neu-
rczywym zajmowaniu się tymi samymi przedmiotami czy ronów lustrzanych lub, że jest to kwestia wadliwych połą-
sprawami, zawężeniu zainteresowań, wykazywaniu niepo- czeń obszarów mózgu29. Na szczęście, wiele starszych teorii
koju przy nieznacznych zmianach w otoczeniu24. dotyczących przyczyn wystąpienia autyzmu zostało już
Zachowania określane jako zespół  triady autystycznej obalonych. Niektóre z nich głosiły, że autyzm jest chorobą
pokrywają się z obszarami zaburzeń uznawanymi przez psychiczną. Dobrze, że upadł również długo utrzymujący
WHO oraz inne prestiżowe instytucje zajmujące się i prowa- się pogląd, który obciążał rodziców za zachowanie dzieci
dzące badania w tym zakresie. Naukowcy badają przyczyny autystycznych, utrzymujący, że dzieci autystyczne to dzieci
występowania autyzmu, a dzięki wynikom prowadzonych po prostu niewłaściwie wychowywane, którym rodzice nie
badań znane są jego objawy. poświęcili dostatecznie dużo czasu.
Nie ma jednak, jak dotÄ…d, jednoznacznej odpowiedzi
na postawione na wstępie pytanie, co jest główną przyczyną
występowania przypadków autyzmu i czy przyczyna jest Teoria umysłu w autyzmie
tylko jedna, czy też jest ich wiele? Współczesne badania
łączą autyzm z występującymi w mózgu różnicami na tle Istota i znaczenie pojęcia  teoria umysłu
biologicznym i neurologicznym. Za pomocą stosowanych Pojęcie określane jako  teoria umysłu zostało po raz
obecnie metod obrazowania mózgu, tj. rezonansu magne- pierwszy wprowadzone w 1978 r. przez D. Premacka
tycznego (MRI) i tomografii komputerowej (TK), można i G. Woodruffa, którzy posłużyli się tym terminem bada-
zauważyć pewne nieprawidłowości w budowie mózgu. Rów- jąc myślenie szympansów. Zdefiniowali je następująco: (& )
nież teoria o genetycznej podstawie autyzmu znajduje coraz Mówiąc, że osoba ma teorię umysłu, rozumiemy, że przy-
więcej zwolenników25. Dzięki rewolucji, jaka dokonała się pisuje ona stany umysłowe sobie i innym (& ) System wnio-
w ostatnim czasie w genetyce, jesteśmy, jak się wydaje, sków tego rodzaju wygląda jak teoria, po pierwsze dlatego,
coraz bliżej rozwiązania zagadki tej choroby. Poczynione że takie stany nie są bezpośrednio obserwowalne, a po dru-
odkrycia i podawane do wiadomości informacje pozwalają gie, że system ten może być użyty do tworzenia oczekiwań
sądzić, że może już wkrótce nauka odpowie i rozwiąże odnoszących się do zachowania innych organizmów30.
również i tę tajemnicę. Wyjaśniając i przewidując zachowanie ludzi, odwołu-
Pod koniec 2009 r. Pat Levitt z Uniwersytetu Vander- jemy się do ich intencji i uczuć. Staramy się odgadnąć pra-
bilta w Stanach Zjednoczonych zidentyfikował gen, który gnienia oraz dotrzeć do ludzkich przekonań, których nie
odgrywa zasadniczą rolę we wszystkich przypadkach tej widzimy, ale o nich wiemy i się ich domyślamy na podsta-
choroby. Wpływa on na rozwój mózgu w życiu płodowym wie zachowania. To zachowanie pozwala nam wnioskować,
i okresie niemowlęcym. Jego mutacja z zaobserwowanym co myślą inni. Umiejętności ta pozwala właściwie rozumieć
błędem genetycznym występuje u 47% ludzi. Zgodnie i postrzegać rzeczywistość. Dzięki tej umiejętności potra-
z podaniami, większość nosicieli zmutowanego genu jest fimy odczytywać intencje ludzi i relacje zachodzące pomię-
zdrowa, niemniej jego obecność ponad dwukrotnie zwięk- dzy nimi. Potrafimy dostosować się do różnych sytuacji,
sza prawdopodobieństwo wystąpienia choroby26. Naukowcy często udając,  pozorując pewne zachowania, co pozwala
opisali jedynie kilka obszarów mózgu, gdzie występują cha- nam funkcjonować w iluzji nie zatracając właściwego dla
rakterystyczne anomalie, między innymi jądro migdałowate, rzeczywistości stanu rzeczy.
móżdżek czy hipokamp. Obszary te u ludzi dotkniętych (& ) Budujemy naiwne teorie na temat stanu umysłu,
autyzmem wyglądają inaczej niż u osób zdrowych. Jednak inaczej naiwne teorie psychologiczne, lub po prostu sta-
na podstawie prowadzonych badań nie wydaje się, by która- ramy się zrozumieć świat społeczny31.
kolwiek z zaobserwowanych zmian samodzielnie odpowia- Istnieje, jak wcześniej wskazałam, wiele definicji okre-
dała za przyczynę występowania autyzmu. Przyjmuje się, ślających teorię umysłu w autyzmie, ale wszystkie one mają
że autyzm jest raczej efektem funkcjonowania mózgu jako wspólne cechy. Niektórzy naukowcy sugerują jako przy-
całości27. Baron Cohen i współpracownicy w 1994 r. podjęli czynę jego występowania, istnienie czynników genetycz-
próby eksperymentalnego ustalenia okolic mózgu, których nych, niektórzy biochemicznych, a jeszcze inni organicznych.
uszkodzenie może być odpowiedzialne za przedstawione Współcześnie wiele faktów przemawia za twierdzeniem,
24 28
Maciarz A., Biadasiewicz M., Dziecko autystyczne z zespołem Aspergera, http://pl.wikipedia.org/wiki/Teoria_umys%C5%82u
op. cit., s. 11 12.
29
Frith U., Autyzm  wyjaśnienie tajemnicy, op. cit., s. 126. http://www.
25
Frith U., Autyzm  wyjaśnienie tajemnicy, op. cit., s. 97. newsweek.pl/artykuly/sekcje/nauka/klucz do zamknietego swiata,
26 30
http://www.newsweek.pl/artykuly/sekcje/nauka/klucz do zamknietego Winczura B., Dziecko z autyzmem. Terapia deficytów poznawczych
 swiata, a teoria umysłu, Kraków 2008, Oficyna Wydawnicza Impuls, s. 51.
27 31
Tamże http://www.charaktery.eu/slownik psychologiczny/T/29/Teoria umyslu/
64 DOROTA KARPIC
SKA
że autyzm spowodowany jest defektem ośrodkowego układu wyobrazić ani zrozumieć, co może dziać się w umyśle dru-
nerwowego. Taki pogląd istnieje i przez wielu naukowców giego człowieka.
jest uznawany, chociaż jak dotychczas nie udało się jedno- Założenie, że ludzie posiadają teorię umysłu, stało się
znacznie zidentyfikować konkretnego obszaru mózgu odpo- punktem wyjścia dla prac i badań psychologicznych doty-
wiedzialnego za to uszkodzenie. Znaczna grupa badaczy czących autyzmu. Na tym założeniu została oparta jedna
traktuje te zaburzenia jako defekt procesów poznawczych, z najbardziej znanych metod  metoda badania rozwoju
gdzie teoria umysłu jest traktowana jako jeden z modu- teorii umysłu u dzieci, zwana próbą lub metodą Sally Anne
łów funkcjonalnych mózgu, gdzie jego sprawność decyduje oraz test niespodziewanej zmiany autorstwa lub inaczej
o stopniu, przebiegu i rozwoju relacji społecznych człowieka. zwodniczego pudełka, autorstwa Heinza Wimmera i Josefa
Defekt ten, najprościej ujmując, oznacza niezdolność myśle- Pernera37.
nia lub wyobrażania sobie stanu umysłu innej osoby, czyli W pierwszym zadaniu badanym dzieciom prezentowana
niezdolność do wyobrażania sobie co myśli inna osoba32. była historyjka z udziałem laleczek Sally i Anne, gdzie Sally
Według Frith koncepcja ta tłumaczy takie objawy auty- i Anne razem się bawią. Sally ma kulkę do gry, którą wkłada
zmu, jak upośledzenie porozumiewania się, wyobraz
ni i kon- do koszyczka, a potem wychodzi z pokoju. Pod nieobecność
taktów z ludz
mi, nie wyjaśnia natomiast defektu emocji, koleżanki, Anne przekłada kulkę z koszyczka do pudełka.
niepodzielności uwagi i rutynowych zachowań33. Zdaniem Gdy Sally wraca do pokoju, zagląda do koszyczka i zdzi-
Frith, mózg jest wyposażony we wrodzony mechanizm wiona stwierdza, że kulki w koszyczku nie ma. Na zadawane
do przetwarzania informacji na temat stanów umysłowych dzieciom pytanie, gdzie Sally będzie szukała swojej kulki,
innych ludzi. Intuicyjne przekonanie, że inni ludzie mają większość dzieci, które zbliża się do czwartych urodzin
umysły, oraz że stany umysłowe różnią się od stanów fizycz- życia, odpowiada prawidłowo, mówiąc, że poszuka kulki
nych, ma w gruncie rzeczy charakter instynktowny34. w koszyczku, rozumując, że Sally myśli, że tam jest, bo tam
Człowiek, który posiada teorię umysłu, potrafi rozpo- ją zostawiła. Taka odpowiedz
oznacza, że dzieci są w stanie
znawać i rozróżniać własne stany umysłowe oraz obserwo- zrozumieć istotę błędnego, fałszywego, przekonania38.
wać własną aktywność umysłową, czyli wie, kiedy i o czym W drugim zadaniu, dzieci w wieku około czterech lat
myśli, czego pragnie i do czego zmierza. Potrafi określić również prawidłowo je rozwiązują. Pokazywany jest im
czynniki, które wpływają na jego motywację, myślenie pojemnik lub opakowanie po jakimś produkcie, np. po paście
i działanie oraz wnioskować o analogicznych stanach umy- do zębów lub po czekoladzie, i stawiane jest im pytanie:  (& )
słowych, które występują u innych ludzi oraz przewidy- co znajduje się w pudełku? Gdy dziecko odpowie na zadane
wać zachowania ludzi w określonych okolicznościach35. To, pytanie, pudełko jest otwierane i okazuje się, że w środku
co dzieje się w umyśle drugiego człowieka na pozór jest znajduje się zupełnie inny przedmiot niż można się było
niewidoczne, natomiast można o tym wnioskować na pod- spodziewać, tj. w pudełku po czekoladzie znajdują się np.
stawie zachowania, wyglÄ…du mimiki i postawy. Zachowa- kredki. Wtedy zadawane jest dziecku kolejne pytanie:  (& )
nie innych osób można przewidzieć również na podstawie co odpowie kolega na pytanie, co jest w tym pudełku, gdy
werbalnych i niewerbalnych aspektów komunikacji oraz je zobaczy po raz pierwszy? 39. Aby udzielić prawidłowej
doświadczeń dotyczących własnych stanów umysłów oraz odpowiedzi na oba pytania, dziecko musi rozumieć, że nasze
kontaktu z innymi ludz
mi, które umożliwia wyjaśnienie wewnętrzne przekonania są przyczyną naszych zachowań,
i przewidywanie zachowania innych osób36. lecz aby to zrozumieć konieczne jest posiadanie teorii umy-
słu, której dziecko autystyczne nie posiada40.
Podstawowe metody badania deficytu  teorii umysłu Hipotezę, że podłożem obserwowanych w autyzmie
w autyzmie jakościowych zaburzeń w kontaktach społecznych, komu-
Teoria umysłu jest jedną z wiodących teorii, próbu- nikacji i wyobraz
ni jest deficyt poznawczy, S. Baron Cohen
jąca wyjaśnić mechanizm i model zaburzenia autystycz- i A. Leslie wysunęli już w 1985 r. Ich zdaniem przyczyną
nego. Dzięki tej teorii, komunikując się z innymi możemy autyzmu jest zaburzenie rozwoju wrodzonego modułu zwa-
odczytywać z ich stanów umysłów właściwe intencje oraz nego teorią umysłu. Twierdzą, że w autyzmie nie dochodzi
na tej podstawie umieć przewidzieć ich zachowanie. Osoby do osiągnięcia pełnej dojrzałości systemu odpowiedzialnego
autystyczne nie posiadają tej umiejętności. Nie mając świa- za rozpoznawanie własnych stanów umysłu oraz wniosko-
domości własnych procesów myślowych, nie potrafią sobie wanie przez analogię o stanach umysłu innych ludzi41.
32
Młynarska M., Autyzm w ujęciu psycholingwistycznym, terapia & , op.
37
cit., s. 120. Frith U., Autyzm  wyjaśnienie tajemnicy, op. cit., s. 110; Winczura B.,
Dziecko z autyzmem. Terapia deficytów poznawczych a teoria umysłu, op.
33
Bobkowicz Lewartowska L., Autyzm dziecięcy. Zagadnienia diagnozy
cit., s. 88 89.
i terapii, op. cit., s. 64.
38
Frith U., Autyzm  wyjaśnienie tajemnicy, op. cit., s. 111.
34
Frith U., Autyzm  Wyjaśnienie tajemnicy, op. cit., s.124 125.
39
Tamże, s. 112.
35
Młynarska M., Autyzm w ujęciu psycholingwistycznym, terapia & , op.
40
cit., s. 120. Frith U., Autyzm  wyjaśnienie tajemnicy, op. cit., s. 114 115.
36 41
Winczura B., Dziecko z autyzmem. Terapia deficytów poznawczych http://www.naukowy.pl/encyklopedia/Teoria_umys%C5%82u;
a teoria umysłu, op. cit., s. 51. http://pl.wikipedia.org/wiki/Teoria_umysłu
DEFICYT TEORII UMYSA
U W AUTYZMIE. SYMPTOMY I UWARUNKOWANIA 65
Inni naukowcy, H. Wimmer i D. Perner w 1983 r., stara- umysłu, dzięki której wiemy, że mamy świadomość oraz
jąc się usystematyzować i scharakteryzować pojęcie teorii dzięki istnieniu której, potrafimy przewidywać i wyjaśniać
umysłu w autyzmie, wprowadzili tzw. przekonania pierw- motywy zachowania ludzi niewynikające z bezpośrednich
szego rzędu, polegające na rozpoznawaniu i ocenie myśli fizycznych przesłanek45.
oraz uczuć innych ludzi oraz przekonania drugiego rzędu, Według współczesnych poglądów na temat poznania
polegające na zdolności do myślenia o myśleniu i rozpo- społecznego człowiek tworzy sobie teorie na temat innych
znawaniu motywów i intencji innych ludzi42. umysłów. Teoria umysłu pozwala na wzajemne porozumie-
Zapamiętane nieuchwytne zdarzenia psychiczne można wanie się ludzi, pomaga zrozumieć ich motywację, intencję
nazwać reprezentacją II rzędu w odróżnieniu od zapamięta- oraz znaczenie wypowiadanych przez nich słów46. Nawet
nych cech obiektów i zdarzeń fizycznych zwanych reprezen- bardzo dobrze przystosowane do życia codziennego osoby
tacją I rzędu. Oba typy reprezentacji muszą być niezależnie autystyczne nie mają tej zdolności, nie potrafią zrozumieć,
przechowywane w naszym umyśle. Dzięki reprezentacjom że inny człowiek może postrzegać rzeczywistość inaczej niż
II rzędu dla dzieci niedotkniętych autyzmem nabierają sensu ona na pozór wygląda. Najogólniej mówiąc, teoria umysłu,
sprzeczne lub niepowiązane ze sobą informacje43. to wiedza o stanach mentalnych innych osób, to zdolność
Dla przykładu, gdy zdrowe dziecko widzi jak inne czytania w umyśle innych i swoim własnym. Dzięki tej teo-
dziecko bawi się symulując rozmowę przez telefon trzy- rii potrafimy wyjaśniać własne zachowania i przewidywać
mając przy uchu inny przedmiot niż słuchawkę telefonu, np. zachowania innych ludzi.
banana lub ogórek, w jego umyśle istnieją pierwszorzędowe
reprezentacje dla tego przedmiotu (czyli dla banana lub
ogórka) i również dla telefonu. Dziecko zdrowe wie do czego Uwarunkowania i rozwój społeczny osób
służy banan i ogórek, i również wie do czego służy telefon, dotkniętych autyzmem
dlatego nie pomyli przypisanych tym przedmiotom funkcji.
Dzięki reprezentacjom II rzędu dziecko domyśla się, że ktoś Funkcjonowanie społeczne
trzymając inny niż telefon przedmiot przy uchu, pozoruje Idea oparta na założeniu, że w autyzmie występuje
tylko rozmowę przez telefon. Podobna sytuacja dla dziecka defekt rozwoju teorii umysłu, przez brak którego człowiek
dotkniętego autyzmem będzie całkowicie niezrozumiała. nie posiada umiejętności  czytania w ludzkich umysłach ,
Dziecko z autyzmem nie będzie potrafiło właściwie odczy- była i jest jedną z podstawowych hipotez dotyczących przy-
tać takiego zachowania. Nie będzie rozumiało, dlaczego czyn autyzmu. Deficyt ten, zwany w literaturze brakiem
ktoś zamiast wziąć do ręki telefon, rozmawia trzymając umiejętności metalizowania sprawia, że ludzie go pozba-
przy uchu banana44. wieni są  ślepi umysłowo i dlatego czyni je to  analfabe-
Termin  teoria umysłu został dość szybko zaakcepto- tami w określonej przestrzeni kontaktów społecznych47.
wany i stał się popularny wśród osób zajmujących się i bada- Osoby dotknięte autyzmem nie posiadają wrodzonej
jących to zagadnienie. Zgodnie z tym poglądem, wystę- zdolności pozwalającej zrozumieć stan umysłu innych ludzi,
pujący w autyzmie deficyt poznawczy sprawia, że osoby mają wielkie trudności w zrozumieniu podstępu czy oszu-
nim dotknięte rozumieją świat zupełnie inaczej niż pozo- stwa. Nie wiedzą, co to tzw.  drugie dno czy tzw.  druga
stali ludzie. A zatem, nie jest możliwym, aby ludzie z auty- strona medalu . Wobec braku zdolności do wyobrażenia
zmem potrafili normalnie i samodzielnie funkcjonować sobie stanów psychicznych innych ludzi, umysł autystycz-
w społeczeństwie. Dla ich funkcjonowania koniecznym nego dziecka, a potem osoby dorosłej rozwija się inaczej
jest udzielanie przez resztę społeczeństwa wsparcia. Dla- niż u dzieci i ludzi zdrowych.
tego koniecznym jest dalsze prowadzenie badań nad auty- Normalnie rozwijające się dzieci, niedotknięte tym
zmem, aby poznać i wyjaśnić zachodzące w umyśle osoby zaburzeniem wraz z rozwojem przyswajają sobie ustalone
autystycznej nieprawidłowości, by je jeśli nie całkowicie powszechnie wzorce i modele funkcjonowania w społe-
wyeliminować, to może choć trochę zniwelować jego skutki. czeństwie. Przebywając w swoim środowisku, na początku
Prowadzone dotychczas badania i doświadczenia, potwier- w domu, potem przedszkolu i szkole, poznają sposoby poro-
dziły, że u dzieci z autyzmem upośledzona jest zdolność zumiewania się z otoczeniem, uczą się tych zachowań wcho-
do wyobrażenia sobie i zrozumienia stanów psychicznych dząc w różne relacje z innymi ludz
mi. W przypadku osób
innych osób. Umiejętność ta jest wrodzoną zdolnością, autystycznych nie jest to takie proste, większość z zacho-
ujawniającą się już we wczesnym okresie rozwoju i mającą dzących pomiędzy ludz
mi relacji, jest po prostu dla nich
szereg konsekwencji dla rozwoju poznawczego i rozwoju niemożliwa. Dziecko, a potem dorosły, dotknięty auty-
świadomości. Jest to specyficzna właściwość ludzkiego zmem, który ma zapewnioną właściwą opiekę, jest w sta-
nie  wyuczyć się określonych sposobów zachowań, ale
42
Winczura B., Dziecko z autyzmem. Terapia deficytów poznawczych
45
a teoria umysłu, op. cit., s. 53. http://www.autyzm.wroclaw.pl/images/art_img/teoria%20umyslu.pdf
43 46
Tamże, s. 53. Jaśkowski P., Neuronauka poznawcza. Jak Mózg tworzy Umysł, Warsza-
wa 2009, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie, str. 236.
44
Winczura B., Dziecko z autyzmem. Terapia deficytów poznawczych
47
a teoria umysłu, op. cit., s. 54; Frith U., Autyzm wyjaśnienie tajemnicy, op. Winczura B., Dziecko z autyzmem. Terapia deficytów poznawczych
cit., s. 109. a teoria umysłu, op. cit., s. 87.
66 DOROTA KARPIC
SKA
nigdy nie będzie potrafił w pełni emocjonalnie uczestniczyć W pewnych sztywno wytyczonych granicach osoba
w relacjach z innymi ludz
mi, tak jak osoba nim nieobciążona. autystyczna może opanować umiejętność współżycia
Wiadomo, że autyzm to zaburzenie o niejednolitym z innymi i w pewnym stopniu dostosować się do otocze-
obrazie klinicznym, gdzie występujące przypadki objawiają nia. Jest to jednak zawsze sprawa bardzo indywidualna
się różnymi rodzajami zaburzeń, a te zaburzenia można i wymagająca od społeczeństwa wiele ciepła, cierpliwości,
scharakteryzować i usystematyzować w pewne grupy i typy tolerancji i wiedzy na temat. Występujące u ludzi z auty-
zachowań, które różnią się stopniem nasilenia poszczegól- zmem braki związane z umiejętnością  metalizowania nie
nych objawów. należy utożsamiać z brakiem absolutnej niezdolności tych
Podsumowując, można powiedzieć, że niezdolność ludzi do zdobycia jakiejkolwiek wiedzy na temat stanów
do wyobrażenia sobie stanu mentalnego innych ludzi skut- umysłowych innych ludzi49. Teoria ta głosi jedynie, że oso-
kuje niemożnością zrozumienia uczuć innych i ich emocji, bom z autyzmem brakuje umiejętności intuicyjnego i auto-
a bez tych czynników nie jest możliwa empatia. Dlatego matycznego przypisywania innym stanów umysłowych50.
ludzie z autyzmem nie potrafią jej odczuwać i nie mają W zależności od stopnia jakim osoby dotknięte są auty-
wewnętrznej potrzeby jej okazywać. Dzieci z autyzmem zmem, potrafią, jak wcześniej wspomniałam, w sprzyjają-
nie potrafią bawić się  na niby , bowiem nie potrafią posłu- cych warunkach, świadomie wyuczyć się pewnych wzorców
giwać się wyobraz
nią. Nie są w stanie odróżnić kłamstwa zachowań. Wymaga to jednak długotrwałej nauki, której
i obłudy, a zatem nie wiedzą, co to ironia, drwina obłuda efekt uzależniony jest od stopnia zaburzeń, jakim dana
czy podtekst. osoba z autyzmem jest dotknięta. Należy jednak pamiętać,
że osoba autystyczna tylko w pewnym stopniu zdolna jest
Postrzeganie osób z autyzmem przez resztę społeczeństwa wyuczyć się określonych schematów zachowań. Nie możemy
i odwrotnie oczekiwać, że osoba  autystyczna przekroczy ograniczenia
Dotychczas prowadzone przez przedstawicieli różnych wynikające z defektu własnego mózgu i będzie zupełnie
dyscyplin naukowych i różnych szkół psychologicznych samodzielnie bez przeszkód funkcjonowała w społeczeń-
badania nad autyzmem zmierzały do znalezienia przy- stwie. Zasługuje natomiast i ma prawo oczekiwać od reszty
czyn i mechanizmów jego powstawania, modelu zaburzeń społeczeństwa wsparcia i pomocy.
oraz charakterystyki jego objawów. Wyjaśnienie niektó- Sposób, pojmowania świata przez osobę dotkniętą
rych z nich, opierając się na teorii deficytu mechanizmu autyzmem, przedstawia i trochę przybliża autobiogra-
poznawczego, pozwala przewidzieć, w jakich sytuacjach ficzna książka Dietmara Zöllera, bÄ™dÄ…ca zbiorem listów
osoby autystyczne mogą napotkać trudności w codzien- z lat 1976 1988, jakie pisał do członków swojej rodziny oraz
nym funkcjonowaniu, a w jakich będą potrafiły sobie pora- nauczycieli i terapeutów, w której na podstawie zawartych
dzić. Opierając się na tej teorii, wiemy i mamy świadomość w niej cytatów można zaobserwować jak postrzegana jest
ograniczeń, jakie ci ludzie posiadają i dzięki temu możemy przez niego rzeczywistość:
opracować skuteczne działania i metody, które mogłyby im (...) Chcę udostępnić moje odczucia i myśli, aby pomóc
ulżyć w codziennym życiu oraz pomóc w relacjach z oto- innym upośledzonym. My upośledzeni, również jesteśmy
czeniem. Takie działania są podejmowane, ale wciąż jeszcze ludz
mi, którzy przeżywają uczucia i marzenia. Chcemy, żeby
nie wiemy, dlaczego osoby autystyczne potrafią doskonale nie tylko pisano o nas książki, ale również nas słuchano.
wykonywać nawet bardzo skomplikowane zadania, a nie Czytając niektóre książki o autyzmie zdziwiony jestem, jak
potrafią wykonać niektórych bardzo prostych czynności. wiele zostało prawidłowo zauważone. Ale jest też wiele
Trzeba zdawać sobie sprawę, że autyzm to zaburzenie, bzdur. Jestem w stanie lepiej wytłumaczyć niejeden feno-
którego nie potrafimy jeszcze skutecznie wyleczyć, lecz men na podstawie własnych przeżyć51.
możemy w istotny sposób ograniczyć jego wpływ na ich (...) Leży mi na sercu walka o zrozumienie dla auty-
życie. Osoby autystyczne mogą funkcjonować w społe- stów. Nikt nie pojmuje, co oznacza życie z zaburzeniami
czeństwie, jeśli nie wymagamy od nich, aby domyślali się postrzegania. Pamiętam, że kiedyś wszyscy ludzie mieli
uczuć innych. Przy ustaleniu i wytyczeniu jasnych i klarow- krzywe nosy i wyglądali okropnie, również moja matka,
nych dla nich reguł postępowania oraz modeli zachowania, którą póz
niej tak kochałem. Ludzie byli potworami, zwały
można nauczyć przestrzegania zwyczajów obowiązujących tłuszczu bez konturów. Okropne były również dz
więki, nie
w danym środowisku. Defekt mechanizmu poznawczego, do zniesienia. Wszyscy mówili jeden przez drugiego, nie
będący przyczyną autyzmu bywa niekiedy na tyle łagodny, można było rozpoznać ani początku, ani końca 52.
że ludzie ci mogą nawet odnosić sukcesy, w różnych dzie- (& ) y
le by się ze mną działo, gdybym nie dostał wsparcia.
dzinach sztuki i kultury  często jako wybitni muzycy, Życie w chaosie oznacza, że jest się dla bliz
nich wyzwaniem.
malarze czy też matematycy. Ludzie ci zadziwiają dosko-
nałą pamięcią oraz umiejętnością zapamiętywania faktów.
49
Frith U., Autyzm  wyjaśnienie tajemnicy, op. cit., s. 123.
W piśmiennictwie takie zdolności nazywane są jako tzw.
50
Tamże, s. 249.
zdolności wyspowe48.
51
Zöller D., Gdybym mógÅ‚ z wami porozmawiać& Autystyczny chÅ‚opiec
szuka porozumienia, Warszawa 1994, Fundacja Synapsis, s. 9.
48
Młynarska M., Autyzm w ujęciu psycholingwistycznym. Terapia & , op. 52
Tamże, s. 12.
cit. s. 78.
DEFICYT TEORII UMYSA
U W AUTYZMIE. SYMPTOMY I UWARUNKOWANIA 67
Potwornie wrzeszczałem. Moja matka nie miała spokoju ośrodki oraz różnego typu placówki zajmujące się ich tera-
ani w dzień, ani w nocy. Nie pamiętam wszystkiego, ale pią i edukacją oraz wspomaganiem ich rodzin. Jednakże
kiedyś odkryłem łzy mojej matki. Ale nie potrafiłem się większość działań skierowana jest na dzieci, pozostawia-
uspokoić. Nie miałem nad sobą kontroli. Nie chcieć czegoś, jąc dorosłych samym sobie i ich najbliższemu otoczeniu.
nie chcieć aż do obrzydzenia, ale być mimo to zmuszanym Obecnie wiadomym jest, że z autyzmu się nie wyrasta
do czynienia tego, jakby pod wpływem niewidzialnej siły, i że nie można go wyleczyć. Można natomiast w sposób
to jest tragedia53. znaczący wzmocnić i polepszyć relacje tych osób z otocze-
Społeczeństwo polskie przejawia jeśli nie negatywne, niem. Każde nowe odkrycie w tej dziedzinie rodzi nowe
to obojętne postawy wobec osób autystycznych, posiada pytania, ale większość z nich ciągle pozostaje jeszcze bez
przy tym znikomą wiedzę na ten temat. Należy pamię- odpowiedzi. Należy jednak ufać, że przy tak ogromnym
tać, że wszystko to, co ma związek ze skomplikowanym postępie i rozwoju nauki autyzm może zostanie poznany,
światem ludzkich interakcji, pozostaje dla osoby dotkniętej a jego  zagadka wyjaśniona.
autyzmem niezrozumiałe. Taka osoba funkcjonuje w spo-
łeczeństwie jak skrajny realista w świecie, gdzie pełno
surrealistycznych niedomówień54. Piśmiennictwo tematu
Autyzm, jako całościowe zaburzenie rozwojowe dez- wykorzystane i sugerowane
organizuje życie i funkcjonowanie nie tylko tej osoby, ale
także członków jej rodziny i otoczenia, w którym przebywa.
1. Autyzm dzieciecy. Wikipedia. http://pl.wikipedia.org/wiki/Autyzm_
Dlatego koniecznym jest tworzenie i organizowanie róż- dziecięcy (dostęp: 30.08.2011).
2. Bobkowicz Lewartowska L.: Autyzm dziecięcy, zagadnienia diagnozy
nych dla nich form wsparcia i pomocy. Przede wszystkim
i terapii. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2000.
konieczna jest stała i profesjonalna pomoc ze strony służby
3. Cuxart F.: Czy jest autyzm. On line Trainautism. http://www.autism-
zdrowia oraz opieki społecznej. Ponadto, koniecznym jest
consulting.com/html/czym_jest_autyzm.html (dostęp: 30.08.2011).
opracowanie i dostosowanie dla nich odpowiednich form
4. Definicja autyzmu. Centrum Synthesis. Centrum Autzymu i Zespo-
łu Aspergera. http://www.centrumautyzmu.pl/autyzm.html (dostęp:
edukacji. Objęci nią winny być nie tylko dzieci, ale także
30.08.2011).
dorośli, bowiem dorośli często pozostają jej całkowicie
5. Delacato C.H.: Dziwne, niepojęte. Autystyczne dziecko. Fundacja
pozbawieni.
Synapsis, Warszawa 1995.
W Polsce istnieją już i nadal powstają nowe ośrodki
6. Frith U.: Autyzm. Wyjaśnienie tajemnicy. GWP, Gdańsk 2008.
takiej pomocy, ale ich liczba jest jednak wciąż niewystar- 7. Jaśkowski P.: Neuronauka poznawcza. Jak mózg tworzy umysł. Vizja
Press & it, Warszawa 2009.
czająca. Brak odpowiednich programów edukacyjnych,
8. Klucz do zamkniętego świata. http://www.newsweek.pl/klucz do
przybliżających społeczeństwu problem autyzmu i brak
 zamknietego swiata,12313,1.html (dostęp: 30.08.2011).
podstawowej wiedzy na ten temat jest najczęstszym powo-
9. Kossewska J.: Dzieci z zamkniętego świata. http://www.wsp.krakow.
dem unikania kontaktu z takimi osobami, a brak kontaktu
pl/konspekt/konspekt5/koss.html (dostęp: 30.08.2011).
skutkuje brakiem okazywania pomocy. Z tych względów,
10. Kruk Lasocka J.: Autyzm czy nie autyzm. Problemy diagnozy i te-
rapii małych dzieci. Dolnośląska Wyższa Szkoła Edukacji, Wrocław
nie wiedząc jak pomóc lub jak się zachować, wolimy się
2003.
odsunąć, a przecież wielu z nas chętnie wyciągnęłoby
11. Kruk Lasocka J.: Pedagogika dzieci z autyzmem i zespołami psychozo
pomocną dłoń.
podobnymi. W: Pedagogika specjalna. Red. W. Dykcik. Wydawnictwo
UAM, Poznań 2007.
12. Maciarz W., Biadasiewicz M.: Dziecko autystyczne z zespołem Asper-
gera. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2000.
Zakończenie
13. Młynarska M.: Autyzm w ujęciu psycholingwistycznym. Terapia
dyskursywna a teoria umysłu. Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego,
Autyzm jest ciekawym i wciąż nieodgadnionym zagad-
Wrocław 2008.
nieniem. Nie ma niestety jeszcze standardów, które w istotny
14. Nowa nadzieja. Fundacja na rzecz pomocy dzieciom niepełnosprawnym
sposób mogłyby pomóc dzieciom i dorosłym dotkniętych
http://www.nowanadzieja.com.pl/
15. Randall P., Parker J.: Autyzm. Jak pomóc rodzinie. GWP, Gdańsk
tym cierpieniem. Większość społeczeństwa, w tym wielu
2001.
pracowników służby zdrowia i świata nauki, nadal nie
16. Winczura B.: Dziecko z autyzmem. Terapia deficytów poznawczych
rozumie mechanizmów powstania autyzmu i nie zna spo-
a teoria umysłu. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008.
sobów pracy z tymi osobami. Na szczęście zaczyna się
17. Teoria umysłu. Charaktery. http://www.charaktery.eu/slownik
już nieco zmieniać ludzka mentalność. Osoby z autyzmem
 psychologiczny/T/29/Teoria umyslu/ (dostęp: 30.08.2011).
oraz osoby z innymi upośledzeniami fizycznymi czy umy- 18. Teoria umysłu. Wikipedia. http://pl.wikipedia.org/wiki/Teoria_umysłu
(dostęp: 30.08.2011).
słowymi zaczynają być powszechnie akceptowane przez
19. Zabłocki K.J.: Autyzm. Novum, Płock 2002.
społeczeństwo. Wzrosła dla nich tolerancja i zrozumienie
20. Zöller D.: Gdybym mógÅ‚ z wami porozmawiać... Autystyczny chÅ‚opiec
dla ich  odmienności . Powstają towarzystwa, fundacje,
szuka porozumienia. Fundacja Synapsis, Warszawa 1994.
53
Tamże, s. 12.
54
Kruk Lasocka J., Autyzm czy nie autyzm; Problemy diagnozy i terapii
małych dzieci, Wrocław 2003, Dolnośląska Wyższa Szkoła Edukacji, s. 8.