Discite grammaticam, pueri, si cetera vultis discere, namque viam prima elementa dabunt!

Część pierwsza
MATERIAŁ GRAMATYCZNY
* Wiadomości wstępne * Lekcje:l-36
* Przyimek - praepositio * Tablice

Wiadomości wstępne
p~lfabet. Wymowa.
Iloczas i zasady akcentowania wyrazów.
Podstawowe wiadomości gramatyczne (fleksja i syntaksa).
I. Alfabet
Alfabet łaciński, przejęty przez Rzymian od Greków z południowej Italii, najprawdopodobniej za pośrednictwem Etrusków, składał się w epoce klasycznej (wiek I p.n.e.) z 24 liter :
A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T U V X Y Z a b c d e f g h i k L m n o p q r s t u v x y z
Głoski dzielą się na:
1. samogłoski (vocales): a, e, i, o, u, y 2. dwugłoski (diphtongi): ae, oe, au, eu 3. spółgłoski (consonantes): szczelinowe (spirantes): f, s, z półsamogłoski (semivocales): i, v płynne (liquidae): l, r
nosowe (nasales): m, n
wargowe (labiales): b, p, ph zwarte (mutae): { zębowe (dentales): d, r, th tylnojęzykowe (gutturales): g, c, k, q, ch
~� Wymowa
Dzisiaj nie jesteśmy w stanie odtworzyć wymowy Rzymian starożytnych, gdyż wymowa języka łacińskiego zmieniała się w ciągu wieków. Inaczej wymawiali Rzymianie te ~e głoski w okresie łaciny archaicznej w wieku III p.n.e., inaczej w epoce klasycznej W Wieku I p.n.e. i następnych, jeszcze inaczej - w wiekach późniejszych, w tzw. okresie łaCiny poklasycznej.
Obecnie dąży się do ujednolicenia wymowy łaciny, jednak każdy naród odczytuje, czy wymawia, wyrazy łacińskie w oparciu o bazę fonetyczną swojego ojczystego języka,
o rosyjski. W Polsce przyjęła się wymowa wyrazów łacińskich ustalona przez tradycję, przystosowana do fonetycznych właściwości naszego języka; jest ona względnie zbliżona do wymowy Rzymian okresu późnego cesarstwa.
Wymowa samogłosek nie nasuwa wątpliwości, jedyniey (ypsilon, igrek) w wymowie jest bliższy i czy też niemieckiemu u umlaut.
Dyftong ae wymawia się jak e; powstał on z dyftongu ai (ai > ae), który wymawiano aj; wymowa ta jest dla nas uchwytna w transkrypcji wyrazów greckich, np. Aischylos - czyt. A j s c h i 1 o s; łac. Aeschylus - czyt. E s c h i 1 u s ; gr. Aigyptos - czyt. Ajgiptos; łac. Aegyptus - czyt. Egiptus.
Dyftong oe wymawia się jak e; powstał on z dyftongu oi (oi > oe), który wymawiano oj; ilustracją zmiany są również wyrazy pochodzenia greckiego, np. Oidipos - czyt. Ojdipos; łac. Oedipus-czyt. Edipus.
W wyrazach, w których występują obok siebie samogłoski a-E-e lub o-~e, i nie stanowią one dyftongu, należy je wymawiać oddzielnie, zaznacza się to niekiedy w tekście dwiema kropkami nad drugą samogłoską, np. poeta - czyt. po-eta; aer - czyt. a-er.
Dyftongi au, eu nie sprawiają nam trudności, wymawiamy je jak w wyrazach polskich, np. Auster (nazwa wiatru) wymawiamy jak w wyrazie polskim A u s t r a 1 i a; Euripżdes - jak w wyrazie polskim Europa, podobnie - aula, Augustus itp.
Spółgłoskę c wymawiali Rzymianie jak k. Dopiero w wieku V n.e. c uległo na , gruncie języka łacińskiego palatalizacji, tzn. przed samogłoskami e, i, y oraz przed dyftongami ae, oe, zaczęto je wymawiać jak c, przed samogłoskami a, o, u wymawiano nadal jak k. Tradycję tę przyjęli Polacy, Rosjanie, Czesi, Niemcy. Wobec tego wyrazy: Cicero, Caesar, cymbalum wymawiamy : C i c e r o, C e s a r, c i m b a 1 u m; natomiast Cato;
' consul, curia wymówimy : K a t o, k o n s u 1, k u r i a. Jednak w latach ostatnich obserwuje się dążenie do zerwania z późną tradycją i nawrót do wymowy c jak k w każdym położeniu.
Litera h przy spółgłoskach p, r, t jest przydechem, którego w wymowie nie uwzględ~ ! ' nia się; ph, rh, th występują wyłącznie w wyrazach pochodzenia greckiego.
; Litera q nie występuje samodzielnie, stanowi grupę spółgłoskową z samogłoską : i wymawia się kw, np. quarta - czyt. k w a r t a (= czwarta).
Spółgłoskę s wymawia się jak polskie s, np. rosa - czyt. r o s a; Socrates - czyt Sokrates.
su - przed samogłoską wymawia się jak sw, np. suavis - czyt. swawis (= przy~ ' jemny, miły).
. ti - wymawiać należy konsekwentnie jak polskie ti, np. lectio - czyt. lektio amicitia - czyt. amicitia, jakkolwiek, zgodnie z tradycją późniejszego cesarstwa, ti n~ ogół wymawiano jak cj, np. ratio - wymawiano r a c j o. Nawet ze względów prak tycznych należy zachować wyrnowę konsekwentną, co pozwoli odróżnić pisownię i wy mowę wyrazów z ti od tych wyrazów, w których występuje ci, np. ocius - czyt. ociu (prędzej), ale otium - czyt. otium (wypoczynek).
Spółgłoskę z wymawiamy jak polskie z, np. zodiacus - czyt. zodiakus. W wykazi~ !, liter alfabetu brak jest, w porównaniu z naszyrn alfabetern, spółgłosek: j i qv. Otóż liter ' i może spełniać funkcję samogłoski np. Ilium - czyt. Ilium (Troja) oraz spółgłosk
np. ius - czyt. jus (= prawo). Spółgłoskę v czytamy jak w, np. Vistula - czp Wistula (= Wisła).
14
W inskrypcjach, w kodeksach pergaminowych i zwojach papirusowych, czyli w książkach, używali Rzymianie dużych liter; w notatkach podręcznych, listach, dokumentach, rachunkach pisano małymi literami czyli, tzw. k u r s y w ą; w tych wypadkach duża litera występowała na początku zdania, imion własnych oraz na początku, pochodzących od imion własnych, przymiotników i przysłówków. Tradycję tę utrzymano i należy jej przestrzegać; piszemy więc lingua Latina - język łaciński; Latine loqui - mówić po łacinie; populus Polonus - naród polski; res publica Polona - Polska Rzeczpospolita.
III. Iloczas i zasady akcentowania wyrazów
Odtworzenie właściwej wymowy Rzymian utrudnia nam także charakterystyczna cecha języka łacińskiego, jaką jest iloczas. Polega on na tym, że jęxyk łaciński rozróżniał samogłoski krótkie i długie; w zależności od tego zgłoska była krótką albo długą. To zróżnicowanie iloczasowe zgłosek nadawało językowi melodyjność, jaka w pewnym stopniu występuje w języku czeskim, angielskim, francuskim i w językach skandynawskich. Na iloczasie opiera się budowa wierszy łacińskich, której zasadniczą podstawą jest rytm.
Artykulacja samogłoski długiej, którą oznaczamy znakiem -, trwała dwa razy dłużej aniżeli samogłoski krótkiej, którą oznaczamy znakiem ~ ; można porównać czas artykulacji samogłosek do wartości nut: długa = dwu krótkim ~ .~, jak wartość półnuty = dwom ćwierćnutom : ~ _ ~ ~ .
Zgłoska zawierająca samogłoskę długą albo dyftong jest d ł u g a (n a t u r a 1 o n g a) np.: schema, Caesar, Auróra. Zgłoska zawierająca krótką samogłoskę jest krótka z natury (natura brevis) np.: ta-bu-la, do-mi-nus.
Jeżeli po samogłosce następuje grupa spółgłosek, dwie lub więcej, zgłoska jest długa przez swoje położenie (positione longa) np.: arte. Jeżeli jednak po samogłosce następują dwie spółgłoski, z których pierwsza jest zwarta (muta) tzn, b, p, ph, d, t, th, a druga płynna (liquida) 1 lub r, czyli występuje połączenie muta cum liquida, samogłoska poprzedzająca je może być traktowana jako długa lub jako krótka, co daje się zauważyć w poezji. W takim wypadku oznaczamy samogłoskę znakiem łączonym, oznaczając długą i nad nią krótką ~, np. tenebrae = ciemność volucris = ptak, patrem = ojca.
Różnice iloczasowe są dla Polaka rzeczą obcą, dlatego w wymowie nie zaznaczamy, ani słuchowo nie wyczuwamy, różnicy między samogłoską krótką i długą : np, nie zauważymy różnicy pomiędzy mianownikiem rzeczownika deklinacji I-ej zakończonym na a (a krótkie) a narzędnikiem zakończonym na a (a długie) np.: schola - schola; w wymowie Rzymian różnica ta była wyraźnie oddawana.
Akcent w języku łacińskim polegał na podwyższeniu tonu sylaby wyróżnionej w wyrazie. Uwzględniał on różnicę wysokości muzycznej słowa. Siła wydechu nie odgtywała w wymowie żadnej roli. Akcent taki nazywa się a k c e n t e m t o n i c z n y m albo muzycznym, w przeciwieństwie do akcentu dynamicznego albo ekspiratorycznego, który polega na silniejszym wymówieniu danej zgłoski wyrazu, jak np. w języku polskim i innych językach nowożytnych.
2 - Język iaciński cz. I 17
lzu łacińskim akcent pada na d r u g ą albo t r z e c i ą sylabę wyrazu licząc od ależy to od iloczasu drugiej zgłoski wyrazu od końca. Obowiązują tu prawa:
Li druga zgłoska od końca jest długa (-), akcent pada na nią, np.:
czytaj : amicus " natura
li druga zgłoska od końca jest krótka (~), akcent pada na trzecią zgłoskę
czytaj : dóminus " tabula " terminus
~ść akcentowania wyrazów od iloczasu drugiej sylaby od końca nazywa się ~rzedostatniej zgłoski (lex penultimae syllabae); musimy więc ~nia poprawnego akcentowania znać iloczas drugiej sylaby wyrazu od końca. azwyczaj słowniki.
tyki, czyli wyrazy nie mające własnego akcentu: -que (i), -ne (czy), -ve wają na przesunięcie akcentu wyrazu, do którego są dołączone, na pierwszą ~ od końca, np.:
ale dominusque " videsne " aurumve
iednak przedostatnia zgłoska wyrazu poprzedzającego enklitykę jest długa, ~lega zmaanae, np.:
ce, Musaque, pleraque
- materne ale pater - paterne
kilku wypadkach akcent pada na zgłoskę pierwszą od końca np. dixfn powstało z dixine; rpinum).
xctor, universitas, rector, decanus, professor, schola, Creta, creta, classis, tabula, cathedra, ~r, medicus, oculus, numerus, terminus, filia, advocatus, les, iurisconsultus, villa, persóna, itrum, agricultura, res publica Polona, decretum.
�., Roma, Marcus Tullius Cicero, Caius Iulius Caesar, Quintus HoratTus Flaccus, Lucius vca.
, Varsovia, Francogallia, Parisii, Berolinum, Mosqua, Calissia; Ioannes Cochanovlus, us Modrevius.
populi~sque Romanus. Post scriptum.
Podstawowe wiadomości gramatyczne
A. ~dmiana - fleksja
Język łaciński, tak j ak j ęzyk polski, należy do grupy języków fl e k s y j n y c h, tzn. w poszczególnYch wyrazach (imionach i czasownikach) wyodrębnia się zwykle; zależnie od funkcji pełnionej w zdaniu przez wyraz, temat i końcówkę.
Deklżnacja - uwagż wstępne
Nomina (imiona):
rzeczownik -nomen substantivum przymiotnik-nomen adiectivum zaimek -pronomen liczebnik -nomen numerale
Język łaciński rozróżnia:
1. trzy rodzaje-genera: ~
r. męski -genus masculinum (m) r. żeński-genus femininum (f) r. nijaki -genus neutrum (n)
2. dwie liczby - numeri
liczbę pojedynczą - numerus singularis (sing.) liczbę mnogą -numerus pluralis (plur.)
Uwaga. Liczba podwójna, numerus dualis, podobnie jak w języku polskim; wyszła z użycia; pozo$tałością numerus dualis jest liczebnik duo (dwa).
3. sześć przypadków - c a s u s
mianownik kto? co? - casus nominativus (N)
dopełniacz kogo? czego? czyj? - casus genetivus (G)
celownik komu? czemu? - casus dativus (D)
biernik kogo? co? - casus accusativus (Acc.)
wołacz o! -casus vocativus
narzędnik kim.a czym? - casus ablativus (Abl.)
Uwaga 1. Przypadki: instrumentalis (właściwy narzędnik) i locativus (miejscownik) wyszły tiv~~~ ~~ę ich przejęły: genetivus, dativus i ablativus w połączeniu z przyimkami; dawny loca
u$ zachował się w kilku wyrazach np.: humi (na ziemi), ruri (na wsi), domi (w domu) oraz w składni ~ miast (p.s. 60-61).
Uwaga 2. Przypadki dzielą się na niezależne: nominativus i vocativus oraz zależne, którymi ~ ~tZystkie pozostałe.
Uwaga 3. Łacińskie nazwy przypadków zapożyczyły języki nowożytne zachodnioeuropejskie; w :'~ .
ninativus dativus vocativus
~HHTeJIóHbI~ ,lIaTCJIbHbI~ 3BSTeIIbHbI~
~etivus accusativus ablativus
~,HTeJIbHbI~ BHIiHTCJIHbIIi TBOpHTeJIbHbI~
(H npe,Wloxcxblil)
3zaj rzeczowników określa się:
według znaczenia; istoty żywotne są rodzaju męskiego albo żeńskiego (genus 1 e), np. :
nęski: dominus (pan), filius (syn), Persa (Pers), equus (koń)
;eński: domina (pani), filia (córka), nurus (synowa,) equa (klacz) _
według zakończenia nom. sing. (genus grammaticum), np.: nęski: victor (zwycięzca), ultor (mściciel)
';eński: victrix (zwyciężczyni,) ultrix (mścicielka)
iobnie przy rzeczownikach nieżywomych; o ich rodzaju decyduje zakończenie ng., np.:
nęski: ager (rola), labor (praca), exercitus (wojsko) ; e ń s k i : arx (zamek), urbs (miasto), silva (las)
iijaki: templum (świątynia), animal (stworzenie), cornu (róg)
wyrazach określających istoty żywotne decyduje genus naturale (tj. znawyrazu) a nie genus grammaticum (zakończenie wyrazu), które może być mo dla różnych rodzajów, np.:
ter - ojciec (r. męski) aer - matka (r żeński)
waga: Należy zwrócić uwagę, że przy rzeczownikach nieżywotnych rodzaj rzeczownika łacińie musi pokrywać się z rodzajem jego odpowiednika w języku polsldm, np:
ac. templum n urbs f silva f cormt n >ol. świątynia f miasto n las m róg m
języku łacińskim jest pięć deklinacji:
lzlinacja I i V obejmuje rzeczowniki r. żeńskiego
lzlinacja II i IV " " r. męskiego i nijakiego
lzlinacja III " " r. męskiego, żeńskiego i nijakiego
icja ~ I ~ II ~ III ~ IV ~ V
f ~ m, n ~ m, j, n ~ m, n ~ j
zynależność rzeczownika do odpowiedniej deklinacji rozpoznajemy po zakońgen. sing. Dlatego ucząc się rzeczowników, należy szczególnie zapamiętać dwa
s~vus, servi (r.m. II dekl.); virtus, virtutis (r.ż. III dekl.) senatus, senatus (r.m IV dekl.).
Ucząc się deklinacji należy pamiętać że:
1, voc. sing. i plur. jest równy nom. danej liczby; wyjątek stanowią rzeczowniki II d~in,acji rodzaju męskiego zakończone w nom. sing. na -us, które w voc. mają końcówkę -e oraz zakończone na -ius, których voc, ma końcówkę i (p. s. 34);
2. acc. sing. masculini i feminini we wszystkich deklinacjach ma końcówkę -m; 3. acc. plur. masculini i feminini we wszystkich deklinacjach ma końcówkę -s; 4. acc. i voc. sing. neutrum są równe nom.; w pluralis rzeczowniki neutrum mają w nom. acc. i voc. końcówkę -a;
5. dat. i abl. pluralis w poszczególnych deklinacjach są sobie rówzae; - 6. temat rzeczowników występuje wyraźnie w gen. plur.:
I Deldinscja Temat Przykład
I II
III
IV V
-a -o
spółgłoska oraz -u -e
Koniugacja - uwagi wstępne
ancilla-rum servó-rum ( le8_tan
J milit-um ~ mari=um exercitu-um re-rum
Czasowniki łacińskie odmieniają się pxzez: 1. osoby (personae):
pierwsza, druga, trzecia
Z�liczby (numeri):
1� pojedyncza (numerus singularis) 1. mnoga (numerus pluralis)
~� czasy (tempora):
~źniejszy (tempus) p r a e s e n s (praes.)
~zły niedokonany " imperfectum (impf.)
Przeszły dokonany " perfectum (pf.)
~pTZ~zły " plusquamperfectum (plqupf.)
pTZyszły niedokonany " futurum primum (simpleg, fut. I)
Pt'zyszły dokonany " futurum exactum (secundum, fut. II)
;~ Y (genera): - genus acti
fwaga: pełną stronę bierną posiadają tylko czasowniki przechodnie (verba transitiva), tzn. tóre wyrażają czynnożć przechodzącą na przedmiot (w acc.). Czasowniki nieprzechodnie (verba sitiva), tzn. takie, które wyrażają stan, mają tyllco stronę czynną, a w stronie biernej mogą wystęjedynie bezosobowo, w trzeciej osobie liczby pojedynczej, np. itur (idzie się), ventum est (doszło
. tryby (modi):
znajmujący -modus indicativus (ind.) Eezący (przypuszczający)-modus coniunctivus (con.) ~zkazujący -modus imperativus (imp.)
f waga: czasownik użyty w którejkolwiek osobie, czasie, stronie jednego z trzech trybów - narywa ownikiemokreżlonym (verbum finitum).
Iprócz powyższych kategorii czasowniki tworzą pięć formacji imiennych, czyli _ słownych (odsłownych-nomina verbalia):
ezokolicznik -infinitivus (inf.) niesłów -participium (part.) ~eczownik odsłowny -gerundium rzymiotnik odsłowny - gerundivum elownik odsłowny -supinum (sup.)
fwaga: czasownik użyty w jednej z powgższych form nazywa się czasownikiem nieokreżlonym im infinitum).
ładnia - syntaksa
e tworzy wyraz lub połączenie kilku wyrazów, które są sformułowaniem i wyrażenaszych myśli. ~Główne części zdania:
odmiot - subiectum rzeczenie-praedicatum
. Podmiot jest to część zdania, która odpowiada na pytanie kto? co? Podmiotem być różne części mowy (np. czytać jest przyjemnie = czytanie jest przyjemnością; iczy dwa zdania = wyraz i łączy dwa zdania), lecz najczęściej jako podmiot wye rzeczownik lub zaimek. W języku polskim podmiot stoi w mianowniku, a jako ~odmiot 1 o g i c z n y może występować w dopełniaczu np. "kilku chłopców idzie"; ~ przybywa"; "Marka nie ma w szkole". W języku łacińskim podmiot jest zawsze nowniku (nominatiwie).
;to pracuje? Rolnik pracuje. Agricóla labórat. mianownik nominativus
;to jest nieobecny? Marka nie ma. Marcus abest. = kOgO ttie ma?) dopeiniacz nominativus
eżeli jest kilka zdań współrzędnych lub nie chcemy powtarzać wyra~u, podmiot
Chłopcy stoją i śpiewają pueri stant et cantant
QP zdaniu pierwszym kto śpiewa? podmiotem jest "chłopcy" - pueri, w drugim domyś~Y t~ sam podmiot.
gywają również zdania bezpodmiotowe np. grzmi- tonat.
2. Orzeczenie jest to część zdania, która odpowiada na pytanie: co robi podmiot? (~oż, coś), co się dzieje z podmiotem? (kimś, czymś, kim, czym), jaki jest podmiot? ~eniem jest czasownik, w formie osobowej np. on mówi - dicit, albo w bezosobowej : mówi się - dicitur. Dla wyrażenia formy bezosobowej używa się w języku ~ańskim czasownika w stronie biernej w 3 os. 1. pojedynczej; o ile orzeczenie jest w jednej z form złożonych, imiesłów występuje w r. nijakim np. dictum est - powiedziano. Orzeczenie zgadza się z podmiotem w liczbie i osobie, a jeżeli występuje w formie złożonej z participium, to również w rodzaju.
Chłopiec Kto czyta? Puer
podmiot Posąg Co stoi? Statua
podmiot Homer Kto jest sławny? Homerus
podmiot
czyta. legit. Co robi chłopiec? orzeczenie
stoi. stat. Co się dzieje z posągiem? orzeczenie
jest sławny.
clarus est. Jaki jest Homer? orzeczenie
Orzeczenie może być także wyrażone przez rzeczownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik, bezokolicznik, przysłówek w połączeniu z odpowiednią formą słowa posiłkowego "jestem", "być" - sum, esse. Jest to orzeczenie złożone z orzecznika i łącznika, ~órym jest forma słowa "być" - esse.
W języku polskim orzecznik, jeżeli jest nim rzeczownik, występuje w narzędniku: Marek jest uczniem, natomiast gdy jest nim przymiotnik - to w mianowniku: Róża j~ piękna.
W języku łacińskin.i orzecznik imienny stoi zawsze w nominatiwie!
Marek jest uczniem Marcus discipulus est Ogród jest piękny Hortus pulcher est
(orzecznik) (orzecznik)
Drugorzędne części zdania:
dopełnienie ~ a. bliższe b. dalsze przydawka
okolicznik
1� Dopełnienie jest to część zdania, która uzupełnia treściowo czasownik i ode~":_~_ . .. . _ _ _ _ _ _

Marek czyta (co?) - książkę ~. Daję książkę (komu?) - Markowi dopełnienie bliższe dopełnienie dalsze
Należy zwrócić uwagę na składnię dopełnienia bliższego w języku łacińskim. Dopełnienie bliższe występuje po czasowniku przechodnim. W języku polskim dopełnienie bliższe może stać w przypadku czwartym (w bierniku) "czytam książkę", w drugim (w dopełniaczu) - "nie czyrtam książki", lub w szóstym (w narzędniku) - "zarządza domem".
W języku łacińskim dopełnienie bliższe stoi zawsze w akusatiwie.
Chłopiec czyta książkę. (biernik)
Puer librum legit. (acc.) Dopełnienie dalsze odI Daję książkę Markowi.
Julia nie czyta książki. Matka zarządza domem. (dopełniacz) (narzędnik)
Iulia librum non legit. Mater domum administrat. (acc.) (acc.) -owiada na pytania innych przypadków, np.:
Cieszę się życiem itp.
2. Przydawka jest to część zdania, która określa rzeczownik i odpowiada na pytania: jaki, który, czyj, ile?, np.:
maly chłopiec puer parvus
j~?
Przydawkę wyrażamy rzeczownikiem, przymiotnikiem, zaimkiem, liczebnikiem, imiesłowem przymiotnikowym. Przydawka rzeczowna może się zgadzać z rzeczownikiem określanym w rodzaju, liczbie i przypadku, np.:
Cyceron mówca Cicero orator mian, r.m.l.p.
Miasto Neapol Miasto Ateny Oppidum Neapólis Urbs Athenae r.n. r.ż. r.ż.l.p. r.ż.l.mn.
Przydawka rzeczowna wyrażona dopełniaczem nazywa się p r z y d a w k ą d o p e ł n i aczową, np.
Dom ojca Patris domus czyj ? przyd. dop.
Przydawka przymiotna zgadza się z rzeczownikiem określanym w rodzaju, liczbie przypadku, np.:
Wielkie miasto Magna urbs
r.n. l.p. mian. r.ż. Lp. mian.
3. Okolicznik jest to część zdania, która odpowiada na pytania: kiedy, gdzie, shąd, dokdd~ 9ak, dlaczego, w jakim celu? np.
~u~o przyjdę do ciebie.
Cras ad te veniam. ~ okolicznik c z a s u kiedy?
Jestem w domu.
DOmi Sum. okolicznik miejsca gdzie?
Spieszymy ze szkoly.
E schola properamus. ~ okolicznik miejsca
skąd?
Spieszę do teatru.
In theatrum propero. ~ okoliczm'k misjsca dokąd 111?
Krzyczę wielkim glosem (bardzo głośno).
Magna voce clamo. okolicznik sposobu jak?
Cierpię z powodu choroby. ~
Morbo doleo. okolicznik prżyczyny
dlaczego?
Szyk wyrazńw w zdaniu Zacińskim
Orzeczenie występuje najczęściej na końcu zdania, podmiot-na początku. Przydawka przymiotna stoi zwykle po rzeczowniku.
Podzisł zdań
Zdania dzielą się na: pojedyncze i złożone.
Zdanie,wktórymjesttylko jedno orzeczenie,jestzdaniem pojedynczym,np.:
Marek spaceruje. Marcus ambulat.
Zdanie, które składa się z d w ó c h lub w i ę c e j zdań poj edynczych, jest z d a n i e m złożonym, np.:
Marek spaceruje i śpiewa. Marcus ambulat et cantat.
Marek przechadza się, a Tytus pracuje. Marcus ambulat, Titus autem Zabórat. Zdań jest tyle, ile w zdaniu - orzeczeń. Zdania złożone mogą być:
złożone ~'spółrzędnie { podrzędnie

Zdania złożone współrzędnie mogą być połączone spójnikami: i, a-et; lecz-sed, itp. lub bezspójnikowo.
Połączenie spójnikowe
zęta stoją i śpiewają. stant et cantant.
Połączenie bezspójnikowe
Dziewezęta śpiewają, chłopcy bawią się. Puellae cantant, pueri ludunt.
Zdanie złożone podrzędnie składa się ze zdania nadrzędnego, które wyraża ówną oraz ze zdania lub zdań p o d r z ę d ny c h, które są zdaniami określającymi! ania złożone podrzędnie są połączone różnego rodzaju spójnikami np.: cum luod (ponieważ), si (jeżeli, gdyby itp.) lub zaimkiem względnym: qui, quae, tóry, jaki) np.:
Zdania złożone
:c, którego widzisz, jest uczniem ~em vides, discipulus est.
rierzysz w to, mylisz się. edis, erras.
Podział zdania na nadrzędne podrzędne
chłopiec jest uczniem Puer discipulus est
którego widzisz quem vżdes (określające)
Mylisz się Erras
: byłem chory, przyszedłem do szkoły. Przyszedłem do szkoły zam aeger eram, in scholam veni. In scholam veni
Jeżełi wierzysz w to Si id credis (warunkowe)
Chociaż byłem chory Quamquam aeger eram (przyzwalające)
vaga: Zdania podrzędne są szczegółowo omówione w poszczególnych lekcjach (zob. spis treści).
01. Lectio prima
Deklinacja I : temat - a Kotuugacja I : temat - a
Deklinacja I. Temat - a
Dó deklinacji pierwszej należą rzeczowniki rodzaju żeńskiego (f ) zakończone w nom. sing. na - a, w gen. sing. na - ae, np. : ancilla, ancillae (niewolnica), rosa, rosae (róża), ~rtóla, viólae (fiołek), statua, statuae (posąg) oraz rzeczowniki rodzaju męskiego oznaczające przedstawicieli ludów i zawodów (rodzaj naturalny zob. s. 20), np.: Belga, Belgae (Belg), Persa, Persae (Pers), poeta, po~tae (poeta), auriga, aurigae (woźnica), alqricola, agricólae (rolnik). Por. polskie wyrazy: poeta, artysta, wojewoda, które odmie~j; się według wzoru: kobieta, kobiety itd.
Wzór odmiany
Singularis
N� ancelki labórat a
~''� ancidlae domin'd matrón'd Roman~d est ae
D� ancillae domina tunicam dat ae
~cillam miseram domin'd sever'd castigat am
V� o ancillci, mis~rą es! a
de ancilla mis~ra tnatrón'd narrat a
Pluralis
I ancillae in vinea labórant I ae
~ .:.~ ._ ~_x .._ __..._
....~n~ _.
Plur3lis
D, ancillis matrón~ tunicas dat Acc. ancillas matrónd severa castigat V. o ancillae, misćrae esris!
Abl. de ancillis miseris dominae narrant
is as ae is
ancill~, se - niewolnica labóro - pracuję dominą, ae - pani
matrón~, ae - kobieta, pani domu Romana, ae - rzymska
matrón~ Romąną - Rzymianka est - jest
tunic'~, ae - tunika do - daję
ancilla mis~r~ - nieszczęśliwa niewolnica dominą sever~ - surowa pani
es - jesteś
de ancilla - o niewolnicy narro - opowiadam vinią, se - winnica
vitą, se - życie castigo - karcę, ganię
estis - jesteście
Uwaga 1. de ancilla - o niewolnicy, de ancillis - o niewolnicach; de vita - o życiu; zapamiętaj, że przyimek de łączy się z abl.
Uwaga 2. in vinl'a - w winnicy; in vi_ta - w życiu; in schola - w szkole; in tabula - na obrazku; zapamiętaj, że przyimek in w odpowiedzi na pytanie gdzie? - znaczy: "w, na" i łączy się z abl.
Uwagi do 1 deklinacji :
1. W~nom. i voc. sing. a jest krótkie (a), w abl. a jest długie (a), powstało bowiem z dawnego -ad, np. scholad; końcówka d zanikła powodując wzdłużenie zastępcze samogłoski a, stąd: ancilla, schola, vinea.
2. Końcówka gen. sing. -ae powstała z dawnego -ai, które zachowało się w inskrypcjach i u wczesnych autorów łacińskich; obok końcówki -i występowała także w gen. sing. końcówka -s, zachowana w połączeniu pater familias (ojciec rodziny), mater familias (matka rodziny).
3. Według podanego powyżej wzoru (ancilla) odmieniają się także przymiotniki rodzaju żeńskiego, zakończone na -a, np. : matrónci severa, gen. sing. matrónae severae itd.
4. Imiona własne żeńskie pochodzenia greckiego, zakończone w nom. na -e, np: Alcmene, zachowują końcówki deklinacji greckiej w gen. -es, np. Alcmenes, w acc. -en: Alcmenen; mogą jednak przejąć końcówki deklinacji łacińskiej we wszystkich przypadkach według wzoru: Alcmena, Alcmenae itd.
5. Imiona własne męskie, pochodzenia greckiego, zakończone w nom. na -as, -es, np. Aeneas, Aeneae, Perses, Persae, odmieniają się według podanego wzoru (ancilla), utrzymują tylko w acc. grecką końcówkę -n, np. Aenean, Persen; może jednak występować także końcówka łacińska: Aeneam, Persem.
A~gps Anchises ! N' Anchisae G. Aendae
A~gae Anchisae , Aeni3an, Aeneam Anchfsen, Anchisam V. ,q~d, Aenea Anchise, Anchisa Abl. A~a Anchise, Anchisa
Roningacja I. Temat - a
Czas teraźniejszy - Praesens (por. s. 21) Singularis I Pluralis 1 labóro praeuję labora-mus pracujemy Z labóra-s pracujesz labora-tis pracujecie 3 labóra-t pracuje labóra-nt pracują
Tryb rozkazujący - Imperativus
labóra ! pracuj! labora-te! pracujcie!
Varia
Ancillae in casa labórant. Domina non labbrat. Ancilla dominae aquam portat. Magistra in sehola severa est, sed puellae magistram amant. Sophia Mariae amica est; Maria amicam amat et laudat. Puellae, narrate fabulas!
eaea, se - chatka, dom n~t - nie
aQna, se - woda ~o - niosę
~iatra, ae - nauczycielka ~~ - surowa
schola, ae - szkola amo - lubię, kocham amica, ae - przyjaciółka et-i
laudo - chwalę
fab~ila, se - opowiadanie, bajka
De Varsovia
V~'sovia nostra pulchra est. Varsoviam pulchrae statuae ornant. Specta, Sophia, et vos, M~ et Ioanna, spectate! En, Victoriae statua clara! Multae viae Varsoviae longae et ~e sunt. Ecce pulchra via - via Łazienkowska. Amatis-ne Varsoviam? Varsoviam ~lde amamus, Varsovia incólis Poloniae cara est. De Varsovia poetae saepe narrant.
Przykład odmiany imion męskich greckiego pochodzenia zakończonych w nom.

Ibi victoria, ubi concordia.
Verae amicitźae sempiternae sunt.
Varsovia nostra - nasza Warszawa pulchra - piękna
~rno - ozdabiam apecto - patrzę vos - wy
en - oto
victoria, ae - zwycięstwo
Victoria, ae - bogini zwycięstwa (gr. Nike)* ;tatua clara - słynny posąg
multae - ficzne, wiele via, viae - ulica, droga longa - długa
Lata - szeroka
ecce - oto
-ne-(przy wyraxie) czy? valde - bardzo
incóla, ae - mieszkaniec
cara, ae - (przymiotnik) droga, miła saepe - często
vita, se - życie ibi - tam
ubi - gdzie concordia, ae - zgoda vera - prawdziwa
sempiterna - wieczna, wiecznie ttwała
Zapamiętaj!
1. ancillae labórant - niewolnice pracują; podmiot w języku łacińskim i polskim ~toi w nominatiwie; w zdaniu: multae ancillae labórant - wiele niewolnic pracuje; w języku polskim podmiot jest w dopełniaczu, w języku łacińskim natomiast w nominaiwie (por. s. 22).
2. Polonia patria nostra est - Polska jest naszą ojczyzną; historia magistrd vitae ~st - historia jest nauczycielką (mistrzynią) życia; orzecznik imienny w języku łaciń>kim zgadza się zawsze z podmiotem, a więc jest w nominatiwie, w języku 'polskim w narzędniku (por. s. 23).
.,mczenia
t. Odmień: matróna Romanci; puelki mis~rd; statu8 pulchrci
~. Ułóż sześć zdań z wyrazów: matrmuź, ancillci, vin~ii, puella, poetd, severci, misera, pulchrci, castigo, m:rro, rrno, laudo, de, żn, np. matrónd severci ancfllam castigat.
:. Podaj wyrazy polskie, które pochodzą od łacińsluch: amo, aqua, fabula, labóro.
02. Lectio secunda
D~ynacja II : temat - o pnymiotnitu ~o~ posiłkowy esse
Deklinaela D. Temat - o
Do deklinacji drugiej należą rzeczowniki rodzaju męskiego, zakończone w nom. sing. ~ _~, -er, rzeczownik vir oraz rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone w nom. sing. na -um� Temat deklinacji drugiej - o.
Wszystkie rzeczowniki tej deklinacji mają w gen. sing. końcówkę - i, np.
servus - servi = niewolnik (dawne servos)
ager - agri = rola ( " agros) oppidum - oppidi = miasto ( " oppidom)
Wzór odmiany rzeczowników zakończonych na -us
Singularis
N. servus labórat us
G. servi dominus severus est i
D. servo dominus hortum monstrat o
Ax. servum dominus castigat um
V� o serve, vita tua misera est! e
Abl. de servo Spartaco magistra narrat o
Pluralis
~ servi in horto labórant ~ ż
G� servó-rum vita semper misera est orum D' servis dominus hortum monstrat is W servo-s domini castigant os
V � o servż, Spart~cus fortunae vestrae curat! i de servis magistra narrat is
~ i - niewolnik vita tua - twoje życie W i - pan semper - zawsze
~ - surowy fortuna vestra - wasz los
~ i - ogród curo - troszczę się, dbam (o co, z dat.) ~j.~ o - pokazulę
J~zór odmiany rzeczowników zakończonych na -er
Singularis
puer Romanus in scholam properat pu~ri Romani liber pulcher est
puero Romano magister librum monstrat puerum Romanum magister laudat
o puer Romane! tabulam specta de puero Romano magister narrat
pueri Romąni in scholam properant
pueró-rum Romanórum magistri clari sunt
pu~'ris Romanis magistri fabulas narrant
pueros Romanos magistri laudant
o pui;ri Romani! amate patriam vestram
ae pueris Romanis magister narrat.
i - chłopiec
ro - idę, spieszę
ter, magistri - nauczyciel libri - książka
tabul''a, se - tabliczka, obraz bonus - dobry
patri~, se - ojczyzna vestra - wasza
: a p a mi ę t a j : in scholam - do szkoły; in hortum - do ogrodu. Przyimek in w od- i :dzi na pytanie dokąd? łączy się z akuzatiwem. ;
~Uzór odmiany rzeczowników rodzaju nijakiego zakończonych na -um ~
Singularis
oppidum parvum saepe pulchrum est
oppidi parvi murus altus non est
oppido parvo murus non altus est
oppidum parvum visitamus
0 oppidum parvum, pulchrum es!
de oppido parvo poeta narrat
Pluralis
um ż
0 um um 0
'~p języku łacińskim dativus w połączeniu z czasownikiem posiłkowym esse (być)
`vyl,~a s~n posiadania. Przy tłumaczeniu na język polski rzeczownik w datiwie staje się p~�tem (mianownik), a orzeczenie łacińskie (czasownik esse) oddajemy przez odp�~e~ą formę polskiego czasownika "mieć"; jest to tzw. d a t i v u s p o s s e s s i v u s (posiadania) albo p o s s e s s o r i s (osoby posiadającej).
P~II110~
p~zymiotniki o trzech zakończeniach: -us, -a, -um (np. altus, alta, altum) i -er, -a, -um (np, miser, misera, miserum) odmieniają się w rodzaju męskim i nijakim według deklinacji drugiej, t'~'rodzaju żeńskim według deklinacji pierwszej.
In f n II I II
Singularis
N. -us, -a, -um I bonus, bona, bonum
G. -ż, -ae, -i I bmri, bonae, boni
Singularis
II I I
m j
-er, -a, -um miser, mis~ra, miserum
-i, -ae, -i mżseri, n:iserae, miseri
II i II n m
Pluralis
I II f n
oppida par~a saepe pulchra sunt a N� altus alta altum alti altae alta
oppidó-rum parvb-rutn muri alti non sunt orum G� alti altae alti altó-rum alta-rum altó-rum
oppidżs parvis muri alti non sunt is D� alto altae alto altis altis altis
oppida parva et pulchra visitamus a ~� altu-m alta-m altu-m alto-s alta-s alta
0 oppźda parva, pulchra estis! a V� alte alta altu-m alti altae alta
de oppidis pulchris poetae narrant is Abl. alto alta alto altis altis altis
un, i - miasto altus - wysoki G' miser misera miserum miseri miserae n:isera
visito - zwiedzam, odwiedzam
- mały D� mis~ri miserae miseri miseró-rum misera-rum miseró-rum
im parwm - małe miasto pulcbrum - piękne rnisero miserae misero mis~ris mis~rżs mis~ris
~, i - mur es - jesteż ~� mis~ru-m misi;ra-m miseru-m misero-s misera-s misera
miser mis~ra miserum mis~ri mżserae misera
;apamiętaj! Oppido parvo murus non altus est-Małe miasto ma niewysoki mux ~s~'� mise"ra misero miseris mis~ris n:isisris

Uwagi do II deklinacji :
Singularis Pluralis
l. Tematowe o w sylabach końcowych zamkniętych przekształciło się u schyłku r. p.n.e. w u. Nominativus w łacinie archaicznej był zakończony na -os; forma ta >wała się w napisach i dawnych tekstach: Manios = Manius; tribunos = tribunus, ~. W wyrazach zakończonych pierwotnie na -ros następował zanik samogłoski o tosce końcowej, a końcowe -s upodobniło się do r i uległo uproszczeniu, tak że rwotnej formy pueros przez formę puerr powstała klasyczna forma puer. W wyra. w których przed zakończeniem -ros występowała spółgłoska, np. agros, poprze2 ę agr doszło do formy ager (z r zgłoskotwórezego, powstała grupa er); w przypad. zależnych wyrazy te tracą samogłoskę e, np. agri, agro itd. Jest jednak grupa rze. ników i przymiotników, które zachowują -e w przypadkach zależnych:
Rzeczowniki Przymiotniki
, pudri - chłopiec asper, aspera, asperum - szorstki, trudny i
I
r, gen~ri - zięć lacer, lacera, lacerum - podarty
II
~, socer% - teść liber, lib~ra, liberum - wolny i
er, vesperi - wieczór miser, misera, miserttm - nieszezęsny I
prosper, prospera, prosperum - pomyślny
tener, tenera, ten~rum - delikatny
dexter, dextera, dexterum
I
~
dexter, dextra, dextrum Prawy
%ocuse ioci (m) - żart
fr~~ fran% (n) - wędzidło c~.b~us, carbasi (rn) - żagiel
ioca, iocór:mz lub ioci, iocorunt ji~ena, frenórum lub freni, frenór:rm carbasa, carbasórum
~, Wyjątki: humus -i (ziemia), alvus, -i (brzuch, żołądek) oraz rzeczowniki pocho~e~a greckiego dialectus, -i (dialekt), paragraphus, ~ są rodzaju żeńskiego.
Rzeczownik humus zachował archaiczny locativus : humi - na ziemi (por. s. 19). Rzeczowniki: vulgus (volgus), -i (pospólstwo), virus, -i (trucizna), pelagus, -i (morze) $ą r~aju nijakiego.
Czasownik posiłkowy esse - być. Temat - s/es
Singularis
Pluralis
1 s-u-m - jestem s-u-mus - jesteśmy 2 es -jesteś es-tis -jesteście
3 es-t - jest s-u-nt - są Tryb rozkazujący - Imperativus
3. Rzeczowniki II deklinacji rodzaju męskiego, zakończone na -us, mają w voc es! -bądt! I es-te! -bądźciel końcówkę -e (apofonia o:e), np. servus voc. serve; natomiast imiona własn
iczone w nom. sing. na -ius oraz rzeczownik filius (syn) mają w voc. końcówkę -i Bezokolicznik-Infinitivus ~aius voc. Cai; Publius voc. Publi; filius voc. fili. Jest to jedyny wypadek wśró
u deklinacji, kiedy vocativus ma inną końcówkę niż nominativus.
es-se - być
4. Rzeczowniki rodzaju nijakiego mają acc. i voc. sing. równe nominatiwowi =-~ . ~ralis nom. acc. i voc. mają końcówkę -a.
5. Imiona greckie o końcówce nominatiwu -eus mają w voc. sam temat np. Orp '.,~ n :, W~g tego wzoru odmieniają się także czasowniki złożone (composita) z esse, p. - voc. Orpheu. W imionach greckich występuje w nom. sing. obok końcówki
ówka -os, a w acc. obok um -- on np. : ~-~n, ab-esse - jestem nieobecny
nom. Delos lub Delus
acc. Delon " Delum (zob. s. 212)
6. W II deklinacji jest grupa rzeczownitków, które w pluralis zmieniają rodzal~ mają formę oboczną:
Singularis
~, loci (m) - miejsce
loci, locórum-miejsce w tekście, w książce In~n_ tncńrum-okolice. mieiera na ~iaw,i_ t~
~d sum, ad esse - jestem obecny, jestem pomocny, pomagam de-sum, de-esse - brak mnie, jestem nieobecny
m-sum, in-esse - jestem w czymś, mieszczę się rnter-sum, inter-esse - biorę udział
�b-sum, ob-esse - szkodzę
P~'ae-sum, prae-esse - jestem na przedzie, przewodzę
' ~,~Dossum, posse - mogę :~ąś`~,..:, ______

ingularis ~ Pluralis
prae-sum prae-sumus prae-es I prae-estis prae-est prae-sunt
tantum (d�mysl. nomen); o kilku takich rzeczownikach powiemy: pluralia tantum (domy~l� nomZna). Por. polskie: nożyce, drzwi.
Ćwiczenia a D~~; dominus severus, servus miser, oppidum pulchrzcm.
b. Dodal do podanych poniżej rzeczowników dowolne przymiotniki i zamień na nom. plur.: magister, via, ~~ qsricóla, oppidunz.
c, 7~mień na liczbę mnogą podmiot, orzeczenie i dopełnienie w zdaniach: Puer librum monstrar. De POlOrila, patria nostra D~n:ts servum bonum laudat. Puella oppidum pulchrum visitat. Domina severa ancillam castigat.
Magister pueris et puellis chartam monstrat et: "En - inquit - Poloni~ 'a nostra est. Nos Poloni in Polonia habitamus. Polónis finitimi sunt: incolae naniae, Bohemiae, Slaviae et populi, qui in Lithuania, Alba Russia, Ucraina tant. Patria nostra pulchra est. Polóni patriam amant. Multi fluvii in Polonia , Vistula, fluviórum Polonórum regina, fluvius latus et pulcher est. Etia .. e magnae et pulchrae terram nostram ornant. Varsovia, Cracovia, Posnaniii tislavia Polónis carae sunt. Poetae Pólonórum non solum de Cracovia e ovia fabulas multas narrant, sed etiam gloriam patriae nostrae celebrant. Multi incólae Poloniae agricolae, fabri, operarii, nautae sunt. Agricolae i
labórant, terram arant; nautae periti navigant, fabri et operarii et nautad
ae divitias parant et patriae prosunt.
Patriam amamus, non quia magna est, sed quia nostra. Errant, qui patria, ubi bene" sed "Errare humanum est".
a, ae - dziewczynka a, ae - karta
t - mówi
a, ae - ojczyzna
r, -a, -um - nasz
- my
o - mieszkam ~nus, i - sąsiad lus, i - naród
- którzy
., muitae, multa - wiele ~s, fluvii - rzeka
a, ae - królowa
i - także
, se - ziemia, kraj - ozdabiam olum - nie rylko dam - lecz także
Polonórum - poeta polski (dosł. poeta ~ków)
i, ae - sława
celebro - rozgłaszam
agricóla, ae - rolnik
faber, fabri - rzemieślnik
operarius, i - robotnik
nauta, ae - żeglarz, marynarz
ager, agri - rola, pole
aro - orzę
peritus, a, um - doświadczony navigo - żegluję, pływam na statkach
cum (z abl.) - z (kim, czym) magnus, a, um - wielki divitiae, divitiarum - bogactwo paro - przygotowuję; zdobywam prosum, prod-esse - jestem pożyteczny quia - ponieważ
sed - lecz
erro - mylę się, błądzę
affirmo - twierdzę bene - dobrze
humanus, a, um - ludzki humanum (neutr.) - rzecz ludzka
03. Lectio tertia
Koniugacja. Infinitivus, indicativus, imperativus praesentis activi
Koniugacja
~ języku łacińskim są cztery koniugacje O przynależności czasownika do właściwej koniugacji decyduje zakończenie tematu Do koniugacji I, II i IV należą czasowniki, których temat kończy się na samogłoskę; koniugacja III obejmuje tematy spółgłoskowe. Do kon. I należą czasowniki. których temat kończy się na -a; do kon. II - czasown.iki, których temat kończy się na -e (długie); do kon. IV - czasowniki, których temat kończy się na -i.
Tetnat ezasownika występuje wyraźnie w infin.itiwie po odrzuceniu końcówki -re oraz w 2 osobie sing. imperativi praesentis.
Należy zwracać baczną uwagę przy rozróżnianiu czasowników kon. II i III, których bezokoliczniki na pierwszy rzut oka, wydają się identyczne (ere). Jednak samogłoska e a'' bezokoliczniku kon. II należy do tematu i jest długa (e), natomiast w bezokoliczniku kon. III samogłoska e pełni funkcję spójki między spółgłoskowym tematem a końcówką ~okolicznika -re i jest krótka (e). Gdy nie znamy iloczasu przedostatniej zgłoski ~ZOkolicznika zakońezonego na -ere, możemy odróżnić kon. II od kon. III po pierwszej osobie sing.
Koniugacja
II
Z a p a m i ę t a j! divitae, divitiarum - bogactwo. Rzeczownik ten w łacinie ma tylko ~ `�'~ę leg-o - czytam, zbieram I ~`o ~ boję się I scrib-o - piszę

Koniugacja III obejmuje także czasowniki o temacie rozszerzonym przez samo. ~~~tivus praesentis activi
Eoskę - i (w inńnitiwie występuje jednak tylko spójka e) np. cap-i-o: biorę, infin, ~.Lj,b oznajmujący cz. teraźniejszego str. czynnej ~p-e-re.
, Koniugacja
Indic, praes. Imperativus Koniugacja I Temat I I os. sing. I I~tivus 2 os. sing.
I -a orno orna-re orna
II -e mone-o mone-re mone
III -spółg. leg-o leg-g-re leg-e
cap-i-o cap-e-re cap-e
IV _ż audi-o audi-re audi

Do tworzenia form czasownikowych konieczna jest znajomość czterech form
:awowych każdego czasownika, które uczeń będzie kolejno poznawał, są to : indicativus praesentis activi (pierwsza osoba)
infinitivus praesentis activi
indicativus perfecti activi (pierwsza osoba) supinum
p. orno, orna-re, orna-ui, orna-tum
Uwaga. Obecnie uczeń powinien już zapamiętywać czasowniki w pierwszej osobie i w ~ czniku: habeo, hab~re; lego, leg~re; disco, disc~re itd.
Il~nltlVllB~ IlldlCatlWS~
aiperatiws praesentis activi czterech koniugacji Wz6r odmiany
Koniugacja I I II III IV Temat i a e I spólgloska I i
nsnitivus praesentis activi 3ezokolicznik cz. teraźni.ejszego str. czynnej
Koniugacja ~ I
orna-re I mozz~-re leg-i~ re cap-~-re audi-re
II I III I IV
Singularis
mone-o leg-o
ozdabiam �napominam czytam
~_s mone-s leg-i-s
3 orna-t mone-t leg-i-t
Pluralis
ornu-mus mone-mzis leg-i-mus cap-i-mus audi-mus
2 orrtit-tis mone-tis leg-i-tis cap-i-tis audi-tżs
3 orna-nt nzone-nt leg-u-nt cap-ź-u-nt audi-u-nt
Uwaga. W koniugacji trzeciej (temat spółgłoskowy) występują spójki -i-, -u- łączące temat z końoówk~ osobową; podobnie-w 3. osobie plur. czasowników koniugacji czwartej występuje spójka -u-. Imperativus praesentis activi
Ticyb rozkazujący cz. teraźniejszego str. czynnej
. Koniugacja I I II I III I IV

2 ~� ~n8� orna! mone! leg-e! cap-e! audi!
ozdabiaj ! upominaj ! czytaj ! bierz ! słuchaj !
2 a. plui'. orna-te! mone-te! leg-i-te! cap-i-te! audi-te!
ozdabiajciel upominajcie! czytajcie! bierzcie! słuchajcie!
,:: ~us discipulus est; libros multos habet, libros libenter legit. Iulia puella parva est; ~ non legit, sed cum ancilla et parvis puellis in horto ludit. Nos etiam discipuli s~~ hnguam Latinam discimus. Agricólae seduli agrum arant, operarii aedificia ~ struunt, fabri cum operariis labórant.
* Non scholae sed vitae discimus. Per aspera ad astra.
capź-o biorę cap-i-s cap-i-t
audi-o słyszę audi-s audi-t

Ipulus, i - uczeń r, libri - książka Eo, habere - mam nter - chętnie
, leg~re - czytam
~, lud~re - bawię się ua, ae - język
o, disc~re - uczę się m, i - wypoczynek
Zapamiętaj!
sediilus, a, um - skrzętny, pilny aedificium, i - budynek, budowla struo, struLre - budować festino, are - spieszę się
lente - powoli
asper, asp~ra, aspLrum-trudny, szorstki,przy. krY
astrum, i - gwiazda
negotium, i - zaj ęcie, zatrudnienie
1. libros legit - czyta książki; libros non legit - nie czyta książek; w języku polskim ";' przeczeniu dopełnienie bliższe stoi w dopełniaczu, w języku łacińskim dopełnienie ~; ;sze - zawsze w acc. (zob. s. 24).
2. dżscimus scholae - uczymy się dla szkoły; discimus vitae - uczymy się dla życia; Jk łaciński nie ma odpowiednika wyrazu "dla"; w zwrotach, w których występuje avko "dla" język łaciński używa datiwu; j est to tzw. d a t i v u s c o m m ó d i (korzyści). dat. jest wyraz oznaczający osobę lub rzecz, dla której spełniana jest jakaś ezynność.
3. per aspera - przez rzeczy trudne, przez trudy; przyimek per - przez, reślenie miejsca) łączy się z ace.
4. per aspera - acc. plur. rodzaju nijakiego; w języku łacińskim używa się 1 ~tnika lub zaimka bez rzeczownika w znaczeniu ogólnym w acc. plur. rodzaju go, wówczas tłum.aczymy go albo przez odpowiedni przymiotnik lub zaimek, częściej w liczbie pojedynczej np.:
Ego mea laudo - ja chwalę moje
Tu tua laudas - ty chwalisz swoje (twoje),
przez rzeczownik: per aspera - przez rzeczy trudne, przez to co trudne,
dy.
Rarus fortuna sua contentus
Numquam fortuna nostra contenti sumus. Agricóla fortuna sua contentus non est~~ ztae fortunae invidet. "Beatus es, nauta, - inquit - multas terras visitas, divitias, gnas habes..Ego miser sum, semper labóro, fatigatus iam sum, numquam otium mihi: ". Tum nauta : "Tu, agricóla, beatus es : in casa tua habitas, pericula non times, am securam agis. Ego autem ventos et procellas semper timeo. Numquam secun~ n". Tum deus apparet et: En, ego - inquit - fortunam vestram muto. Tu, nauta, ~um ara, agricóla es! Tu autem, agricóla, navigium conscende et divitias para! Nauta ~icólam, agricóla nautam spectat, et nauta et agricóla vitam suam laudare studen~ ricóla in casa manet, nauta navigium conscendit. Saepe aliena nobis placent. Notutri dictum Polonórum: Aliena laudatis, vestra ignoratis.
suarr a~ ~ '- swój
contentus, a' um - zadowolony ~~~,co, ere - zazdroszczę komu (z dat.) b~~ a, um - szczęśliwy
~~gTiun, navigii - statek ~m~r - zawsze
fatl8ątu~ a~ um '- zmęczony iam -1~
~~, s, um - beztroski, bezpieczny ago, ~.e - czynię, pędzę
vltam ago - Pędzę życie ~--ja
tu - t5'
~~~~ i - wiatr procella, ae - burza deus, i - bóg
appario, ere - ukazuję się
Zapamiętaj!
vester, a, um - wasz, wasza, wasze muto, are - zmieniać
autem - zaś
conscendo, ire - wsiadać
conscendo navigium (z acc.) wsiadam na statek conscendo equum - dosiadam konia
notus, a, um - znany studeo, ere - staram się maneo, ere - zostaję alienus, a, um - obcy, cudzy dictum, i - powiedzenie ignóro, are - nie znam verbum, i - słowo
doc~o, ere - uczę esemplum, i - przykład traho, ~re - ciągnę, pociągam
1. otium mżhi est-mam odpoczynek, dat. possessivus, (zob. s. 32-33).
2. aliena ... vestra - acc. plur. rodz. nijakiego = cudze, (to co jest cudze ... wasze) zob. s. 40 uw. 4.
~w"iozenia
a: Podane ezasowniki odmień w praesens i podaj ich-bezokolicznik; lego et scribo; canto et ludo; specto et óiddo9 audio sed non video.
11. Pnetłumacz zdania: Piszę list. Andrzej (Andreas) nie pisze listu. Pani chwali dobrą niewolnicę, ale nie ehwali złej (zła = mala) niewolnicy. Rolnik orze pole, lecz żeglarz nie orze pofa.
e. Wymień kilka wyrazów polskich, które pochodzą od podanych łacińskich: muto, ventus, fatigatus, ignóro, s8o~ docYo.
04. Lectio quarta
imperfecti activi czterech koniugacji ~nika posiłkowego esse.
~ osobowe. Zaimki dzierżawcze.
~dicativus imperfecti activi
Tr9b o2najmujący cz. przeszłego niedokonanego str. czynnej
~""~$ 1111Derfectum
i : -m, -s, -t, -mus, -tis, -nt. W czasownikach kon. III i IV występuje ponadto s p ó j, ~ ogobowe - pronomina personalia e między tematem a cechą -ba.
Wzór odmiany
Koniugacja
I I II III I IV Singularis
ara-ba-m doce-ba-m defend-e-ba-m cap-ż-e-bam puni-e-bam
orałem, -am uczyłem, -am broniłem brałem karałem
ara-ba-s doce-ba-s defend-e-ba-s cap-i-e-bas puni-e-bas
ara-ba-t doce-ba-t defend-e-ba-t cap-i-e-bat puni-e-bat
Pluralis
ara-ba-mus doce-ba-mus defend-e-ba-mus cap-ż-e-ba-mus punż-e-ba-mus
ara-ba-tis doce-ba-tis defend-e-ba-tis cap-i-e-ba-tis puni-e-ba-tis
ara-ba-nt doce-ba-nt defend-e-ba-nt cap-ż-e-ba-nt puni-e-ba-nt '
Ind. impf. słowa posiłkowego esse brzmi eram; powstało ono z tematu es i ko
a -am (es-am ~ eram); w' IV w. p.n.e. s pomiędzy dwiema samogłoskami (inte :aliczne) przechodziło poprzez dźwięczne z w r (zjawisko to nazywa się rotacy n od litery greckiej p (rho) = r. Proces rotacyzmu zakończył się w poł. IV w. p.n
Singularis ~ Plurąlis
eram eramus byłem, byłam ` byliśmy, byłyśmy eras 2ratis erat erant
Według tego wzoru odmieniają się czasowniki złożone z esse (ad sum, ie); dodaje się tylko przedrostek, np.:
Singularis
ad-eram byłem obecny byłam obecna
Pluralis
ad-eramus byliśmy obecni
Singularis Pluralis
1 os. 2 os. I 3 os. 1 os. ( 2 os. 3 os.
ja tu ty ` brak nos my vos wy brak
I
m~ tui I sui nostri vestri sui
G.
al bo
nostrum vestrum
m=hi tibż sibż nobis vobis sibi
D,
me te se nos vos se
V, brak brak brak brak brak brak
Abl. me te se nobis vobis se
Zapamiętaj !
1. W języku łacińskim nie ma_ zaimka osobowego dla 3-ej osoby w nom. sing. i plur. Funkcję ich przejmują zaimki wskazujące.
2. Jeżeli przy zaimku osobowym występuje przyimek cum-z, to łączy się on z danym zainnkiem, np. "z tobą" - zamiast cum te używa się tecum, zamiast cum nobis - nobisccd)t.
Singularis
1 porro rnecum
niosę z sobą (ze mną) 2 portas tecum
`` niesiesz z sobą (tobą) portat secum
~iesie z sobą
Pluralis
portamus nobiscum niesiemy z sobą (z nami) portatis vobiscum niesiecie z sobą (z wami) portant secum
niosą z sobą
3� W gen. zaimków nos, vos występują dwie różne formy; nostrum, vestrum używa ~ę tY'lko w znaczeniu: "spośród nas", "spośród was" (zob. s. 71 gen. partitivus).
~ dzierżawcze - pronomina possessiva ~ as um - mój noster, a, um - nasz
~ ~ ~n - twój vester, a, um - wasz
swój (jego, jej) suus, a, um - swój (ich) ,
Zapamiętaj! Zaimek meus ma voc. mi; mi fili-mój synu; mi Marce-m6j rku.
ria
i tu sum, tu es ego, unanimi sumus. Ego librum meum lego, tu librum tuum legis, riam nostram amamus, patria nostra cara nobis est. Marcus librum suum legit, nos os nostros legimus, vos libros vestros legitis. Tibi vita rustica grata est, mihi vita ~ana. Tu quoque, mi fili? Vos valete et plaudite! (często zwracal się tak do widzó~ ut w zakończeniu komedii). Si tu vales, bene est, ego valeo ( formulka, jaką Rzymianu poczynali listy). Ubi tu Caius, ibi ego Caia ( formulka wypowiadana przez narzeczonq 'czas obrzędów ślubnych). Medice, cura te! Medici, curate vos! Naturam mutare icile est.
Vita rustica parsimoniae, diligentiae magistra est.
*
Exemplis discimus
~nimus, a, um - jednomyślny, zgodny ticus, a, um - wiejski
tus, a, um - miły anus, a, um - miejski ~que - także
~o, ere - jestem zdrowy, mam się dobrze udo, óre - klaszczę, biję brawo
parsimonia, ae - oszczędność diłigentia - pilność
medicus, i - lekarz
curo, are - troszczę się, leczę muto, are - zmieniam difficile - trudno
De nautis et agricolis
In Italia antiqua multi agricolae nec non multi nautae erant. Opulentus manus non laborabat, sed servi agros domini arabant, hortum atque iumenta curabant
rusticus, qui parvum agellum habebat, magna cura laborare debebat; liberos quoq re docebat. Filii et filiae agricolae in agris et in horto laborabant, agricóla e ' um aut duos tantum servos habebat.
Nautae in alienas terras navigabant, frumentum advehebant et incólis Romae v ~ant, magnas divitias sibi parabant. Divitiae tamen magnas curas et magna peri tis praebebant.
Agricolae et nautae antiqui multos deos et multas deas colebant. Agricolae d ibusque agrorum sacrificabant, nautae Neptuno, Oceani et fluviórum deo, equos ~ ~ros mactabant et Mercurium, mercaturae deum, colebant.
antiquus, a, um - dawny, starożytny n~ non -- et - i
op~~ a, um - zamożny, bogaty i~~~~ i - zwierzę pociągowe ~~ ; (zdrobniałe od ager) - małe pole łib~ órum (plur. tantum) - dzieci qu~ue _ także
ńłitts, i ._ syn s]~, se - córka un~ ~ ~ - jeden d~ duae, duo - dwa ~n~, - tylko f~en~n,i - zboże
Ćwiczenia
ad-v~ho, ęre - dowożę vendo, óre - sprzedaję tamen - jednak
praebeo, ere - dostarczam, przynoszę cura, ae - troska
dea, ae - bogini
coło, óre - uprawiam (np. agrum), czczę (np. deos)
sacrifico, are - składarn ofiarę equus, i - koń
taurus, i - byk
macto, ąre - zabijam na ofiarę mercatura, ae - handel
s. odmień w sing. i plur.: vir Ron:anus; amicus rneus; nauta peritus; rylko w sing.: Publius Cornelius Tacin~s. b. Odmień przez wszystkie osoby zmieniając odpowiednio zaimek dzierżawczy: Eóo librtrm meum habeo; agu aaticom meam amo.
c. Utwórz od podanych form czasowników w tej samej osobie i łiczbie formę czasownika w imperfectum i podaj znaczenia polskie w czasie teraźniejszym i przeszłym, np. sunrru - jesteśmy, erarnus - byliśmy.
praesumus, adeslis, plaudunt, plaudinrus habent, leginrtrs, praebes, praebetis.
05: Lectio quinta
Indi~tivue futuri primi activi czterech koniugacji s ~ posiikowego esse
~~hvus futuri primi activi
T~'b ~najmujący czasu przyszłego I str. czynnej
Fu~m I czasowników I i II koniugacji tworzymy dodając do tematu cechę -b, spój~ '~ -u oraz końcówki osobowe : -o, -s, -t, -mus, -tis, nt.
~zór odmiany
Z a p a mi ę t a j ! deis deabusque = deis et deabus - bogom i boginiom; rzeczowni~l v. ruchome (substantiva mobilia) rodzaju żeńskiego, które mają odpowiedni~ izaju męskiego o tym samym temacie w dekl. II, jak dea - deus, filia - filżus, anin~l isza) - animus (duch) mają w dat. i abl. plur. końcówkę -bus: filiabus (nie filiis~~
Koniugacja I
Singularis Pluralis '6-o vita-b-i-mus
Koniugacja II Singularis I Pluralis
Koniugacja I
Singularis ~ Pluralis
vita-b-%-s vita-b-i-tis vita-b-i-t I vita-b-u-nt
Koniugacja II Singulans Pluralis
time-b-i-s time-b-i-tis time-b-%-t time-b-u-nt
Futurum I czasowników III i IV koniugacji tworzymy dodając do tematu przed ~ńcówką osobową (-m, -s, -t; -mus, -tis, nt) w 1 osobie sing. cechę czasową -a, a w pa ~stałych osobach -e.
Koniugacja III
Singularis Pluralis 1 defend-a-m cap-i-am defend-e-ma~s I cap-i-e-mus będę bronić, obro- będę chwytać
nię
2 defend-e-s cap-i-e-s defend-e-tis cap-i-e-tis 3 defend-e-t cap-i-e-t I defend-e-nt I cap-i-e-nt
Koniugacja IV
Singularis ~ Pluralis
puni-a-m puni-e-mus będę karać, ukarzę
puni-e-s puni-e-tis puni-e-t puni-e-nt
Czasownik posiłkowy esse tworzy fut. I od tematu es (es-o, er-o, zob. s. 42). owniki złożone z esse odmieniają się tak samo, dodaje się tylko przedrostek.
Singularis I Pluralis
er-o ad-ero er-i-mus ad-erimus
będę będę obecny będziemy będziemy obecni
er-is ad-eris er-i-tżs ad-eritis
er-i-t I ad-erit er-u-nt ad-erunt
Varia Latium in Italia erat. Latium patria linguae Latinae erat. Multi incólae Italiae agricóla~ : :rant. Terra enim Italiae fecunda et agriculturae idonea erat. Itaque Romani agric
~ polonia quoque agricólae seduli et nautae pertiti sunt. Nautae terras alienas ~~t, sed patriam suam semper videre cupiunt. Nautae periti pericula vitare sciunt. Discip~ ma~a cura laborabunt, nam magister saepe dicit: fugit hora, fugiunt anni; fugiet hora, fugient anni.
*
lustitiam culere debemus. Verzr:n amicum pecunia non parabitis.
Cogito, ergo sum. Littera docet, littera nocet. Unum castigabis, centum emendabis.
e~ - albowiem, bowiem fecundus, a, nm - urodzajny
agricultura, ae (ager -~colo)-uprawa ziemi (roli) idon8us, a, um - odpowiedni, zdolny
itgque - więc
studio, ere (z dat.) - oddaję się czemuś, zajmuję siQ
enpio, ćre - pragnę
~elo, scire - umiem, wiem lng~o, Lre - uciekam hora, ae - godzina
annus, i - rok
iustitia, ae - sprawiedliwość deb~o, ere - powinienem pecunia, ae - pieniądze cogito, are - myślę
ergo - więc
litt~ra, ae - litera noceo, ere - szkodzę unus, a, um - jeden centum - sto
emendo, are - poprawiam
a ` `" De bellis .!tt:e ,
Antiqui Graeci et Romani bella gerebant, terras populórum finitimórum invadebant, ineólas in.terficiebant aut captivos secum asportabant, populos victos premebant. In num~ro servórum apud Graecos nec non apud Romanos multi captivi erant. Bella antiquis populis grata erant.
Nobis autem bella odiósa sunt. Itaque bella vitabimus, inimicórum copias non timebimus, iustitiam, concordiam atque amicitiam inter populos colemus, patriae divin~ ~nas parabirnus! Ego litteris curam dabo, tu quoque diligenter studebis, agricólae agc'os colent, fabri et operarii laborabunt, oppida aedificiis pulchris ornabunt. Vita no~ gtata et pulchra erit.
~~ i - wojna
~~ gero, ~re - prowadzę wojnę
~ i - naród
~-~ ęre - wkraczam, najeżdżam ~~o. ęre - zabijam
~ i - jeniec
~~~.,~ ~'e - zabieram, uprowadzam ~--~.',.~ um - zwyciężony
a ~ ~'e - uciskam, gnębię ~ ~x acc.) - u
~ enia
odiósus, a, um - znienawidzony, wstrętny
inimicus, i - nieprzyjaciel copiae, arum - wojsko inter (z acc.) - między
curam do, dare - oddaję się czemuś, przykładam się
littera, ae - litera
litt~rae, arum - pismo, literatura diligenter - pilnie
studeo, ere (z dat.) - uczę się, studiuję
; multi incolae. ~ =~a~~~VUS praesentis paSSlV1 odpowiednie formy od podanych czasowników zachowując tę samą osobę i liczb~ l~b ~~ekający CZ. teraźniejszego strony biernej ut. I np.: laudas, (audabas, laudabis: lego, audio, audis, aramus, navigas, venit, scribunt, adsuzzzuz, - Trj~
enia polskie w trzech czasach.
i wyrazów łaciziskich pochodzą wyrazy polskie: laboratorium, laborant, matrona, szkoła, kar~r Koniugacja iament, fabuła, wizyta, lektor, lingwista, antyk,filia, inwazja, nawigacja, audycja,, student, mA
;ma, kuracja.
06. Lectio sexta
Indicativus praesentis, imperfecti, futuri I passivi. Infinitivus praesentis passivi.
Imperativus praesentis passivi.
Indicativus praesentis, imperfecti, futuri I passivi Tryb oznajmujący cz. teraźniejszego, przeszłego niedokonanego, przyszłego I strony biernej

Praesens,imperfectum i futurum I passivi tworzymy dodając do formacji: temat+cecha lub t e m a t+ s p ó j k a danego czasu strony czynnej końcówki strony biernej (p a s s i v u m)
Końcówki osobowe dla praes., impf.,I passivi
Singularis i Pluralis
1 -r -mur
2 -ris -mini
3 -tur -ntur

Infinitivus praesentis passivi Bezokolicznik czasu teraźniejszego strony biernej

Koniugacja
I II III IV
lauda-ri mone-ri mitt-i audi-ri
być chwalonym być upominanym być wysyłanym być słyszanym
48
Indicativus praesentis passivi
Tryb orzekający cz. teraźniejszego strony biernej

Koniugacja

I II
Singularis
1 laudo-r mone-o-r
jestem chwalony jestem upominany
2 lauda-ris mone-ris
3 lauda-tur mone-tur
Pluralis

1 lauda-mur mone-mur
2 lauda-mini mone-mini
3 lauda-ntur mone-ntur
III IV
Singularis
1 mitt-o-r capi-o-r audi-o-r
jestem wysyłany jestem chwytany jestem słyszany
2 mitt-�-ris cap-�-ris audi-ris
3 mitt-i-tur cap-i-tur audi-rur
Pluralis
1 mitt-i-mur cap-i-mur audi-mur
2 mitt-i-mini cap-i-mini audi-mini
3 mitt-u-ntur cap-i-u-ntur audi-u-ntur

Indicativus imperfecti passivi
Tryb orzekający cz.przeszłego niedokonanego strony biernej

Koniugacja

I II III IV
Singularis
1. lauda-bar mone-bar mitt-e-bar cap-i-e-bar audi-e-bar
byłem byłem byłem byłem byłem
chwalony, upominany, wysyłany, chwytany, słyszany,
chwalono upominano wysyłano chwytano słyszano
mnie mnie mnie mnie mnie
49

Koniugacja
I II III IV
Singularis
2.lauda-ba-ris mone-ba-ris mitt-e-ba-ris cap-i-e-ba-ris audi-e-ba-ris 3.lauda-ba-tur mone-ba-tur mitt-e-ba-tur cap-i-e-ba-tur audi-e-ba-tur
Pluralis
1.lauda-ba-mur mone-ba-mur mitt-e-ba-mur cap-i-e-ba-mur audi-e-ba-mur
2.lauda-ba-mini mone-ba-mini mitt-e-ba-mini cap-i-e-mini audi-e-ba-mini
3 lauda-ba-ntur mone-ba-ntur mitt-e-ba-ntur cap-i-e-ba-ntur audi-e-ba-ntur

Indicativus futuri primi passivi
Tryb orzekający cz. przyszłego I strony biernej
Singularis
I II III IV
1. lauda-bo-r mone-bo-r mitt-a-r cap-i-a-r audi-a-r
będę chwalony, będę upominany będę wysłany, będę ujęty, będę słyszany
będą mnie będą mnie będą mnie będą mnie
chwalić upominać wysyłać chwytać
2. lauda-be-ris mone-be-ris mitr-e-ris cap-i-e-ris audi-e-ris
3. lauda-bi-tur mone-bi-tur mitt-e-tur cap-i-e-tur audi-e-tur
Pluralis

1.lauda-bi-mur mone-bi-mur mitt-e-mur cap-i-e-mur audi-e-mur
2.lauda-bi-mini mone-bi-mini mitt-e-mini cap-i-e-mini audi-e-mini
3.lauda-bu-ntur mone-bu-ntur mitt-e-ntur cap-i-e-ntur audi-e-ntur

W języku łacińskim stosuje się passivum znacznie częściej niż w języku polskim, dlatego wskazane jest przetłumaczyć najpierw zdanie dosłownie, pozostawiając je w stronie biernej, a następnie zamienić na stronę czynną, np.:
Puella a matre laudatur - Dziewczynka jest chwalona przez matkę.
Zamieniamy na stronę czynną: "Matka chwali dziewczynkę".


Imperativus praesentis passivi
Tryb rozkazujący cz. teraźniejszego strony biernej
Singularis
2 lauda-re! mone-re! mitt-e-re! cap-e-re! audi-re!
bądź chwalony bądź upominany! bądź wysyłany! bądź schwytany! bądź słyszany!
Pluralis
2 lauda-mini! mone-mini! mirt-i-mini! cap-i-mini! audi-mini! bądźcie bądźcie bądźcie bądźcie bądźcie chwaleni! upominani! wysyłani! schwytani! słyszani!
Varia
Memoria minuitur, nisi memoriam exerces. Ut salutabis, ita salutaberis. Divitiae bonum non sunt. Vir locum ornat, non locus virum. Cur Marcus saepe laudatur, et Publius semper castigatur a magistro? Cur Marcus et Titus saepe a magistro laudantur, et Publius et Caius castigantur?
memoria, ae - pamięć nisi-jeśli nie, jeżeli nie
miano, ere-pomniejszam, zmniejszam
ut... ita - jak... tak
saluto, are - witam, pozdrawiam
bonum, i - dobro
Zapamiętaj!
Zdanie, w którym orzeczenie jest w stronie czynnej, możemy zamienić w ten sposób, że orzeczenie będzie w stronie biernej (treść pozostanie ta sama), ale muszą też ulec zmianom inne części zdania. Np. zdanie: magister puerum laudat - "nauczyciel chwali chłopca" wyrazimy w stronie biernej : puer a magistro laudatur - "chłopiec jest chwalony przez nauczyciela". Przy zamianie zdania w stronie czynnej na zdanie w stronie biernej zachodzą następujące zmiany:
1. dopełnienie zdania w stronie czynnej staje się podmiotem.
2. podmiot występuje w ablatiwie, często z przyimkiem a, ab, jest to tzw. ablatiwus auctoris np.:
Magistra pueru m castigat.
Puer a magistra castigatur.
Ancilla fabulam narrat.
Fabula ab ancilla narrator.
Jeżeli podmiotem w zdaniu w stronie czynnej jest rzeczownik nieżywotny (rzecz),
51
to przy zamianie zdania na stronę bierną abladvus występuje bez przyimka a, to ablativus rei efficientis-rzeczy działającej, np. ager aratro aratur orze się (dosł. jest orana) pługiem".
Jeżeli w zdaniu z orzeczeniem w passivum nie ma osoby ani rzeczy działającej tzn, nie jest powiedziane "przez kogo (ktoś) jest chwalony, upominany" itp, tłumaczymy na język polski farmą bezosobową. Memoria minuitur - "pamięć zmniejsza się, osłabia się"; pugnabatur - "walczono"; dicitur - "mówi się", albo w czynnej bezpodmiotowo : Marcus saepe laudatur - "często chwalą Marka". sing. może wystąpić nawet czasownik nieprzechodni np. venio - "przychodzę venitur - "przychodzi się"; venietur - "przyjdzie się".
De castris Romanis
A Romanis castra ponebantur. Primum a tribuno locus capiebatur, ubi aqua et cibus facile inveniri poterat. Deinde quadratum spadum signabatur et muniebatur. Circum castra fossa fodiebatur et vallum struebatur. In mediis castris multa tabu ponebantur.
Impedimenta et spolia in spano inter vallum et tabernacula cumulabuntur.In castris tris munitis custodiae per vallum disponentur. Si Poeni vallo appropinquabunt a custodiis cernentur. Signum tuba extemplo dabitur.
Tum tribunus verba facit: "Audite! Castra extemplo movebuntur et tela a vobis parabuntur. Si fortiter pugnabitis, Poeni depellentur et vincentur. Gloriam patriae vestrae parabitis! Tum praemia vobis dabuntur!"

castra, castrorum (plur. rant.) - obóz
castra ponere - rozłożyć obóz
castra movere - zwijać obóz
primum - najpierw
capin, capere - biorę, zajmuję
tribunus, i - trybun (stopień oficerski)
locus, i - miejsce,
aqua, ae - woda
cibus, i - żywność, pożywienie
munio, ire - buduję, obwarowuję
munitus, a, um - obwarowany
fossa, ae - rów
fodio, ere - kopię
vallum, i - wał
medius, a, um - środkowy
in mediis castris - w środku obozu
tabernaculum, i - namiot
impedimentum, i - przeszkoda
impedimenta, orum - tabor
spolia, onim - łupy
cumulo, are - gromadzę
custodia, ae - straż
facile - łatwo
invenio, ire-znajduję
possum - mogę
potest - może
poterat - mógł(a) zob. s. 56
inveniri poterat - mógł być znaleziona było znaleźć
deinde - następnie
quadratus, a, um - czworoboczny, kwadratowy
spatium, i - przestrzeń, miejsce
signo, are - oznaczam, wyznaczam
dis-pono, ere - rozkładam, rozmieszczam
statim - natychmiast
terno, ere - spostrzegam, dostrzegam
signum, i - znak, hasło
extemplo - natychmiast
facio, ere - czynię, robię
verba facio - przemawiam
telum, i - pocisk, broń zaczepna
fortiter - dzielnie
pugno, are - walczę
de-pello, ere - odpędzam
vinco, ere - zwyciężam
praemium, i - nagroda
52
Ćwiczenia a. Zamień na stronę czynną zdania:
Ancilla a matrona severa castigatur. Liber a puella legitur. Verba magistri a pueris audiumtur. Fossa a viris fodiebatur. Poeni a custodiis cernentur.
b. Zamień na stronę bierną zdania:
Fabri et agricolae divitias patriae parant. Fabri et operarii magna aedificia aedificant. Romami multos deos et multas deas colebant.
Lectio septima
Deklinacja III - uwagi ogólne.
Deklinacja III spółgłoskowa.
Odmiana czasowników złożonych z esse: posse i prodesse.

Deklinacja III. Uwagi ogólne
Do deklinacji III należą rzeczowniki rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego o tematach spółgłoskowych, o temacie na - i, oraz dwa rzeczowniki o temacie na - u (sus - świnia; grus - żuraw). Końcówką gen. sing. jest - is.
Rzeczowniki deklinacji III dzielą się na trzy grupy deklinacyjne w zależności od tematu (różnice zachodzą tylko w kilku przypadkach)
a. deklinację spółgłoskową
b. deklinację samogłoskową
c. deklinację mieszaną.
Ostatnia jest wynikiem połączenia deklinacji spółgłoskowej z samogłoskową. W za- leżności od tematu występują różnice w następujących przypadkach:
1. ablativus singularis
2. genetivus pluralis
3. nominativus, accusativus, vocativus plur. rodzaju nijakiego.

Deklinacja spółgłoskowa samogłoskowa mieszana
Rodzaj m, f, n n m, f
Abl. sing. -e -i -e
Nom. Acc. Voc.
plur. neutrum -a -ia -
Gen. plur. -um -ium -ium
53
Deklinacja III spółgłoskowa
abl. sing. -e; nom., acc., voc. pl. neutr. -a; gen. pl. -um

Według deklinacji III spółgłoskowej odmieniają się rzeczowniki nierównozgłoskowe (imparisyllaba) rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego, których temat kończy się na spółgłoskę oraz kilka rzeczowników równozgłoskowych (parisyllaba):
pater, patris m - ojciec
muter, matris f - matka
frater, fratris m - brat
vates, vatis m, f - wieszcz, wieszczka
iuvenis, iuvenis m, f - młodzieniec; młoda dziewczyna
senex, senis m - starzec tanie,
canis, canis m, f - pies, suka

Zapamiętaj! Rzeczowniki równozgłoskowe (parisyllaba) są to te, w nom. sing. i w gen. sing. mają tę samą ilość sylab, jak np. nom. va-tes, gen.va-tis; nom. ca-nis, gen. ca-nis; nom. iu-ve-nis, gen. iu-ve-nis. Rzeczowniki nierównozgłoskowe (imparisyllaba) to takie, które mają w gen. sing. więcej sylab niż w nom. Np.: nom. lex, gen. le-gis; nom. no-men, gen. no-mi-nis.

Wzór odmiany -Masculinum
Singularis
N. imperator Romanus vir clarus est
G. imperator-is Romam tabernaculum praetorium appellatur
D. imperator-i Romano legio paret
Acc.imperator-em victor-em populus salutat
V. o imperator victor, salve!
Abl. de imperator-e claro poetae saepe narrant
Pluralis
N. imperator-es antiqui severi erant
G. imperator-um Romanorum gloria upad antiquos magna erat
D. imperator-ibus Romanie Iegiones parebant
Acc.imperator-es severos milites timebant
V. o imperator-es, patriam defendite, sed fnitimorum finibus copias prohibete!
Abl. de imperator-ibus iustis et claris libenter legemus

imperator, is m - wódz
praetorium, i - namiot
legio, opis f - legion
pareo, ere - jestem posłuszny
victor, is - zwycięzca
populus, i - naród
salve - witaj
defendo, ere - bronię
finie, finie m - koniec, kres
fines, finium - granica, państwo
prohibeo, ere - powstrzymuję
iustus, a, um - sprawiedliwy
54
Wzór odmiany-Femininum
Singularis
N. lex agraria a Graccho lata est
G. leg-is agrariae auctor Gracchus erat
D. leg-i agrariae tribuni plebeii prosunt
Acc. leg-em agrariam agricolae desiderabant
V. o lex, salutem nobis praebes!
Abl. de leg-e agraria cives disputant
Pluralis
N. leg-es agrariae miseris civibus gratae erant
G. leg-um agrariarum muld adversarii eram
D. leg-ibus agrariis viri boni favebant
Acc. leg-es agrarias boni cives laudabant
V, o leg-es agrariae, salutem nobis praebetis!
Abl. de leg-ibus agrariis Ciceronis orationes nobis notae sunt
Lex, legis f - ustawa
lex agraria - prawo agrarne, rolne
lex lata est - ustawa została wydana
auctor, auctoris m - sprawca
tribunus plebeius - trybun ludowy
prosum, prod-esse - pomagam
salus, salutis f - zbawienie, dobro, zdrowie
disputo, are - rozprawiam, dysputuję
civis, civis - obywatel
adversarius, i - przeciwnik
faveo, ere - sprzyjam
Wzór odmiany- Neutrum
Singularis
N. nomen omen esse potest
G. nomin-is gloriam homines desiderant
D. namin-i gentili praenomen praeest
Acc. nomen clari scriptoris memoria tene!
V. o nomen clarum, quam multi viri te desiderant!
Abl. a nomin-e Romuli urbs Roma appellatur
Pluralis
N. nomin-a scriptbrum clarorum memoria digna sunt
G. nomin-um scriptorum numerus magnus est
D. nomin-ibus praenomina praesunt
Acc. nomin-a clarorum scriptorum memoria tenete!
V. o nomin-a clara, quam multi viri vos desiderant!
Abl.a nomin-ibus clarorum virorum multae urbes nomina capiunt
55
nomen, nominis n - imię, nazwisko
memoria teneo - pamiętam
omen, ominis n - znak wróżebny, wróżba
quam - jak
homo, hominis m - człowiek
urbs, urbis f - miasto
desidero, are - pragnę, pożądam
appello, are - nazywam
praenomen, nominis n - imię
dignus, a, um (z abl.) - godny
scriptor, scriptóris - pisarz
teneo, ere - trzymam

De Romanorum nominibus
Viris Romanis tria nomina erant: praenomen, nomen gentile et cognomen. Exempli gratia claro oratori Romano nomina erant: Marcus Tullius Cicero. Marcus praenornen est, Tullius - nomen gentile, Cicero cognomen. Marci Tullii Ciceronis filiae nomen Tulliae erat.

tria n - trzy
nomen gentile, nominis gentilis - nazwisko
orator, is - mówca rodowe
praenomen, minis - imię
cogomen, minis - przydomek

Zapamiętaj! exempli gratis - na przykład, dla przykładu; gratis z genetiwem = dla, ze względu na coś.
Odmiana czasownika złożonego posse ( pot-e/-esse)
Indicativus praesentis
Singularis Pluralis
1.pos-sum pos-sumus
(pot-e-sum) mogę
2.pot-es pot-estis
3.pot-est pos-sunt
Indicativus imperfecti
1. pot-eram mogłem pot-eramus
2. pot-eras pot-eratis
3. pot-erat pot-erant
Futurum I
1.pot-ero będę mógł pot-erimus
2. pot-eris pot- eritis
3. pot-erit pot-erunt
56
Odmiana czasownika złożonego prod-esse
Indicativus praesentis
Singularis Pluralis
1.pro-sum pomagam pro-sumus
jestem pożyteczny
2 prod-es prod-estis
3 prod-est pro-sunt
Indicativus imperfecti
1.prod-erant pomagałem prod-eramus
byłem pożyteczny
2.prod eras prod-eratis
3.prod-erat prod-eram
Futurum II
1.prod-ero będę pomagać prod-erimus
2.prod-eris prod-eritis
3.prod-erit prod-erunt
`
Varia
" Vitam honestam age! Diogenem philosophum vir quidam interrogat: "Quomodo
hominem improbum, inimicum meum, punire possum?" "Si tu ipse - inquit
Diogenes - vir probus et honestus eris".
Lingua prodesse et obesse potest
Iuvenis quidam philosophum interrogat: "Quid homini plurimum et prodest et
obest?" At philosophus respondet: "Lingua".
Beatus est, qui prodest, cui (komu) potest.
Gaudia principium nostri sunt saepe doloris.
Dum vitant stulti vitia, in contraria currunt.
Honores mutant mores.
Certa amittimus, cum incerta petimus. Quot capita, tot sententiae.
O tempora! O mores!

onestus, a, um - uczciwy, zacny
quomodo - jak, w jaki sposób
quidam - pewien
improbus, a, um - nieuczciwy, niegodziwy
nterroge, are - pytam p
unio, ire - karzę
57
tu ipse - ty sam
probus, a, um - sprawiedliwy, uczciwy, przyzwoity
plurimum - najbardziej, najwięcej
ob-sum, esse - szkodzę
beatus, a, um - szczęśliwy
qui - który, kto
cui - komu gaudium, i - radość
principium, i - początek
dolor, doloris m -ból, cierpienie
dum - podczas gdy
vito, are - unikam
stultus, a, um - głupi
vitium, i - wada, błąd
contrarius, a, um - przeciwny
curro, ere - biegnę, wbiegam
honor, honoris m - zaszczyt, godność
mos, moris m - obyczaj, postępowanie
certus, a, um - pewny
amitto, ere - tracę
incertus, a, um - niepewny
peto, ere - dążę ku czemuś, staram się o
quot - ile
tot - tyle
caput, capitis n - głowa
sententia, ae - myśl, zdanie
tempus, temporis n - czas

De Marco Tullio Cicerone
Apud Graecos et Romanos muld et clari oratores erant. In numero clarum oratorum Graecorum Demosthenes, in numero oratorum Romanorum Cicero Cicero non solum clarus orator sed etiam scriptor egregius erat. Cicero orationibus suis multos viros defendebat. Vos quoque Ciceronis orationes et epistulas legere poteritis. Multa opera praeclari oratoris nobis nota sunt, ex, gr. (= exempli gratia): De orratore, De legibus, De of ficiis, Tusculanae disputationes. Cicero patriae prodesse studebat. Marce Tulli Cicero! Sors tua in exsilio misera erat! Viri docti multos libros de Cicerone scribunt et scribent.

apud (z acc.) - u
scriptor, is - pisarz
egregius, a, um - wyborny, doskonały
oratio, opis f - mowa, przemowa
quoque - także
epistula, ae - list
opus, operis n - dzieło
prae-clarus, a, um - przesławny
officium, i - powinność, obowiązek
disputatio, onis f - rozprawa, dysputa
sors, sortis f - los
exsilium, i - wygnanie
doctus, a, um - uczony, wykształcony
Ćwiczenia
a. Podaj następujące rzeczowniki: orano, frater, iuvenis w abl. sing.; nom. i gen. plur.
b. Podaj następujące rzeczowniki: caput, capitis; opus, operis; nomen, nominis w abl. sing, oraz w nor i voc. plur.
c. Uzupełnij wyrazy dodając końcówki odpowiednich przypadków: In tabula darum orator...videmus. Poetae claros orator...laudant. Scriptor... Roman... multa de urb... Roma narrant.
58
8. Lectio octava
Deklinacja III samogłoskowa.
Składnia nazw miast.

Deklinacja III samogłoskowa
abl. sing. -i; nom., acc. voc. plur. neutr. -i-a; gen. plur. -i-um
Według deklinacji samogłoskowej odmieniają się rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone w nom. ring. na -e, -al, -ar, np. mare (morze); vectigal < vectigale (danin , haracz, podatek); exemplar < exemplare (przykład, wzór).
Wzór odmiany
Singularis
N. vectigal populis provinciae impositum a publicanis exigebatur
G. vectigalis nomen provinciarium incolis odiosum erat
D. vectigati magno praetor novum addit
Acc. vectigat in provinciis publicani exigebant
V. o vectigal, quam magnum onus nobis es! - clamabant incolae
Abl. vectigali incolae provinciarum premebantur
Pluralis
N. vectigali-a a Romanie imposita incolas provinciarum premebant
G. vectigali-um onere provinciarum incolae premebantur
D. vectigali-bus magnis praetor nova addit
Acc. vectigali-a in provinciis publicani exigebant
V. o vectigali-a, onus magnum populis eratis!
Abl. vectigati-bus incolae provinciarum premebantur

impositus, a, um - nałożony
publiciinus, i - publikanin
provincia, ae - prowincja
vectial exigere - ściągać podatek, daninę
praetor, is - pretor, tutaj :zarządca, namiestnik
addo, ere (z dat.) - dokładam (do czego) prowincji
onus, onerie n - ciężar
damo, are - wołam, krzyczę

De aetate aurea
Scriptores antiqui quattuor aetates nominant: aetatem auream, argenteam, aeneam et ferream.
De aetate aurea in Ovidii poetae carminibus legimus. Aetate aurea homines sine legibus tuti erant, nam iustitiam et veritatem colebant. Nec leges nec vectigalia timebant.
59
Oppida nec fossis nec vallis aut muris cingebantur. Bella hominibus ignota eram, oppida neque oppugnabantur, nec diruebantur. Terras et maria longinqua homines ignorabam. Navigia in mari non videbantur, ager non arabatur, nam terra ipsa per se frumentum dabat.
Caelum non animum mutant, qui trans mare currunt.

quattiior - cztery
aetas, aetatis f - wiek
nomino, are - nazywam, wymieniam
aureus, a, um - złoty
argenteus, a, um - srebrny
aeneus, a, um - spiżowy
ferreus, a, um - żelazny
carmen, carminis n - wiersz, pieśń
sine (z abl.) - bez
tutus, a, um - bezpieczny
veritas, veritatis f - prawda
nec... nec... - ani... ani
cingo, ere - opasuję, otaczam
ignotus, a, um - nieznany
oppugno, are - oblegam, zdobywam
diruo, ere - burzę
mare, maris n - morze
ipsa per se - sama przez się, sama z siebie
longinquus, a, um - odległy, daleki
ignoro, are - nie znam
caelum, i - niebo, klimat
animus, i - duch, charakter
qui - którzy
trans (z acc.) - za, poza
Zapamiętaj! aetate aurea- w złotym wieku; na pytanie kiedy? używa się ablatiwu bez przyimka, jest to tzw. abl. temporis (czasu):

Składnia nazw miast
Nazwy miast, mniejszych wysp i półwyspów występują w języku łacińskim bez
przyimków - w odpowiedzi na pytanie: quo? dokąd?; unde? skąd?; ubi? gdzie?
1. Na pytanie quo? (dokąd?) nazwy miast wyraża się w acc. np.:
Quo tendis? Romam, Athenas propero (Dokąd zdążasz?)
Quo mercator navigat? Carthaginem, Corźnthum navigat.
Quo properatis? Cracoviam, Wrattslaviam properamus.
2. Na pytanie unde? (skąd?) - używa się nazwy miasta w abl., np.:
Unde venitis? Roma, Athenis, Wratislavia venimus. Unde Marcus venit? Carthagine, Corintho venit.
3. Na pytanie ubi? (gdzie?) - odpowiadał pierwotnie locativus - miejscom
(p. s. 19 uw. 1). Stąd:
a. w deklinacji I i II zachowała się pierwotna składnia; locativus sing. I i II deklinacji miał końcówkę -i; w I deklinacji - ai > ae, w II -oi > ei > i, a więc w obu deklinacjach locativus miał taką samą końcówkę jak genetivus.
Ubi amicus habitat? Romae, Cracoviae, Wratislaviae, Corinthi habitat.
b. nazw miast deklinacji III i pluralia tantum wszystkich deklinacji używa się w ablatiwie, np.:
60
Ubi eras? Carthagine, Baiis, Athenis eram.
Nazwy miast III deki. równozgłoskowe zakończone w nom. na -is mają w acc. końcówki -im, w abl. -i, np. Leopolis, acc. - Leopolim, abl. - Leopoli.
Na pytanie odpowiada przykład
guo? accusativus Troiam - do Troi; Ephesum - do Efezu; dokąd? Thebas-do Teb; Carthaginem - do Kartaginy
unde? ablativus Troia - z Troi; Epheso - z Efezu;
skąd? Thebis - z Teb; Carthagine - z Kartaginy
ubi? locativus Troiae - w Troi; Ephesi - w Efezie;
gdzie? ablativus Thebis - w Tebach; Carthagine - w Kartaginie

Varia
Opulenti viri Romani filios suos Athenas mittebant, Athenis enim multi viri docti eram. Adulescentes Romani saepe Athenis philosophiae et arti rhetoricae vacabant. Quo Marcus mittitur? Marcus Cyprum mittitur. Vergilius poeta narrat: "Aeneas Troia Carthaginem venut; Dido regina Aenean hospitio accipit". Vergilius Brundisii mortuus est.

Repetitio est mater studiorum.
Consuetudo altera natura.
Alit aemulatio ingenia.

opulentus, a, um - bogaty
mitto, ere - wysyłam
adulescens, aduiescentis - młodzieniec, młody człowiek
ars, arfie - sztuka
ara rhetorica - retoryka, nauka (sztuka) wymowy
vaco, are (z dat.) - oddaję się, poświęcam się czemuś
hospitium, i - gościna
accipio, ere - przyjmuję, podejmuję
mortuus est - zmarł
siius, alia, aliud - inny
studium, i - nauka, studia
universitas (ads) atudiorum - uniwersytet
repetitio, onis f - powtarzanie, powtórzenie
consuetudo, consuetudinis f - przyzwyczajenie
alter, altera, alterum - drugi
aio, kro - żywię, podsycam
aemuiatio, onis f - współzawodnictwo,rywalizacja
ingenium, i - talent, zdolności

De plebeiis a patriciis vexatis
Plebeii a patriciis vexati Romam relinquunt et Montera Sacrum occupant. Patricii legatos Roma ad plebeios mittunt, nam auxilio eorum egent; plebeii tamen legatis non parent, Romam remigrare in animo non habent. Tandem a Menenio Agrippa, viro facundo et plebi caro, moniti Romam remigrant. Ab eo tempore tribuni plebeios a patriciorum iniuriis defendere poterant.
61
plebeius, i - plebejusz
patricius, i - patrycjusz
vesatus, a, um - dręczony, prześladowany
relinquo, ere - opuszczam
Mons Sacer - Góra Święta
occupo, are - zajmuję
legatus, i - poseł
ausilium, i - pomoc
egeo, ere (z abl.) - potrzebuję
remigro, are - powracam
in animo habeo - zamierzam, mam zamiar
facundus, a, um - wymowny
plebs, plebis f - plebs, lud
monitus, a, um - upomniany, napomniany
ab eo tempore - od tego czasu

Ćwiczenie
Dodaj zamiast kropek końcówki, pamiętając o zasadach składni nazw miast:
Ego Varsovi... habito, amica mea Wratislavi... habitat.
Epistulam scribo et Wratislavi... mittam.
Amica mea Wratislavi... veniet et metom Cracovi... properabit.
Cracovi... multa et clara monumenta sunt.
9. Lectio .nona
Deklinacja III mieszana.
Zakończenia rodzajowe rzeczowników deklinacji III.
Deklinacja mieszana
abl. sing. -e; gen. plur. -i-um
Deklinacja trzecia obok grupy spółgłoskowej i samogłoskowej obejmuje trzecią grup rzeczowników, które odmieniają się według tzw. deklinacji mieszanej; singulari tych rzeczowników odmienia się według deklinacji spółgłoskowej
(abl -e), aplurali według deklinacji samogłoskowej (gen. -i-um).
Według deklinacji mieszanej odmieniają się rzeczowniki rodzaju żeńskiego, rów- nozgłoskowe (parisyllaba) zakończone w nom, sing. na -is, -es, np. navis, nas (okręt), nubes, nubis (chmura) i nierównozgłoskowe (imparisyllaba), które przed końcówką gen. sing. -is mają dwie Iub więcej spółgłosek, np. urbs, urb-is (miast arx, arc-is (zamek), ars, art-is (sztuka).
Wzór odmiany
Singuląris
N. urbs Roma a Romuli nomine appellatur
62
Singularis
G. urb-is Romae aedificia pulchra eram
D. urb-i Romae dei et dece favent
Acc. urb-em Romam poetce carminibus laudabant
V. urbs, quam pulchra aedificia et monumenta te ornant!
Abl. in urbe antiqua theatrum pulchrum erat
Pluralis
N. urbes multa et pulchra aedificia habent
G. urbi-um antiquarum muri alti eram
D. urbibus conditóres muros praesidio dabant
Acc. urbes, pulchras et claras libenter visitamus
V. o urbes quam pulchra monumenta vos ornant!
Abl. in urbibus antiquis templa multa et pulchra columnis et statuis ornata eram

urbs, urbis f - miasto
conditor, is m - założyciel
theatrum, i (z gr. theatron) - teatr
columna, ae - kolumna

Zapamiętaj! muros urbi praesidio (dat.) dane - dać miastu mury dla obrony, w celu obrony; jest to tzw. dat. finalis (celu).
Zakończenia w nom. sing. rzeczowników III deklinacji:
1. genus masculinum:
-o, -os, -or, -er, -es imparisyllaba.
2. genus femininum:
-s z poprzedzającą spółgłoską, -as, -is -es parisyllaba, -aus, -x, -do, go, -io, -us o temacie t lub d (gen. -utis, -icdis).
3. genus neutrum:
-a, -e, -c, -l, -n, -t, -ar, -ur, -us z gen. -eris, -oris.
Zakończenie rodzajowe rzeczowników deklinacji IiI
Przykłady
63
Rodzaj męski-Genus masculinum
Nom. sing. Gen. sing. Nom. sing. Gen. sing.
-o -onis sermo patrius sermonis patrii
-inis homo Graecus hominis Graeci
-os -oris mos Romanus moris Romani
-or -oris victor clarus victoris clari
-er -eris carcer altus carceris alti
-er -ris venter plenus ventris pleni
-es -tis miles Graecus militis Graeci
-es -dis pes latus pedis lati
Rodzaj żeński - Genus femininum
po spółgł.
-s -is ars pulchna artis pulchrae
plebs vexata plebis vexatae
-as -tis civitas nostra civitatis nostrae
-is -is navis longa navis longae
-es -is nubes atra nubis atrae
-aus -dis laus magna laudis magnae
-x -cis arx clara arcis clarae
k+s}
g+s} -gis lex nova legis novae
-do -dinis fortitudo prisca fortitudinis priscae
-go -ginis imago ignota imaginis ignotae
-io -ibnis oratio longa oratonis longae
-us -utis virtus Romana virtutis Romanae
-udis pecus parva pecudis parvae

Rodzaj nijaki- Genus neutrum

Nom. sing. Gen. sing. Nom. sing. Gen. sing.
-a -tis poema pulchnim poematis pulchni
-e -is ovile magnurn ovilis magni
-c -tis lac album lactis albi
-l -is vectigal magnum vectigalis magni
-n -inis carmen novum carminis novi
-t -tis caput terbum capitis tertii
-ar -ris exemplar Graecum exemplaris Graeci
-ur -uris fulgur lucidum fulguris Iucidi
-oris robur magnum roboris magni
-us -oris tempus longum temporis longi
-eris onuc parvum oneris parvi

Uwaga. Ze względów technicznych nie można było zamieścić znaczeń polskich; znaczenia słów, które dotychczas nie występowały w lekcjach należy znaleźć w słowniczku.
Od podanych powyżej zasad Wiele rzeczowników odstępuje, czyli są to wyjątki rodzajowe. (. s. 209 nn.).
64
Varia
Fabula de leone et vulpecula
Leo vulpeculam interrogat: "Cur invitata a me speluncam meam non intras? Multa animalia me visitant". Tum vulpecula, quod est animal astutum "Multa enim inquit-animalium vestigia introrsus versa video, at foras versa nulla".

Aures multorum clausae veritati sunt.
Homines potius oculis quam accribus credunt.
Omnis castigatio contumelia vacare debet.
Naturam mutare difficile est.
Sera numquam est ad bonos mores via.

leo, leonis m - lew
vulpecula, ae - maty lis, liszka
invitatus, a, um - zaproszony
spelunca, ae-grota, jaskinia, jama
intro, are - wchodzę
animal, is n - stworzenie, zwierzę
aetutus, a, um - sprytny, przebiegły
vestigium, i - ślad
introrsus - do środka
versus, a, um - zwrócony, skierowany
at - a, ale
foras - na zewnątrz
auris, auris f - ucho
clausus, a, um - zamknięty
castigatio, onis f - nagana contumelia, ae - zniewaga
vaco, are (z abl.) - jestem wolny od czegoś
difficile - trudno
serus, a, um - późny

Zapamiętaj! vulpecicla, quod est animal - liszka, która jest zwierzęciem; w języku polskim zaimek określający zgadza się w rodzaju z rzeczownikiem określonym: "liszka, która"; w języku łacińskim - z rzeczownikiem określającym quod ... animal. Zaimek guod jest r. nijakiego (dosł. byłoby: "liszka, które to zwierzę jest przebiegłe").

De urbe Roma
Urbs Roma imperii Romani caput erat. Historia urbis Romae nota nobis est. Romulus urbis Romae conditor atque primus rex erat. Forum Romanom magnificis templis ornatum erat. Templum Iovis, Iunonis et Minervae in Monte Capitolino aedificatum Romanis carom erat. Roma urbs septetu montium appellabatur, nam in septetu montibus sita erat. Poetae Romani Romam, caput imperii, carminibus celebrabant.
imperium, i - państwo
caput, capitis n - głowa ; stolica
rex, regis - król
forum, i - rynek, forum
magnificus, a, um - wspaniały
ornatus, a, um - ozdobiony
mons, montis m - góra, wzgórze
situs, a, um - położony
65
Zapamiętaj odmianę rzeczownika: Iuppiter = (Iovis+pater)
N. luppiter Jowisz Acc. Iovem
G. Iovis V. luppiter
D. Iovi Abl. Iove
De Homeri carminibus
Multa carmina poetarum Graecorum nobis nota sunt, sed reliquos poetas gloria superabat Homerus. Homeri opera Ilias et Odyssea a pueris Graecis et Romanis scholis legebantur. In Iliade poeta de Graecorum et Troianorum certaminibus, Odyssea de Ulixis per maria et terras erroribus narrat. Etiam Vergilius in Aeneide bello Troiano scribit.
reliquus, a, um - pozostały, inny
supero, are - przewyższam
opus, operis n - dzieło
Ilias, Iliadis f - Iiiada
certamen, certaminis n - bitwa
error, is, m - błąd, błądzenie, wędrówka
per (z acc.) - przez, poprzez
Ćwiczenia
a. Odmień: mors altus; carmen dongum; urbs nova; animal astutum.
b. Z jakimi wyrazami łacińskimi kojarzą ci się wyrazy polskie: oracja, urbanistyka, dezyderat, kolumna, teatr, okupacja, monument, antykwariat, matriarchat, artysta, egoizm, fosa. Wypisz rzeczowniki
w nom. i gen. sing. ; czasowniki w 1 os. sing. i w infinitiwie.
Lectio decima
Przymiotniki deklinacji III.
Stopniowanie przymiotników.
Przymiotniki deklinacji III
Przymiotniki, które odmieniają się wedłg III deklinacji, dzielą się na trzy grupy:
1. O trzech zakończeniach, różnych dla każdego rodzaju: -er (m), -is (f), e (n),
orator celeber - sławny mówca
ars celebris - sławna sztuka
nomen celebre - sławne imię
66
2. 0 dwóch zakończeniach: -is wspólne dla rodzaju męskiego i żeńskiego, -e dla nijakiego, np.:
labor gravis - ciężki trud
poena gravis - ciężka kara
periculum grave - ciężkie niebezpieczeństwo
4. 0 jednym zakończeniu -s wspólnym dla trzech rodzajów:
5. pater felix - szczęśliwy ojciec
mater felix - szczęśliwa matka
nomen felix - szczęśliwe imię
Przymiotniki trzeciej deklinacji odmieniają się według wzoru samogłoskowego rzeczowników III deklinacji (p. s. 59 i n.).

Wzór odmiany przymiotnika o trzech zakończeniach -er, -is, -e
Singularis Pluralis
m f n m f n
N . acer acris acre acres acres acri-a
ostry
G. acr-is acr-is acr-is acri-um acri-um acri-um
D. acri acri acri acribus acribus acribus
Acc. acrem acrem acre acres acres acri-a
V. acer acris acre acres acres acri-a
Abl. acri acri acri acribus acribus acribus

Wzór odmiany przymiotnika o dwóch zakończeniach -is, -is, -e
Singularis Pluralis
m f n m f n
N. gravis gravis grave graves graves gravi-a
ciężki
G. gravis grava gravis grani-um grani-um grani-um
D. gravi gravi gravi gravibus gravibus gravibus
Acc. Gravem gravem grave graves graves gravi-a
V. gravis gravis grave graves graves gravi-a
Abl. grani grani grani gravibus gravibus gravibus
67
Wzór odmiany przymiotników o jednym zakończeniu
Singularis Pluralis
m f n m f n
N. sapiens sapiens sapiens sapientes sapientes sapientia
mądry
G. sapient-is sapient-is sapient-is sapienti-um sapienti-um sapienti-um
D. sapienti sapienti sapienti sapientibus sapientibus sapientibus
Acc.sapientena sapientem sapiens sapientes sapientes sapientia
V. sapiens sapiens sapiens sapientes sapientes sapientia
Abl. Sapienti sapienti sapienti sapientibus sapientibus sapientibus

Varia
Varsovia tempore belli ab hostibus ferocibus deleta labore ingenti et incredibili studio a civibus restituitur:
Non omnia possumus omnes.
Amicorum omnia communia.
O nomen dulce libertatis!

ferox, ferox, ferox, ferocis - dziki, okrutny
restituo, ere - odnawiam, odbudowuję
deletus, a, um - zniszczony
omnis, is, e - wszystek
tabor, is, m - trud, praca
communis, is, e - wspólny
ingens, ingens, ingens, ingentis - ogromny
dulcis, is, e - słodki
in-eredibilis, is, e - niewiarogodny
libertas, libertatis f - wolność
studium, i - zapał

Cato de periculo Romad imminenti

Virorum fortium et prudentium praecepta saepe utilia sunt. Cato senatores admonet: "Bella cum Carthaginiensibus facilia non sunt; ferocia sunt! Roma periculo gravi premitur; brevi tempore Carthaginiensium naves celeres. Italiae appropinquabunt, Roma ab hostibus ferocibus delebitur et vastabitur ! Sed Romani viri fortes sunt. Viris fortibus fortuna adest. Itaque ineredibili studio patriam defendite, Carthaginem delete! Tum Romam omni periculo liberabitis et nomen vestrum ingent gloria ornatum erit". `

imminens, imminens, imminens (z dat.) - zagrażjący (komu)
facilis, is, e - łatwy
brevis, is, e - krótki
fortis, is, e - dzielny
navis, navis f - okręt
prudens, prudens, prudens, prudentis - rozważny, roztropny
ceter, celeris, celere - szybki
appropinquo, are (z dat.) - zbliżam się (do kogo, czego)
utilis, is, e - pożyteczny, korzystny
ad-moneo, ere - upominam, przestrzegam
deleo, ere - niszczę
68
vasto, are - pustoszę
defendo, ere - bronię
ad-sum, esse - jestem obecny, jestem pomocny,
libero, are - uwalniam
pomagam ornatus, a, um - ozdobiony
Zapamiętaj!
1. brevi tempore - w krótkim czasie, abl. temporis, (zob. s. 60).
2. naves Italiae appropinquabunt - okręty zbliżą się do Italii; czasowniki złożone z przedrostkami ad-, prae- itp. łączą się z datiwem bez przyimka; jest to tzw. dativus praepositionalis (praepositio = przyimek).
3. Romam ... periculo liberabitis - Rzym uwolnicie od niebezpieczeństwa; po czasowniku libero występuje ablatiwus bez przyimka tzw. ablativus separationis. Ćwiczenia
a. Odmień: wir fortis et prudens; nawis celeris; consilium utile.
b. Utwórz abl. sing. i gen. plut. od : pater felix; nomen dulce; lectio facilis; periculum imminens; mate ingens.
Stopniowanie przymiotników
Przymiotniki w języku łacińskim podlegają stopniowaniu podobnie jak w języku polskim. Mamy więc
1. stopień równy - gradus positivus
2. " wyższy -gradus comparativus
3. " najwyższy - gradus superlatiwus
Comparativus rodz. męskiego i żeńskiego tworzy się przez zamianę końcówki gen. sing. stopnia równego na przyrostek -ior (-ios) a dla rodz. nijakiego na -ius, np.:
positivus comparativus comparativus
nom. gen. m, f n
altus alt-i alt-ior alt-ius
wysoki wyższy, a wyższe
pulcher pulchr-i pulchr-ior pulchr-ius
prudens prudent-i prudent-ior prudent-ius
gravis gravis grav-ior grav-ius
Przymiotnik w stopniu wyższym (comparativus) odmienia się według deklinacji III spółgłoskowej, np. murus altior; muri altioris, muro altiori itd.
Superlatiwus tworzy się przez zastąpienie końcówki gen. sing. przyrostkiem -issimus (m), -issima (f), -issimum (n), a w przymiotnikach zakończonych na -er przez dodanie do nom. sing, przyrostka -rimus, -rima, -rimum.
69
Positivus Superlativus
nom. gen. m f n
altus alt-i altissimus altissima altissimum
najwyższy najwyższa najwyższe
prudens prudentis prudentissimus prudentissima prudentissimum
gravis grav-is grav-issimus grav-issima grav-issimum
pulcher pulchri pulcher-rimus pulcher-rima pulcher-rimum

Kilka przymiotników zakończonych w nom. sing. na -lis tworzy superlativus przez dodanie przyrostka -limus po odrzuceniu końcówki -is.
Positivus Comparativus Superlativus
facilis, is, e facil-ior, ior, ius facil-limus, a, um
łatwy
dif-ficilis, is, e difficil-ior, ior, ius difficil limus, a, um
trudny
similis, is, e simil-ior, ior, ius simil-limus, a, um
podobny
dis-similis, is, a dissimil-ior, ior, ius dissimil-limus, a, um
niepodobny
gracilis, is, a gracil-ior, ior, ius gracil-limus, a, um
zgrabny
humilis, is, e humil-ior, ior, ius humil-limus, a, um
niski
Przymiotniki w superlatiwie rodz. męskiego i nijakiego odmieniają się według
deklinacji II, a rodz. żeńskiego według deklinacji I.

Varia
Clarissimum dictum. Ciceronis est : "Patria carior mihi est quam vita mea". Canis om animalium fidissimum est. Id mihi facillimum - tibi difficillimum est. "Nive candidior" aut "lacte candidior" poetce dicunt. Vilius est argentum auro, virtutibus aurom. "Melle dulcior fluebat oratio" - de pulcherriima oratione Cicero dicit. Aetas dulcissima lescentia est. Gravissimum est imperium consuetudinis.
Corvo rarior albo.
Verba foliis leviora caducis.

dictum, i - powiedzenie
id - to
fidus, a, um - wierny
nix, nivis f - śnieg
candidus, a, um - biały, lśniąco biały
vilis, vilis, viłe - lichy, marny, tani
virtus, utis f - męstwo, zaleta, cnota
argentum, i - srebro
mel, mellis n - miód
gurum, i - złoto
fluo, ere - płynę
corvus, i - kruk
quis?-kto?
albus, a, um-biały
adulescentia, ae - młodość
folium, i - liść
dico, ere- mówię
caducus, a, um - spadły, opadły
aut-albo
Zapamiętaj!
1. Stopień najwyższy przymiotnika (superlativus) może w języku łacińskim mieć znaczenie bezwzględne (sep. elativus); tłumaczy się go wówczas na język polśki przez stopień równy z przysłówkiem "bardzo". Np. clarissimus - "bardzo sławny", a stopień wyższy przez "zbyt", "nader", np. longior - "zbyt długi".
2. Po stopniu wyższym przymiotnika (comparativus), używa się w języku łacińskim dla porównania quam (niż) z rzeczownikiem; fidior quam canis - "wierniejszy niż pies (od psa)", albo samego rzeczownika w ablatiwie fidior cane. Jest to ablativus comparationis (comparativus) - abl. porównania: nive candidior - "bielszy od śniegu"; carior vita - "droższy niż życie".
3. Przy stopniu najwyższym przymiotnika (superlativus) całość, o której części mówimy, występuje w genetiwie; jest to genetivus partitivus - cząstkowy; tłumacząc na język polski dodajemy "z", "spośród", np. urbs omnium pulcherrima "miasto najpiękniejsze ze wszystkich" ; puer discipulorum diligentissimus - "chłopiec najpilniejszy spośród uczniów".
Gen. partitivus występuje także przy zaimkach osobowych: nostrum, vestrum; - quis vestrum? "kto z was?" (zob. s. 43).
De Daedalo et Icaro
Daedalus Athenis artifex omnium celeberrimus erat. Sed ursus ex Daedali discipulis darior magistro fit. Deadalus invidia ingenti motus puerum interficit, sed poenam gravem metuit; itaque cum Icaro, filiosuo, Athnis in Creten (=Cretam) insulam fugit. Ibi Minos, Cretae rex, artificem hospitio accipit. Daedalus aedificaum, Labirynthum celebrem, Minoturo, monstra feroci, mira arte struit. Sed patriae amore captus in Graeciam remigrare desiderat, Minos tamen navem Daedalo non dat et in insula artificem retinet. Tum Daedalus avium,pennas cera et lino ligat atque sibi filioque alas parat. Pater et filius per aera volant. Icarus tamen soli nimium appropinquat, sol ceram mollit,
puer miserrimus in mare cadit. Tum pater infelix puerum deflet, corpus, fili invenit et filio funus parat.
artifex, ficis - artysta
motus, a, um - poruszony
celeber, celebris, celebre - słynny, głośny
interficio, ere - zabijam
unus - jeden
poena, ae - kara
fit-staje się
meteo, ere-boję się
invidia, ae - zawiść, zazdrość
insula, ae - wyspa
Lectio undecima*
Partiapium ptaesentis activi.
Zaimek wskazujący is, ea, id.

Participium praesentis activi

Participium praesentis activi, czyli imiesłów czasu teraźniejszego strony czynnej, tworzy się w języku łacińskim przez dodanie do tematu praesentis formantu -ns. W kon. III i IV między tematem a formantem występuje spójka -e.

Koniugacja
I II III IV
N. lauda-ns tene-ns leg-e-ns puni-e-ns
chwaląc(y) trzymając(y) czytając(y) karząc(y)
G. lauda-ntis tene-ntis leg-e-ntis puni-e-ntis

Uwaga: -ns powstało z -nts; t pozostaje w całej odmianie, tylko w nom, i voc. przed-s zanikło (p. dens, dentis).

Participium praesentis activi odmienia się według deklinacji III samogłoskowej, w abl. sing. występuje końcówka -e; jeżeli participium jest w funkcji przymiotnika ma końcówkę -i, np. ardenti sagitta vulnerat - rani rozżarzoną (gorącą) strzałą; de sagitta ardente - o płonącej strzale.

Zapamiętaj! W języku polskim występują dwie formy imiesłowu teraźniejszego:
1. odmienny (przymiotnikowy), np, chwalący, -a, -e;
2. nieodmienny (przysłówkowy), np. chwaląc;

W języku łacińskim występuje tylko participium odmienne, musi więc ono zgadzać się w rodzaju, przypadku i liczbie z rzeczownikiem, do którego się odnosi.
Varia
Rogantibus potius quam imperantibus paremus. Disce, puer, quid dulcius est quam discere multa? Non potest inveniri nita hominis carens molestia. Consuetudinis magna vis est. Temeritas est florentis aetatis, prudentia - senescentis. Vi victa vis.
* Zaczynając od lekcji bieżącej słuchacze będą korzystać ze słownika.
73
Nocentem qui defendit, sibi crimen parit.
Incidis in Scyllam cupiens vitare Charybdim.
Sero venientes male sedentes.
Tarde venientibus ossa.
Contra vim mortis non est medicamen in hortis.
Amantes - amentes.
Amantium irae - amoris integratio.
Omnia sunt hominum tenui pendentia filo.

Zapamiętaj!
1. rzeczownik vis (f) - siła, jest niezupełny, tzn. nie ma wszystkich przypadkach w liczbie pojedynczej.
Singularis Pluralis
N. vis vires
G. brak virium
D. brak viribus
Acc.vim vires
V. brak vires
Abl. Vi viribus
2. ossa, sing. os, ossis (kość) - wyjątek rodz. nijakiego (zob. tab. 209).
Plato unos est pro centom milibus

Antimachus, poeta clarus, multis audientibus carmen suum recitabat. Sed carmen longius erat et praeter Platonem omnes audientes poetam legentem reliquerunt.Tum poeta "Recitare non desinam, - inquit - unos enim Plato mihi est pro centum milibus audientium".
Zaimek wskazujący - pronomen demonstrativum
Singularis Pluralis
m f n m f n
N. is ea id ei(ii) eae ea
G. eius eius eius earum earum earum
D. ei ei ei eis (iis) eis (iis) eis (iis)
Acc. eum eam id eos eas ea
Abl. eo ea eo eis (iis) eis (iis) eis(iis)
74
Varia
De centurione fortiter pugnante
M. Petronius, Caesaris centurio, in pugna vulneratus de sua salute desperans, in medios hostes irrumpens duos interficit. Succurentibus militibus "Frustra - inquit mihi adesse desideratis; iam mihi animus deest. Vos iam ad legionem vos recipite". Milites centurioni parent, is paulo post fortiter pugnans concidit.
De gladiatoribus
In ludo gladiatorio servi magna corporis vi, exercebantur. Cum munera gladiatoria erant, gladiatores in amphitheatro gladiis pugnabant. Multi, cives cum matronis et pueris aderant et ludos spectabant. Omnimum spectantium oculi in certantes versi erant. En, unos ex certantibus concidit! Omnes spectantes plaudunt et "habet" clamant. Gladiatores vulnerati salutem a populo petebant, nam turba spectans neniam gladiatori dare et vitam eisus servare poterat. Sed plerumque pollice verso mortem iacenti humi indicabat. Gladiatorum fortuna miserrima erat, sed Ovidius poeta affirmat: Saucius eiurat pugnam gladiator, et idem immemor antiqui vulneris arena capit.
Zapamiętaj!
1. servus magna vi corporis - niewolnik o wielkiej sile fizycznej (dosł. sile ciała), bardzo silny; abl. magna vi - określa tutaj cechę; jest to ablativus
qualitatis (jakości), który odpowiada na pytanie "jaki ?" i często go należy tłumaczyć przymiotnikowo: np. magna statura - wysoki; mira pulchritudine - niezwykle piękny itp.
2. humi - na ziemi; zachowany dawny locativus (zob. s. 19) od rzeczownika humus, i (r. żeński).
Ćwiczenia
a. Odmień w sing. i plur.: gladiator pugnans; puella legens; opus premens; torba spectans (tylko w sing.).
b. Podaj 1 os. praes., infinitivus i participitun praes. czasowników, od których pochodzą wyrazy polskie student, docent, prelegent, amant.
7
12. Lectio duodecima
Zaimki względne. Zaimek pytajny.
Zaimki: nullus, nemo, nihil.

Zaimki względne - pronomina relativa
Singularis Pluralis

m f n m f n
N. qui quae quod qui quae quae
który która które
jaki jaka jakie
G. cuius cuius cuius quorum quarum quorum
D. cui cui cui quibus quibus quibus
Acc. quem quam quod quos guan quae
Abl. quo qua quo quibus quibus quibus

Według tego wzoru odmieniają się złożenia z zaimkiem qui, przy czym przedrostek lub przyrostek pozostaje niezmienny, np.:
N. qui-dam, quae-dam, quod-dam
pewien, jakiś
G. cuius-dam
D. cui-dam
Acc. quen-dam, quan-dam, quod-dam
Abl. quo-dam, qua-dam, quo-dam itd.

Uwaga: m przed spółgłoską d przechodzi w n (quendam, quorundam itp.).
N. quivis, quaevis, quodvis
jakikolwiek
G. cuius-vis
D. cui-vis itd.
Zaimek pytajny - pronomen interrogativum
N. quis? quid? kto? co?
G. cuius? kogo? czego?
D. cui? komu? czemu?
Acc. quem? quid? kogo? co?
Abl. quo? kim? czym?
76
Podobnie odmieniają się złożenia, np.:
N. ali-quis, ali-quid ktoś, coś
G. ali-cuius
7. ali-cui itd.

Zaimki nullus, nemo, nihil
Singularis Pluralis
m f n m f n
N. nullus nutla pultum nulli nullae nulla
żaden żadna żadne
G. nullius nullius nullius nullorum nullarum nullorum
D. nulli nulli nulli nullis nullis nullis
Acc.nullum nullam nullum nullos nullas nulla
Abl.nullo nulla nullo nullis nullis nullis

N. nemo nikt nihil nic
G. nutlius nullius rei
D. nemini nulli rei
Acc. neminem nihil
Abl. nullo nulla re

Varia
De Lacedaemoniis
Leonidas, Lacedaemoniorum rex, ante pugnam ad milites verba facit: "Animo forti, milites, pugnate! Hodie apud inferos fortasse cenabimus".
Leonidas militi nuntianti: "Hostes a nobis non procul absunt" - "et nos respondet -ab hostibus advenientibus non procul absumus".
Persa hostis in colloquio cum militibus Lacedaemoniis : "Solem - inquit - prae iaculorum et sagittarum multitudine non videbitis". Tum unus e Lacedaemoniis: "In umbra igitur - inquit - pugnabimus".

Nemo amat eum, quem timet. Nemo patriam amat, quia magna est, sed quia sua. Lieber est, qui nulli turpitudini servit. Navis, quae in flumine magna est, in mari parva est. Amittit merito proprium, qui alienum appetit. Multos timere debet, quem multi timent. Nemo nostrum sine culpa est. Nota-ne vobis verba sunt: "Neminem captivabimus, nisi iure victum?" Qui pro quo. Quid leges sine moribus?

77
A nullo diligitur, qui neminem diligit.
Suae quisque fortunce faber est.
Suum cuique.
Trahit sua quemque voluptas.
Quidquid discis, tibi discis.

De deis deabusque Romanorum

Summus deorum Iuppiter erat, mundi unitversi dominus. Iovi aquila dicata erat. Iovis fratres erant Neptunus, deus maris, pet Pluto, deus inferorum. Iovis uxor, Iuno, patrona mulierum erat. Minerva - dea sapientiae et atrium erat, Mars, cuius fikus Romulus, Romae conditor erat, bella regebat. Apollo, lyra cantans deos deasque delectabat, et sagittis malos homines puniebat. Diana, Apollinis soror, quae venationis et animalium patrona erat, silvas et montes peragrabat. Romani etiam Cererem, agriculturae deam, Vestam, deam foci atque ignis aeterni, Venerem, deam amoris, Bacchum, deum vini, Mercurium mercatorum patronum et nuntium deorum, Vulcanum deum ignis colebant.
Romam summos deos deasque ita enumerabant:
luno, Vesta, Minerva Ceres D�ana Venus Mars, Mercurius Iovis* Neptunus Vulcanus Apollo
Źwiczenia
a. Responde! Quis Homerus etat? Cuius carmina legetis? Cui milites patent, cui ancilla pater, cui discipuli patent? Quem imperator laudat? De quo libenter narratis?
b. ZastĄp w podanym zdaniu rzeczownik populus przez rzeczownik tetra, dostosowujĄc odpowiednio rodzaj, po czym napisz obydwa zdania w liczbie mnogiej : Beatus est populus, qui l�ber est, cu�us cives valent, cui finitimi populi amid Bunt, quem poetce celebrant.
z 3 . Lectio tertia decima
Deklinacja IV: temat -u Deklinacja V : temat -e.
Deklinacja IV. Temat - u
Do deklinacji czwartej nale�Ą rzeczowniki rodzaju m(c)skiego zako�czone w nom. sing,
* lovis = luppiter
78
na-us i rodzaju nijakiego zakończone w nom. sing. na -u; końcówką gen. sing. rzeczowników deklinacji IV jest -us, np.:
exercitus, exercitus (m) - wojsko
genu, genus (n) - kolano

Wzór odmiany rzeczowników rodzaju męskiego zakończonych na -us
Singularis
N. exercitu-s Romanus imperatori parebat
G. exercitu-s victoria imperatori gloriam parabat
D. exercitu-i Romano imperatores fortes praeerant
Ace. exercitu-m Romanum poetae antiqui carminibus suis laudabant
V. o exercitu-s! populos finitimos premere non debes! patriam nostram defende! Abl. de exercitu Romanorum multi scriptores narrant
Pluralis
N. exercitu-s imperatoribus parere debent
G. exercitu-um labores et victoriae imperatoribus gloriam param
D. exerciti-bus fortibus praemia debentur
Acc. exercitu-s Romanorum poetae antiqui laudabant
V. o exereitu-s! imperatoribus parere et patriam ab hostibus defendere debetis!
Abl. de exerciti-bus Romanorum multi rerum gestarum scriptores narrant

Wzór odmiany rzeczowników rodzaju nijakiego zakończonych na -u
Singularis
N. cornu cornicinis ad contionem milites convocat
G. cornu-s sono milites ad pugnam convocantur
D. cornu tuba Bono similis est
Acc. cornu et tubam cornicen habet
V. o cornu! sonum tuum milites non ignorant!
Abl. cornu aut tuba cornicen ante pugnam signum canit
Pluralis
N. cornu-a cervorum ornamenta pulcherrima sunt
G. cornu-um rami pulchri sunt
D. corni-bus pluchris cervorum venatores parcunt
Acc.cornua cervorum venatores servant
V. o cornua! cervis ornamenta pulcherrima estis!
Abl. cornibus cervi, apri dentibus certant.
79
Zapamiętaj ! Następujące rzeczowniki deklinacji IV są rodzaju żeńskiego:
manus, -us - ręka, oddział
domus, us - dom
tribus, us - tribus, dzielnica rzymska
acus, us - igła
porticus, us - portyk, krużganek
Idus, Iduum* - Idy
W rzeczowniku domus występuje temat na -o obok tematu na -u
Singularis Pluralis
N. domus domus
G. domus domorum
D. domui domibus
Acc. domum domos
V. domus domus
Abl. domo domibus
Rzeczownik ten występuje bez przyimków w odpowiedziach na pytania "dokąd", "skąd?", "gdzie?" (p. składnia nazw miast, lekcja 8 s. 60 i n.).
domum propero - spieszę do domu
domo venit - przychodzi z domu
domi (locativus !) est - jest w domu
Deklinacja V. Temat - e
Do deklinacji piątej należą rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone w nom. sing. na -es, w gen. sing. na -i, np. res, rei (rzecz).

Wzór odmiany
Singularis
N. "re-s publica - res popali est" - Cicero ait
G. re-i publicae legibus parere debemus
D. re-i publicae cives adesse debent
Acc. re-m publicam cives boni diligunt
V. o re-s publica, civibus bonis stabis!
Abl. de re publica cives disserunt
Pluralis
N. re-s publicae legibus et civibus bonis stant
G. re-rum publicarum leges iustae atque aequae esse debent
* (plur, tantum)-Idy, nazwa 13 lub 15 dnia miesiąca, np. Idy marcowe-15 marca (por. kalendarz s. 252).
80
Pluralis
D. re-bus publicis cives boni et iusti praeesse debent
Acc. re-s publicas iustitia et virtutes civium firmant
V. o re-s publicae. boni et iusti cives servare et firmare vos possunt!
Abl. de re-bus publicis earumque legibus boni cives saepe disserunt

scriptor rerum gestarum - dziejopis, historyk
stare (abl.) - stać dzięki komuś (czemuś); opierać się na kimś (na czymś)
opieres gestae - dzieje, wydarzenia
stare civibus - opierać się na obywatelach
Zapamiętaj!
Rzeczowniki deklinacji V: dies, diei (dzień) i złożony meridies, meridiei (południe) są rodzaju męskiego, lecz dies jako "dzień - termin" jest rodzaju żeńskiego : die constituta - w dniu wyznaczonym.

Varia
In signis exercituum Romanorum litterae erant: SPQR id est: Senatus Populusque Romanus. Casus nominarivus. In spe. Lapsus linguae. Dies academicus. Nero domum auream Romae aedificat. Contra spem spero. Venit post multos annos una serena dies. Quid est domestica sede iucundius? Quinque sensus: visus, auditus, gustus, odoratus, tactus.
Manus uranum lavat.
Dies diem docet.
Nulla dies sine linea.
Per risum multum poteris cognoscere stultum.
Risu inepto res ineptior nulla est.
Amicus certus in re incerta cernitur.

Ćwiczenie
Odmień: senatus Romanus (sing.); exercitus fortis ac strenuus; cornu ramosum; dies festus; fides Romana (sing.).

De exercitu victore
Multi cives in senatu de republica disputant; hostes enim Romanis imminent et Romae interitum parant. Exercitus patriam defendere et hostes prohibere debet. Roma in magno periculo est. Cives senatum et magistratus rogant: Date exercitui nostro imperatorem fortem et peritum! In virtute imperatoris et exercitus salus civium est! Exercitus iam urbem relinquit, sonitus tubarum et cornuum signum exercitui ad impetum dat. Fortis et peritus imperator spem civium incitat: omnes reditum exercitus victoris exspectant. Milites spe victoriae et laudis ad pugnam incitantur. Milites victores ab omnibus salutantur. Tum cives deis gratias agunt, nam et in rebus adversis et in
81
rebus secundis Romani deis sacrificabant. Imperator victor primom Iovi sacrificat, tum exercitum fortiter pugnantem laudat, militibus coronas et dona multa tribuit, denique laetus domum properat: domi familia atque amid eum exspectant.

De Re publica Romana
Romam primom reges gubernabant. Deinde Romanorum patria res publica erat. Senatus consilium publicem Romanorum erat. Senatus cum magistratibus rem publicam administrabat. Civibus Romanis patria cara erat. Non omnes homines tamen in republica Romana vitam beatam agebant. Servi, qui dominis servire debebant atque ab iis graviter puniebantur, miserrimi erant. Exercitus, pro patria pugnantes, magnas victorias reportabant. Exercitus Romanus ex equitatu et peditatu constabat. In proelio equites in cornibus exercitus erant. Exercitui Romano consul aut praetor praeerat. De rebus gestis populi Romani scriptores antiqui multa narrant.

Hannibalis lepidum sed acerbum dictum
Hannibal Carthagine profugus apud Antiochum, Syriae regem, manebat. Aliquando rex duci perito copias suas contra Romanos paratas ostendebat: exercitum argenteis et aureis insignibus florentem, currus cum falcibus, elephantos cum turribus, equitatum frenis et ephippiis fulgentem. Tum Hannibalem Antiochus rogat. "Satis-ne erunt Romanis haec omnia?" Hannibal ridens : "Plane - inquit - satis Bunt, credo, Romanis, etiam si avarissimi sunt". Lepidum sed acerbum dictum: rex de numero et ornatu exercitus sui, Hannibal de praeda Romanorum sentiebat, eludens ignaviam et imbelliam militum Antiochi.

14. Lectio goarta decima
Indicativus perfecti activi.
Indicativus perfECti acrivi
Tryb oznajmujący cz. przeszłego dokonanego strony czynnej czterech koniugacji i słowa posiłkowego esse

Perfectum activi ma swój odrębny temat i odrębne końcówki osobowe:
Singularis Pluralis
1 -i -imus
2 -isti -istis
3 -it -erunt
82
Temat czasu perfectum activi jest drugim tematem podstawowym czasownika, od tego tematu tworzy się pozostałe czasy tzn. plusquamperfectum i futurum II activi. Dlatego wymieniając formy podstawowa jakiegoś czasownika na trzecim miejscu należy podaą 1 os. sing. perfectum.
Koniugacja 1 os. praesentis infinitivus 1 os. perfecti
I laudo lauda-re lauda-vi
II dele-o dele-re dele-vi
III scrib-o scrib-e-re scrip-s-i
IV fini-o fini-re fini-vi
Wzór odmiany
I II III IV
Singularis
1. voca-v-i dele-v-i scrip-s-i fini-v-i
zawołałem zniszczyłem napisałem skończyłem
2. voca-v-isti dele-v-isti scrip-s-isti fini-v-isti
3. voca-v-it dele-v-it scrip-s-it fini-v-it
Pluralis
1. voca-v-imus dele-v-imus scrip-s-imus finf-v-imus
2. voca-v-istis dele-v-istis scrip-s-istis finf-v-istis
3. voca-v-erunt dele-v-erunt scrip-s-erunt finf-v-erunt
Tematy perfectum dzielĄ si(c) na kilka grup 1. Temat z przyrostkiem -v (u):
a. przyrostek ten poprzedzony samogłoską występuje jako spółgłoska -v, np. ama-vi, dele-vi, audi-vi, pet-i-vi;
b. przyrostek poprzedzony spółgłoską występuje jako samogłoska -u, np. vet-ui, doc-ui, mon-ui.
2. Temat z przyrostkiem -s, np. dix-i (dic+s-i), scrips-i (scrib+s-i); mis-i (mit+s-i).
3. Temat z reduplikacją (podwojeniem) powstaje przez powtórzenie początkowej spółgłoski tematu lub grupy spółgłoskowej rozpoczynającej temat i przez dodanie samogłoski, najczęściej e (może być także -o, -u, -i), np, pe pendi (praes. pendo), pepuli (praes. pello), di-dici (praes. disco), cu-curri (praes. curro).
83
4. Temat bez wyraźnych cech charakterystycznych:
a. temat taki sam jak w praes. act.; np. vert-i (inf. vert-e-re);
b. temat ze wzdłużeniem samogłoski rdzennej, np. ven-i (inf. veni-re).
5. Temat ze wzdłużeniem samog�oski rdzennej i przegłosem, np. egi (inf: ag-e-re), feci (inf. fac-e-re), leci (inf. iac-e-re).
6. Temat z zanikiem infiksu, np. rump-o (inf. rump-e-re) perf. rupi.
Perfectum czasownika posiłkowego esse tworzy się przez dodanie do tematu perfecti fu- końcówek osobowych
Singularis Pluralis
1. fu-i fu-imus
byłem byliśmy
2. fu-isti fu-istis
3. fu-it fu-erunt
Według tego wzoru odmieniają się złożenia z -esse: np.
praesum, prac-esse possum, posse
Singularis
1. prae-fui potui-(-pot-fui)
2.prae-fuisti potuisti
3 .prae-fuit potuit
Pluralis
1. prae-fuimus potuimus
2. prae-fuistis potuistis
3 prae-fuerunt potuerunt
Varia
Veni, vidi, vici. Vixit. Pinxit. Fuimus Troes, fuit Troia et magna gloria Dardanidum (Vergilius). Magna promisisti, exigua video. Hostes terra marique superavimus. Feci, quod potui. Fecit, quod potuit. Vicimus perfidos hospites, imbelles hostes.
Sum, quod eris; quod es, antea ful (napis na grobowcu). Is fecit, cui prodest (formułka prawna).
venio,ire, veni - przychodzę
84
video, ere, vidi - widzę
vinco, ere, vici - zwyciężam
vivo, ere, vixi - żyję
pingo, ere, pinxi - maluję
mitto, ere, wisi - posyłam
pro-mitto, ere, mili - obiecuję
facio, ere, feci - robię, czynię
Zapamiętaj!
1. terra marique - na lądzie i na morzu; ablatiwus użyty bez przyimka określa miejsce i odpowiada na pytanie ubi? "gdzie?"; jest to tzw. ablatiwus loci (miejsca).
2. Perfectum wyraża czynność przeszłą dokonaną. Używa się tego czasu:
a. w opowiadaniu, jako tzw. perfectum historicum, np. Dareus classem ingentem comparavit. Praefecti ad Atticam accesserunt.
b. w prawdach ogólnych, sentencjach (gnomach) jako perfectum gnomicum, zwykle w połączeniu z przysłówkami saepe (często); semper (zawsze) itp. np.: Magni saepe duces, magni cecidere (= ceciderunt) tyranni.
c. dla wyrażenia czynności skończonej, której skutki trwają nadal jako tzw. perfectum praesens (logicem, constans), np.: didici-nauczyłem się, a więc"umiem"; novi - poznałem, a więc - "znam"; vixit - przeżył, skończył życie, więc "nie żyje", constiti - stanżłem, więc - "stoję".
De amicitia
Duo amici, qui per montes iter faciebant, subito procul ursum appropinquantem conspexerunt. Tum alter ex iis celeriter arborem ascendit, alter relictus certam habebat aute oculos mortem. Tum "ursus mortuorum corpara non attingit" - in mentem ei venit; itaque humi se prostravit spiritumque continuit. Ursus iacenti appropinquavit, corpus eius temptavit, denique discessit; iuvenem intactum reliquit.
Tum alter ex arbore descendit et amicum per iocum interrogavit: "Quid ursus tibi in aures insusurravit?" "Pulchrum et notom proverbium, - respondit alter Amicus certus in re incerta cernitur".
conspicio, ere, conspexi - spostrzegam
ascendo, ere, ascendi - wchodzę, wspinam się
descendo, ere, descendi - schodzę
tango, ere, tetigi - dotykam,
attlngo, ere, attigi - dotykam, ruszam
pro-aterno, ere, strawi - rozkładam, kładę
con-tineo, ere, tinui - powstrzymuję, zatrzymuję
dis-cedo, ere, cessi - odchodzę
retinquo, ere, reliqui - pozostawiam, opuszczam respondeo, ere, respondi - odpowiadam cerno, cernere, crevi - spostrzegam, widzę

Navigare necesse est
Aliquando Romae frumenti magna inopia erat. Tum Pompeius in Africam navigavit, unde frumentum Romam advehere studebat. Iam naves frumento onustae eram, cum subito tempestas magna nautas naves solvere prohibuit. Omnes enim naves conscendere et per mare turbatum navigare timebant. Tum Pompeius primus navem conscendit magm voce clamans : "Navigare necesse est, vivere non est necesse".
85
Zapamiętaj!
1. Iam naves ... onustae erant, cum subito tempestas ... prohibuit: Myśl główna jest w zdaniu czasowym, można więc zdanie główne zamienić na czasowe: "kiedy już okrety były obładowane zbożem, burza ... powstrzymała". Takie zdanie czasowe wprowadzone przez spójnik cum nazywa się cum inversum.
2. magna voce - wielkim (donosnym) głosem = głośno; w tym wypadku ablatiws bez przyimka odpowiada na pytanie: "jak?""w jaki sposób?", jest to tzw. ablativus modi.
ad-veho, ad-vehere, vexi - dowożę, przywożę
prohibeo, prohibere, prohibui - powstrzymuję
studeo, studere, studni - staram się, usiłuję ,przeszkadzam
solvo, solvere, solvi - rozwiązuję, uwalniam
conscendo, conscendere, conscendi - wsiadam
navem solvere - odpłynąć
timeo, timere, timui - boję się
vivo, vivere, vixi - żyję

Lectio quinta decima
Zaimki wskazujące.
Przymiotniki zaimkowe.
Zaimki wskazujące - pronomina demonstrativa
Singularis Pluralis
m f n m f n
N.hic haec hoc hi hae haec
ten,(ten ta, to
mój, ten
bliższy)
G.huius huius huius horum horum horum
D.huic huic huic his his his
Acc.hunc hanc hoc hos has haec
Abl.hoc hac hoc his his his
Singularis
m f n
N. ille illa illud
ów, tamten
(ten znany)
Pluralis
m f n
N. illi illae illa
Singularis Pluralis
m f n m f n
G. illius illius illius illorum illarum illorum
D. illi illi illi illis illis illis
Acc.illum illam illud illos illas illa
Abl.illo illa illo illis illis illis

Tak jak zaimek ille, illa, illud (gen.: -ius, dat. -i) odmieniają się zaimki: iste, ista, istud - ten twój, ten wasz (gen. istius); ipse, ipsa, ipsum - on sam, on właśnie (gen. ipsius) itd.

Zapamiętaj! ille może mieć znaczenie "ten znany", "ogólnie znany" np. Achilles ille; Medea
illa; iste może mieć zabarwienie ujemne - "osławiony" - iste Verres itp.
W zestawieniu hic ... ille - hic odnosi się do członu drugiego, ille - do pierwszego, niezależnie od tego, w jakiej kolejności występują np.:
Duo colles Romae ex ceteris eminent: Capitolinus et Palatinus; in illo (scil. Capitolino) templum lovis erat, in hoc (scil. in Palatino) Romulus Romam condidit.
Spośród innych najbardziej wyróżniają się w Rzymie dwa wzgórza: Wzgórze Kapitolińskie i Palatyńskie; na pierwszym była świątynia Jowisza, na drugim Romulus założył Rzym.
Zaimek idem, eadem, idem - odmienia się jak zaimek is, ea, id (p. s. 74 i n.), przy czym przyrostek -dem jest nieodmienny.
Singularis Pluralis
m f n m f n
N. idem eadem idem iidem eaedem eadem
ten sam ta sama to samo
G. eiusdem eiusdem eiusdem eorundem earundem eorundem
D. eidem eidem eidem eisdem eisdem (iisdem) eisdem
Acc.eundem eandem idem eosdem easdem eadem
V. brak brak brak brak brak brak
Abl.eodem eadem eodem eisdem eisdem (iisdem) eisdem

Uwaga: m przed d zmienia się w n (eundem, eorundem itp.).
Zaimki: quisque, quidque-każdy (w znaczeniu rzeczownikowym) i quisque, quaeque, quodque-każdy (w znaczeniu przymiotnikowym) odmieniają się jak zaimek quis, quid i qui, quae, quod (p. lekcja 12 s. 76).
87
Przymiotniki zaimkowe
Przymiotniki zaimkowe odmieniają się jak przymiotniki o trzech zakończeniach -us, -a, -tan, tzn. według drugiej i pierwszej deklinacji, tylko w gen. i dat. sing. zachowują cechę deklinacji zaimkowej : -ius, -i.
Nominativus Genetivus Dativus Znaczenie
m f n m f n m f n
solus sola solum solius soli sam jeden
totus tota totom tonus toti cały
ullus ulla ultum ullius ulli jakiś
nullus nulla nullum nullius nulli żaden
uter utra utrum utrius utri który z dwóch
neuter neutra neutrum neutrius neutri żaden z dwóch
uterque utraque utrumque utriusque utrique jeden i drugi, obaj
alter altera alterum alterius alteri drugi (z dwóch)
alius alia aliud alterius(!) alii inny

Varia
Aeschines, orator Graecus celeberrimus, "Memoria - inquit - Themistoclis et Aristidis apud Athenienses immortalis erit; illius, quod nobis magnam classem comparavit, huius, quod pecuniam publicam magm diligentia administravit".

Caesar et Hannibal clarissimi imperatores fuerunt: hic ipse sibi veneno mortem paravit, illum Brutus et Cassius interfecerunt. Quis huic rei testis est? Hoc tantum dicere possum. Hoc anno. Eodem anno. Qui se ipse laudat, cito derisorem invenit. Cum duo faciunt idem, non est idem. Mors parcit nulli. Leges salutem omnium singulorum saluti anteponunt. Ignavia corpus hebetat, labor firmat: illa maturam senectutem, hit longam adulescentiam reddit.

Thais habet nigros, niveos Lacaenia dentes:
Quae rafio est? Emptos haec habet, illa suos.
Zapamiętaj!
1. memoria Themistoclis; memoria Aristidis; memoria illius - "pamięć o Temistoklesie"; "pamięć o Arystydesie"; "pamięć o tamtym" - po wyrazach (rzeczownik, czasownik, przymiotnik) o znaczenia "pamiętać", "zapominać" występuje genetivus; jest to tzw. genetivus memoriae.
2. magna diligentia - z wielkim staraniem, gorliwością = starannie, gorliwie abl- ativus modi (zob. s. 86).
88
3. anteponunt salutem omnium saluti singulorum - przekładają dobro wspólne nad dobro jednostek; po czasowniku ante pono występuje dativus praepositionalis (zob. s. 69).
4. dens, dentis - ząb (wyjątek r. męskiego); podobnie rodzaju męskiego są następojące rzeczowniki zakończone na -s z poprzedzającą spółgłoską:
fons, fontis - źródło
fons sacer - święte źródło
mons, montis - góra
mons altus - wysoka góra
pons, pontis - most
pons longus - długi most

De Fabii Labeonis calliditate
Nolani et Neapolitani etiam atque etiam de finibus certabant. Q. Fabius Labeo fines inter Nolanos et Neapolitanos insrituere debebat. Primom ad Nolanos properavit et, "Sine cupiditate - inquit - agite, Neapolitanis agri aliquantum cedite". Tum ad Neapolitanos properavit eademque iis mandavit. Neapolitani et Nolani verbis viri Romami moti vicinis cesserunt, itaque in medio aliquantum agri vacui reliquerunt. Fabius terminos ita constituit, ut ipsi Nolani et Neapolitani terminaverunt, et reliquum agrum Romanis tribuit. Nolani et Neapolitani eum ne accusare quidem poteram, nam ipsi terminos agrorum suorum indicaverunt.

Zapamiętaj!
ne accusare guidem poterant-nie mogli nawet oskarżyć; ne ... guidem -nawet nie, ani nawet; pomiędzy ne i guidem jest wyraz, którego treść chcemy podkreślić, np. ne venit guidem - nawet nie przyszedł; ne ille guidem venit - nawet on nie przyszedł.

Hastam aut caduceum eligite !
Aliquando Q. Fabius, imperator Romanus, legatos cum epistula ad Karthaginienses misit. In epistula haec verba erant: "Populus Romanus vobis hastam et caduceum mittit: duo signa - belli aut pacis - ex quibus onom eligite!" Karthaginienses responderunt: "Nos neutrum eligimus! Vos, qui haec signa apportavistis, ipsi eligite atque onom nobis relinquite!"
Secundum Varronem Romani non hastam ipsam neque caduceum miserunt, sed duas tesseras, in quarum altera caducei, in altem hastae simulacra erant.

Repetitio est mater studiorum

De lupo et capra
Lupus capram in saxo alto stantem conspexit, sed ad eam accedere non potuit. Itaque "Cur, - inquit - capella pulcherrima, saxum illud non relinques? Descende
89
in hoc pratum, quod tibi multas et pulchras herbas praebebit !" Cui capra : "Mi amice, inquit - verbis tuis non parebo, nam loco pulchro tufum praeposui".

De ancillis et gallo
Vilica quaedam ancillas cotidie ad primum galli caratum ex somno excitabat atque ad laborem prima luce cogebat. Ancillae, quibus diuaturno labore fatigatis dormire placebat, gallum necaverunt, sed paulo post ipsae gaili necem deplorabant. Vilica enim, quae rectam horam noctis ignorabat, interdum ancillas iam media nocte dormientes excitare studebat.

De lenne et musculo
Prope Leonem dormientem musculi ludebant. Unos ex iis leoni appropinquavit atque animalium regem ex somno excitavit. Leo ex somno excitatus musculum cepit devorare eum cupiens, sed a musculo rogatus ignovit ei et vitam donavit.
Paulo post leo per silvam praedam parum caute investigans in rete, quod venatores tetenderunt, incidit. Diu frustra ex rete se expedire temptans magno clamore totam silvam implevit. Musculus vocem leonis, cui ipse vitam debebat, audivit, celeriter ei appropinquavit, dentibus acribus rete rupit et leonem periculo liberavit.

Lingua Graeca Romanis aliena non erat
Multis viris Romanis lingua Graeca nota erat, sed non omnes litteris Graecis magno studio se dabant. Iuste venusteque reprehendit Marcus Cato Aulom Albinom. Albinus, qui cum L. Lucullo consul fuit, res gestas Romanas Graeca lingua scriptitavit. In praefatione, quam historiae suae praemisit, ad hanc sententiam scripsit: "Fortasse, lector candide, quaedam in meis libris parum composite aut non eleganter scriptum invenies. Nam sum vir Romanus, natus in Latio, Graeca lingua nobis alienissima est". Cato ea verba legens "Cur - inquit - Graeca lingua res Romanas scripsisti? Nemo te ad hoc perpulit".

Zapamiętaj!
scriptitavi: scriptito - pisuję często, ciągle; czasowniki zakończone na - to wyrażają czynność powtarzającą się, częstotliwą, stąd nazywają się verba frequentativa rap.:
lego - czytam
lectito - czytuję
capio - chwytam
capto - wciąż chwytam itp.
Ćwiczenie
Z czytanki "Varia" wypisz wszystkie zaimki; określ rodzaj, przypadek, liczbę i podaj nom. dla trzech rodzajów, rap. viri istius m gen. sing.; iste, ista, istud.
90
16. Lectio sexta decima
Indicativus plusquamperfecti activi.
Indicativus futuri exacti activi.
Podwójny accusativus.

Indicativus plusquamperfecti activi
Tryb oznajmujący cz, zaprzeszłego str. czynnej czterech koniugacji i czasownika posiłkowego esse
Indicativus plusquamperfecti activi tworzymy dodając do tematu perfecti zakończenia: -eram, -eras, -erat, -eramus, -eratis, -erarat (por. imperfectum czasownika posiłkowego esse).
Wzór odmiany
I II III IV
Singularis
1. laudav-eram vid-eram leg-dram audiv-eram
pochwaliłem (był) zobaczyłem (był) przeczytałem (był) usłyszałem (był)
2. laudav-eras vid-eras leg-eras audiv-eras
3. laudav-erat vid-erat leg-erat audiv-erat

Pluralis
1. laudav-eramus vid-eramus leg-eramus audiv-eramus
2. laudav-eratis vid-eratis leg-eratis audiv-eratis
3. laudav-erant vid-erant leg-erant audiv-erant

Uwaga: "pochwaliłem był"-forma staropolska, dzisiaj nie używana; tłumacząc dodajemy niekiedy przysłówki: "przedtem", "już", "wpierw".

Podobnie tworzymy indicativus plusquamperfecti czasownika esse.
Singularis Pluralis
1 fu-eram fu-eramus
byłem (był)
2 fu-eras fu-eratis
3 fu-erat fu-erant
91
Według tego wzoru odmieniają się czasowniki złożone z esse, np. prae-esse, posse.

Singularis Pluralis Singularis Pluralis
1. prae-fueram prae-fuereamus potu-eram potu-eramus
stanąłem na czele mogłem
2. prae-fueras prae-fueratis potu-isras potu-eratis
3. prae-fuerat prae-fuerant potu-erat potu-erant

Indicativus futuri exacti (II) activi
Tryb oznajmujący czasu przyszłego dokonanego (II) str. czynnej czterech koniugacji i czasownika esse
Indicativus futuri exacti activi tworzymy przez dodanie do tematu perfecti zakończeń: -ero, -eris, -erit, -erimus, -eritis, -erint.
Wzór odmiany
I II III IV
Singularis
1. laudav-ero vid-ero leg-ero audiv-ero
pochwalę zobaczę przeczytam usłyszę
2. laudav-eris vid-eris leg-eris audiv-eris
3. laudav-erit vid-erit leg-erit audiv-erit
Pluralis
1.laudav-erimus vid-erimus leg-erimus audiv-erimus
2.laudav-eritis vid-eritis leg-eritis audiv-eritis
3.laudav-erint vid-erint leg-erint audiv-erint

Podobnie tworzy się indicativus futuri czasownika esse i czasowników złożonych z esse.
Singularis Pluralis
1. fu-ero fu-erimus
będę
2. fu-eris fu-eritis
3. fu-erit fu-erint
92

prae-esse posse
Singularis Pluralis Singularis Pluralis
1. prae-fuero prae-fuerimus potu-ero potu-erimus
stanę na czele będę mógł
2. prae-fueris prae-fueritis potu-eris potu-eritis
3. prae-fuerit pre-fuerint potu-erit potu-erint
Varia
Nautae tempestate iactati in eundem portum, quem reliquerant, confugerunt. Imperator victor tropaeum posuit illo loco, quo pridie pugnaverat. Hieronymus, Syracusanorum rex, cuius avus Hiero amicus populi Romani fuerat, ad Carthaginienses defecit. Apud Plinium legimus : "Fuit moris antiqui eos, qui vel singulorum laudes vel urbium scripserant, aut honoribus aut pecunia ornare". Imperator ad hostem : "Amicus tibi ero, si exercitum tuum ex finibus meis revocaveris". Cum oppido appropinquaveris, ex aliquo, qui tibi occurret, viam quaere. Qui erit rumor, si id feceris !

Ut sementem feceris, ita metes.

Si Paris ex Graecis uxorem duxerit oris,
Excidium Troiae ducet et omne malum.

Donec eris sospes, multos numerabis amiecs.
Tempora si fuerint nubila, solus eris.

Zapamiętaj!
1. Plusquamperfectum wyraża:
a. czynność ukończoną wcześniej od innej czynności przeszłej, wyrażonej w zdaniu nadrzędnym, np. Vixi et, quem dederat cursum fortuna, peregi;
b. czynność trwającą w przeszłości, np.: Duo fratres fuerant, bona communia habuerant. Eorum alter intestato mortuus suum heredem non reliquerat, frater qui supererat, heres erat.
2. Futurum exactum wyraża:
a. czynność przyszłą wcześniejszą od innej czynności przyszłej, wyrażonej w zdaniu nadrzędnym, np.: Tempora si fuerint nubila, solus eris. Qui spreverit vanam gloriam, habebit veram;
b. czynność, która wkrótce nastąpi, np.: Mox videro.
93
Podwójny accusativus - accusativus duplex

Po czasownikach: appello, voco, nomino, dico - nazywam kogoś czymś; puto, duco, iudico, existimo, habeo - uważam kogoś za coś (kogoś); facio, efficio, reddo - czynię kogoś czymś; creo, eligo, declaro, designo - mianuję kogoś czymś itp. - dopełnienie bliższe i dopełnienie orzekające występują w akuzatiwie, np.
Homerum clarissimum poetam habemus.
Uważamy Homera za bardzo sławnego poetę.
Varsoviam pulcherrimam urbem duto.
Uważam Warszawę za bardzo piękne (najpiękniejsze) miasto.
Romam Tarquinium, septimum regem, Superbum vocaverunt.
Tarkwiniusza, siódmego króla, nazwali Rzymianie Pysznym.
Romani Cn. Marcium, qui Coriolos oppidum ceperat, Coriolanum appellaverunt. Gnejusza Marcjusza, który zdobył miasto Koriole, nazwali Rzymianie Koriolanem.

Varia
Felix, quem faciunt aliena pericula cautum. Divitiae neminem felicem reddunt. Malum panem fames reddet tibi bonum. Ciceronis verba sunt: "Parentes carissimos habere debemus, quod nobis vitam, patrimonium, libertatem, civitatem tradiderunt" atque haec: "Noster ille Ennius sanctos appellat poetas" et "Iram bene Ennius initium dixit insaniae". Roma patrem patriae Ciceronem libera dixit.

De Artemisia, uxore fideli
Mausolus terrae Cariae rex fuit. Artemisia Mausolum, maritum suum, valde amavit. Post Mausoli mortem Artemisia viro funus magnificum paravit, ossa cineremque eius aquae indidit ebibitque; sepulcrum quoque memorabile viro exstruxit, quod inter septem omnium terrarum miracula numerator.

Zapamiętaj!
ossa - kości; os, ossis - kość, jest to wyjątek rodzaju nijakiego (zob, tabl. s. 209); cinis, cineris - popiół, rzeczownik r. męskiego, tak jak inne, które w nom. sing. mają końcówkę -nis, lub guis (zob. tabl. s. 210).

De Demetrio Rhodum insulam obsidente
Demetrius Poliorcetes, dux clarissimus, Rhodurn insulam oppidumque pulcherrimum in ea situm obsidebat oppugnabatque. Tum ibi in obsidione aedes quasdam, quae extra muros urbis cum parvo praesidio erant, capere et igni delere parabat.
In his aedibus erat celeberrima Ialysi imago, Protogenis, pictoris illustris marnu
94
facta; Demetrius eius imaginis pulchritudinem Rhodns invidebat. Mittunt Rhodii legatos ad Demetrium cum his verbis: "Cur tu imaginem illam incendio delere desideras? Si nos superaveris et oppidum ceperis, imago quoque incolumis in tua potestate erit. Sin autem nos vincere non potueris, considerabis: "Rhodios bello vincere non potui, at bellum cum artifice mortuo gessi".
Haec ubi Demetrius ex legatis audivit, oppugnatione destitit et non solum imagini sed etiam civitati pepercit.

Zapamiętaj!
Rzeczownik ignis, ignis - ogie� jest r. męskiego; w abl. sing, obok formy igne występuje - igni; zawsze - ferro ignique = ogniem i mieczem.

Ćwiczenia
a. Określ formy (osobę, liczbę, czas) i przetłumacz; erant, fuerunt, erunt, mitti, mittet, misit, misistis, veniunt, venient, eritis, eratis, scribitis, scribetis.
b. Utwórz, zachowując tę samą osobę i liczbę, formy w czasach :perf., plusquampf. i fut.II: narrabamus, ornabant, monebas, capiebamus, dicebas.
c. Ułóż cztery zdania zawierające podwójny akuzatiwus.

17. Lectio septima decima
Supinum. Participium perfecti passivi.
lndicativus perfecti, plusquamperfecti,
futuri II passivi.

Supinum

Supinum - celownik odsłowny, jest rzeczownikiem IV deklinacji, który ma tylko dwa przypadki: acc. i abl. sing. Supinum tworzy si(c) przez dodanie do tematu praes. przyrostka t oraz końcówek -um (acc.) i -u (abl.).

Uwaga: Przyrostek -t w połączeniu z rdzenną spółgłoską zębową czasownika ulegając dysymilacji, przechodzi w spółgłoskę s, np. wid-tum - visum; ed-tum - esum.

Wzór odmiany
Accusativus Ablatiwus
vocat-um vocat-u
aby wezwać do wezwania
95
Accusativus Ablativus
monit-tam monit-tu
aby upomnieć do upomnienia
dict-um dict-u
ażeby powiedzieć do powiedzenia
audit-um audit-u
ażeby usłyszeć do usłyszenia

Accusativus supini używa się dla oznaczenia celu przy czasownikach wyrażających ruch, np.:
Athenienses Delphos miserunt consultum.
Ateńczycy wysłali (posłów) do Delf, ażeby zapytać o radę.
Ablativus supini występuje z przymiotnikami, jak: facilis, difficilis, optimus, incredibilis, horribilis itp., ograniczając ich znaczenie jako tzw. ablativus limitationis (ograniczenia), np, difficillimum dictu - bardzo trudne do powiedzenia; optimum factu najlepsze do zrobienia; horribilis visu - straszny do patrzenia.
Ponieważ supinum jest formą podstawową czasownika, należy obecnie przyswoić sobie sposób podawania wszystkich czterech forint podstawowych czasowników np.:
Kon. Praesens Infinitivus Perfectum Supinum
I. voco vocare vocavi vacatum
II. moneo monere monui monitum
III. scribo scribere scripsi scriptum
IV. finio finire finivi finitum

Varia
Dux milites exploratum misit. Hostis Romae appropinquavit urbem expugnatum. Pleraque dictu quam factu sunt faciliora. Verum consilium initio auditu grave postea iucundum erit. Tarquinius Superbus legatos misit Delphos oraculum consultum. Res facilis dictu, difficilis factu.

Magister et discipuli

Discipuli ad magistrum: "Venimus ad te, vir eruditissime, te salutatum et oratum: diem festum nobiscum age !" Quibus magister : "Id iucundum est auditu. Vobiscum tempus agere mihi placet, sed hoc facilius est dictu quam factu, nam officia me prohibent vobiscum manere",
96
Participium perfecti passivi
Participium perfecti passivi tworzy się od tematu supini przez dodanie końcówek przymiotnika I i II deklinacji -us, -a, -um, np.:

I.vocat-us, -a, -um - wezwany, -a, -e
II.delet-us, -a, -um - zniszczony, -a, -e
III.script-us, -a, -um - napisany, -a, -e
IV.audit-us, -a, -um - usłyszany, -a, -e

Przy pomocy part. perf. pass. tworzy się formy złożone czasowników w stronie biernej; są to: perfectum, plusquamperfectum i futurum exactum (II) passivi.

Indicativus perfecti passivi

Indicativus perfecti passivi składa się z part, perf. pass. odmienianego czasownika i ind. praes. czasownika esse.
Wzór odmiany
Koniugacja I Koniugacja II
Singularis
1. vocatus, a, um sum monitus, a, um sum
zostałem (am) wezwany (a, e) zostałem(am) upomniany(a, e)
2. vocatus, a, um es monitus, a, um es
3. vocatus, a, um est monitus, a, um est
Pluralis
1. vocati, ae, a sumus moniti, ae, a sumus
2. vocati, ae, a estis moniti, ae, a estis
3. vocati, ae, a sunt moniti, ae, a sunt

Koniugacja III Koniugacja IV
1. victus, a, um sum auditius, a, um sum
zostałem (am) zwyciężony (a, e) zostałem(am) usłyszany(a, e)
97
2. victus, a, um es auditus, a, um es
3. victus, a, um est auditus, a, um est
Pluralis
1. victi, ae, a sumus auditi, ae, a sumus
2. victi, ae, a estis auditi, ae, a estis
3. victi, ae, a sunt auditi, ae, a sunt
Przykłady:
Alea iacta est.
Kostka została rzucona (w grze).
Dictum (est) - factum (est).
Zostało powiedziane - zostało zrobione.

Czasownik esse często opuszcza się w formach złożonych.

Indicativus plusquamperfecti passivi

Indicativus plusquamperfecti passivi składa się z participium perfecti passivi odmienianego czasownika i indikatiwu imperfecti czasownika esse.
Wzór odmiany
Koniugacja I Koniugacja II
Singularis
1. vocatus, a, um eram monitus, a, um eram
zostałem (był) zostałem (był)
wezwany upomniany
2. vocatus, a, um eras monitus, a, um eras
3. vocatus, a, um erat monitus, a, um erat
Pluralis
1. vocati, ae, a eramus moniti, ae, a eramus
98
Koniugacja I Koniugacja II
2. vocati, ae, a eratis moniti, ae, a eratis
3. vocati, ae, a erant moniiti, ae, a erant
Koniugacja III Koniugacja IV
1. victus,a ,um eram auditius, a, um eram
zostałem(był) zostałem(był)
zwyciężony usłyszany
2. victus, a, um eras auditius, , um eras
3. victus, a, um erat auditius, a, um erat
Pluralis
1. victi, ae, a eramus auditi, ae, a eramus
2. victi, ae, a eratis auditi, ae, a eratis
3. victi, ae, a erant auditi, ae, a erant


Indicativus futuri exacti passivi

Indicativus futuri II (exacti) passivi składa się z participium perfecti passivi odenianego czasownika i futurum I czasownika esse.

Wzór odmiany
Koniugacja I Koniugacja II
Singularis
1. vocatus, a, um ero monitus, a, um ero
zostanę (będę) wezwany zostanę(będę) upomniany
2. vocatus, a, um eris monitus, a, um eris
3. vocatus, a, um erit monitus, a, um erit
Pluralis
1. vocati, ae, a erimus moniti, ae, a erimus
99
2. vocati, ae, a eritis moniti, ae, a eritis
3. vocati, ae, a erunt moniti, ae, a erunt
Koniugacja III Koniugacja IV
Singularis
1. victus, a, um ero auditus, a, um ero
zostanę (będę) zostanę (będę)
zwyciężony usłyszany
2. vietus, a, um eris auditus, a, um eris
3. victus, a, um erit auditus, a, um erit
Pluralis
1. victi, ae, a erimus auditi, ae, a erimus
2. victi, ae, a eritis auditi, ae, a eritis
3. victi, ae, a erunt auditi, ae, a erunt

De Androcli cum lenne amicitia

Aliquando Romae spectaculum venationis populo dabatur. Multae ferae bestiae apparebant, inter quas leo corporis magnitudine terribilique voce oculos omnium in se convertit. Introductus est inter complures ad pognam cum bestiis servus viri consularis. Ei servo Androclus nomen erat. Ubi hunc ille leo procul vidit, repente constitit ac deinde sensim atque placide, tamquam kominem noscitans, accedit. Tum caudam more canum placide movet cruraque et manus hominis lingua leniter tangit. Androclus inter illa blandimenta ferocis bestiae amissum animum recuperat paulatimque oculos ad leonem vertif.

Ea re tam admirabili clamores populi excitati sunt, et Androclus a Caesare interrogatus est: "Cur ille atrocissimus leo tibi pepercit?" Tum Androclus rem miram narravit. "Dominus meus - inquit - provinciam Africam proconsulari imperio obtinebat. Ego ab illo iniquis et cotidianis verberibus ad fugam sum coactus,et in camporum et arenarum solitudines concessi. Aliquando specum remotum inveni ibique intravi. Neque multo post ad eundem specum venit hic leo cruento pede. Qui postquam vidit me, mitis accessit ac pedem suum mihi ostendit. Ibi ego spinam ingentem ex pede eius revelli saniemque vulnere expressi ac sine metu detersi cruorem. Ille tunc recubuit et quievit.
100
Ex eo die triennium ego et leo in eodem specu endem victu viximus. Membra ferarum mihi apportabat, quae ego ignis copiam non habens sole meridiano torrebam".
Zapamiętaj !
W tekście w wielu zdaniach występuje orzeczenie w praesens, jakkolwiek opowiadanie odnosi się do przeszłości; w języku łacińskim, podobnie jak w polskim, można użyć dla ożywienia opowiadania zamiast czasu przeszłego dokonanego - praesens. Jest to tzw. praesens historicum.
Ćwiczenia
a. Utwórz od czasowników: duto, video, excito, removeo formę 2 osoby sing. i plur. w czasach: fut. I; fut. II; perf.; plqperf. act. i pass.
b. Zamień podane zdania w stronie czynnej na stronę bierną zachowując ten sam czas:
Servi leonem introducunt. Androclus saniem ex vulnere expressit.
Servi leonem ad pugnam introduxerunt. Dominus servum verberibus ad fugam cogit. Caesar Androclum interrogavit. Dominus verberibus servum ad fugam coe-gerat.

18.Lectio duodevicesima
Infinitivus perfecti activi i passivi.
Accusativus cum infinitivo.

Infinitivus perfecti activi i passivi
Bezokolicznik czasu przeszłego dokonanego str. czynnej i biernej

Język łaciński posiada oprócz poznanego już bezokolicznika czasu teraźniejszego strony czynnej i biernej (infinitivus praesentis activi i passivi) także bezokoliczniki czasu przeszłego i czasu przyszłego; bezokoliczniki czasu przeszłego i czasu przyszłego (infinitivus perfecti i infinitivus futuri) mają zastosowanie w składni accusativus cum infinitivo i nominativus cum infinitivo, właściwej językowi łacińskiemu.

Infinitivus perfecti activi

Infinitivus perfecti activi tworzy się przez dodanie do tematu perfecti końcówki -isse*. Na język polski tłumaczymy go przez formę osobową jako orzeczenie zdania dopełnieniowego, zaczynającego się od spójnika "że".

* isse powstało z esse
101
Wzór odmiany
I. para-v-isse - że przygotowałem (łeś) itd.
II. dele-v-isse - że zniszczyłem (łeś) itd.
III. vic-isse - że zwyciężyłem (łeś) itd.
IV. audi-v-isse - że usłyszałem (łeś) itd.

Inf. perf. czasownika esse: fuisse - że byłem (łeś) itd.

Infinitivus perfecti passivi
infinitivus perfecti passivi składa się z participium perfecti passivi odmienianeg czasownika i infinitiwu praesentis czasownika esse.
Bezokolicznik ten tłumaczymy na język polski przez formę osobową, która je; orzeczeniem zdania dopełnieniowego, wprowadzonego przez spójnik "że".
Wzór odmiany
I. para-tus, a, um esse - że zostałem przygotowany
(że zostałeś przygotowany itd.)
II. deletus, a, um esse - że zostałem zniszczony
III.victus, a, um esse - że zostałem zwyciężony
IV. auditus, a, um esse -że zostałem usłyszany

Accusativus cum infinitivo
Accusativus cum infinitivo jest konstrukcją, która nie stanowi samodzielne zdania, lecz jego część. Zwrot ten składa się z rzeczownika (lub części mowy jen równoważnej) w akuzatiwie i z bezokolicznika. Składnia accusativus cum infinitivo jest właściwie podwójnym akuzatiwem:

Podw. acc.: Marcum amicum bonum dico.
Nazywam Marka dobrym przyjacielem.
Acc. c. inf: Marcum amicum bonum esse dico.
Mówię, że Marek jest dobrym przyjacielem.
102
Zwrot accusativus cum. infinitivo w stosunku do podwójnego akuzatiwu jest rozszerzony tylko o czasownik w bezokoliczniku. Tłumacząc zdanie na język polski należy przetłumaczyć czasownik rządzący (nadrzędny); następnie rzeczownik w akuzatiwie stawiamy w pierwszym przypadku a czasownik w bezokoliczniku dostosowujemy w liczbie i rodzaju do podmiotu (tzn. rzeczownika, który w tekście łacińskim jest w akuzatiwie); czasownik nadrzędny (rządzący) łączymy ze zdaniem za pomocą spójnika, "że", "iż", niekiedy "aby", "ażeby", np:
Video milites properare.
Widzę - że - żołnierze idą.
Video militem properare.
Widzę - że - żołnierz idzie.
Scimus Vergilium poetam clarum fuisse.
Wiemy - że - Wergiliusz był sławnym poetą.

Składnia accusativus cum infinitivo może w zdaniu spełniać funkcję podmiotu lub dopełnienia, zależnie od tego, jakie jest orzeczenie zdania (czasownik rządzący-verbum regens):
A. Accusativus cum inf. jako podmiot występuje
a. po czasowniku esse z rzeczownikiem lub przymiotnikiem, np.: opus est - potrzeba, ażeby; fama est - jest wieść, że; necesse est - jest rzeczą konieczną, ażeby; verum est - jest prawdą, że; aequum est - jest rzeczą słuszną, ażeby;
b. po czasownikach bezosobowych lub użytych bezosobowo, np.: decet - przystoi; constat - wiadomo, że; apparet - okazuje się, jest widoczne, że...
B. Accusativus cum inf. jako dopełnienie występuje:
a. po czasownikach wyrażających mówienie (verba dicendi), np. dico mówię, narro - opowiadam, nuntio - oznajmiam, affirmo - zapewniam itp.
b. po czasownikach wyrażających myślenie, spostrzeganie (verba sentiendi), np.: puto - sądzę, sentio - myślę, credo - wierzę, spero - spodziewam się,
intelligo-rozumiem, scio - wiem, adnimadverto - spostrzegam itp.
c. po czasownikach wyrażzających wzruszenie (verba affectuum), np.: gaudeo - cieszę się, laetor - cieszę się, doleo - martwię się, moleste fero - sprawia mi przykrość, że; itp.
d. po czasownikach wyrażających chęć, wolę (verba voluntatis) np. volo-chcę, nolo - nie chcę, malo - wolę, sino - pozwalam, veto - nie pozwalam itp. Infinitivus praesentis wyraża czynność równoczesną z czynnością czasownika nadrzędnego, np.:
Scio legatos Romae esse.
Wiem, że posłowie są w Rzymie.

Infinitivus perfecti wyra�a czynność uprzednią, wcześniejszą w stosunku do czynności czasownika nadrzędnego, np.:
103
Scio legatos Romae fuisse.
Wiem, że posłowie byli w Rzymie.

Infinitivus futuri wyraża czynność późniejszą w stosunku do czynności czasownika nadrzędnego (infinitivus futuri będzie tematem jednej z dalszych lekcji).
Varia
Amicum meum Varsoviam venisse audio. Amicum meum Varsoviae iam esse gaudeo. Urbem nostram omnium pulcherrimam esse saepe audivistis. "Scio me nihil scire"
verba Socratis sunt.Leges ad civium salutem inventas esse constat. Sententiam illam veram esse puto. Victorem a victo superari saepe videmus. Romam a Romulo conditam esse scriptores tradunt. Thales dixit aquam esse initium rerum. Cato dixit litterarum radices amaras esse, sed fructus iucundiores.
Avarus sero cognoscet se frustra pecuniae studuisse.Imperator dicit se numquam triumphi cupidum fuisse. Innurnerabiles esse morbos affirmas? coquos numera! Credo miseram fuisse Penelopen, quae tam diu viro suo caruit.
Zapamiętaj !
1. Zaimek se w składni acc. cum inf: odnosi się do osoby, która mówi, myśli itd. Croesus putat se beatum esse.
Krezus myśli, że (on) jest szczęśliwy.
2. Penelopen - acc. Graecus (zob. tabl. s. 212).
3. viro caruit; careo - jestem pozbawiony - z abl. (ablativus separationis).

De Alexandro Magno et asini domino callido

Oraculum Alexandrum Magnum, Macedoniae regem, monet: "Necari iube eum, qui tibi in urbis porta primus occurret!" Alexandro vir pauper, qui asinum agebat, obviam venit. Alexander oraculo obtemperans virum interfici iubet... "Cur me, domine, morte punire desideras?" - vir interrogat. Alexander ei oraculi praeceptum enarrat. Tum vir callidus: "Oraculi praeceptum non explicas recte: asinus meus tibi primus occurrit, eum interficere debes". Placuit regi callidum responsum viri et asinum pro homine morti destinavit.
Zapamiętaj !
Necari lube eum - dosł. "rozkaż, żeby został zabity ten..."; Alexander virum interfici iubet. "Aleksander rozkazuje, ażeby człowiek został zabity, żeby człowieka zabito"; poprawnie przetłumaczymy: "Każe go zabić"; "Aleksander kazał człowieka zabić". Jeżeli po czasownikach wyrażających rozkaz lub zakaz nie ma osoby, do której rozkaz (zakaz) jest zwrócony, infinitivus występuje w stronie biernej.
104
Nasica Ennium poetam visitat

Nasica aliquando ad Ennium poetam venit, cui ab ostio Ennium quaerenti ancilla dixit dominum domi non esse. Nasica tamen sensit illam domini iussu dixisse et poetam domi esse. Paucis diebus post ad Nasicam Ennius venit eumque ad ianuam quaerebat. Tum Nasica exclamat se domi non esse. Cui Ennius: "Quid? Ego non cognosco vocem tuam?" Huic Nasica: "Homo es impudens; ego ancillae tuae credidi te domi non esse, tu mihi non credis ipsi?"
Ćwiczenie
Zdania w pierwszej kolumnie zamień na zwroty w acc. cum inf. i połącz ze zdaniami w nawiasach według wzoru:

Agricola agrum arat. (Vidi).
Rolnik orze pole. (Widzialem).

Vidi agricolam agrum arare.
Widziałem, że rolnik one pole

Amicus mens aeger fair. (Pater scripsit)
Magister numquam errat. (Quis dicere potest)
Varsoviae pulchrae statuae sunt. (Scis-ne)
Romae multa et pulchra templa fuerunt. (Legi)
Cicero orator celeber fuit. (Constat)
Amica mea Varsoviae habitat. (Soror mea nesciebat)
Ancilla a domina saepe castigatur. (lulia narrat)
Asinus necatus est. (Legimus)

Lectio undevicesima
Coniunctivus praesentis activi.
Coniunctivus imperfecti activi.
Coniunctivus w zdaniach głównych.
Zdania celowe i dopełnieniowe (ut finale i ut obiectivum).
Modus coniunctivus. Tryb łączący (przypuszczający)
Najdokładniejsze tłumaczenie terminu modus coniunctivus to: tryb łączący; można by go nazwaą także trybem przypuszczającym, odpowiada także funkcji trybu warunkowego. Należy jednak zwrócić uwagę na zastosowanie koniunktiwu:
1. dla wyrażenia każdej sytuacji wątpliwej, niepewnej;
2. dla wyrażenia myśli innej osoby a nie autora, czy osoby wypowiadającej daną myśl;
105
3. dla wyrażenia celu, zamierzenia, rozkazu-a więc dla każdej czynności, której spełnienie w teraźniejszości, przeszłołci czy przyszłości nie jest pewne.
Coniunctivus może występować w zdaniach głównych (o różnych funkcjach, zob. s. 108 i nn. i s. 119 i n.) oraz w wielu zdaniach podrzędnych.

Coniunctivus praesentis activi
Tryb łączący cz. teraźniejszego str. czynnej

Coniunctivus praesentis activi tworzy się przez dodanie do tematu praesentis cechy -e w koniugacji I, cechy -a w koniugacji II, III i IV i końcówek osobowych, które są takie same jak w indikatiwie z wyjątkiem osoby pierwszej, w której występuje końcówka -m:
Singularis Pluralis
1. -m -mus
2. -s -tis
3. -t -nt
Wzór odmiany
I II III IV
Singularis
1. orne-m doce-a-m mitr-a-m cap-i-a-m guni-a-m
zdobiłbym, uczyłbym, wysłałbym, chwytałbym, karałbym,
mógłbym mógłbym mógłbym mógłbym mógłbym karać,
ozdobić, uczyć, wysłać, chwycić, ukarać,
obym ozdobił obym uczył obym wysłał obym chwycił obym ukarał
2. orne-s doce-a-s mitr-a-s cap-i-a-s puni-a-s
3. orne-t doce-a-t mirt-a-t cap-i-a-t puni-a-t
Pluralis
1. orne-mus doce-a-mus mitt-a-mus cap-i-a-mus puni-a-mus
2. orne-tis doce-a-tis mitt-a-tis cap-i-a-tis puni-a-tis
3. orne-nt doce-a-nt mitt-a-nt cap-i-a-nt puni-a-nt

Coniunctivus praesentis czasownika esse tworzy się przez dodanie do tematu s cechy -i; tak samo odmieniają się złożenia z esse.
* Są io tylko niektóre sposoby tłumaczenia koniunktiwu, podane przykładowo.
106

Singularis Pluralis
1. sim simus
byłbym,
obym był itd.
2. sis sitis
3. sit sint

prae-esse
Singularis Pluralis
1.prae-sim prae-simus
byłbym na czele
2. prae-sis prae-sitis
3. prae-sit prae-sint

posse
Singularis Pluralis
1. pos-sim pos-simus
mógłbym itd.
2. pos-sis pos-sitis
3. pos-sit pos-sint

Coniunctivus imperfecti activi
Tryb łączący cz. przeszłego niedokonanego str. czynnej

Coniunctivus imperfecti activi tworzy się przez dodanie do tematu praesentis cechy -re (powstałej z -se) i końcówek osobowych takich samych, jakie występują w coniunctivus praesentis.
Wzór odmiany
I II III IV
Singularis
1. orna-re-m doce-re-m mitt-e-re-m cap-e-re-m puni-re-m
ozdobiłbym uczyłbym wysłałbym chwyciłbym ukarałbym
2. orna-re-s doce-re-s mitt-e-re-s cap-e-re-s puni-re-s
3. orna-re-t doce-re-t mitt-e-re-t cap-e-re-t puni-re-t
Pluralis
1. orna-re-mus doce-re-mus mitt-e-re-mus cap-e-re-mus puni-re-mus
2. orna-re-tis doce-re-tis mitt-e-re-tis cap-e-re-tis puni-re-tis
3. orna-re-nt doce-re-nt mitt-e-re-nt cap-e-re-nt puni-re-nt

Coniunctivus imperfecti czasownika esse tworzy si(c) przez dodanie do tematu es cechy -se i końcówek osobowych
107
Singularis Pluralis
1. es-se-m es-se-mus
byłbym
2. es-se-s es-se-tis
3. es-se-t es-se-nt

Podobnie odmieniają się złożenia z czasownikiem esse:
Singularis Pluralis Singularis Pluralis
1. pras-essem pras-essemus pos-sem pos-semus
2. pras-esses pras-essetis pos-ses pos-setis
3. pras-esset pras-essent pos-set pos- sent

Coniunctivus w zdaniach głównych

Coniunctivus w języku łacińskim występuje w zdaniach głównych i podrzędnych. W języku polskim tryb, zwany warunkowym, może także wyrażać prośbę, rozkaz, przypuszczenie, ale jest to dla nas zjawisko jasne i zrozumiałe, np.: "przestałbyś się chwalić" "przestań się chwalić"; "zrobiłbyś to ze względu na ojca" "zrób to ze względu na ojca"; "mógłbym to chyba napisać" (przypuszczenie) itp. W języku łacińskim musimy poznać dokładnie, jakiego czasu wymagają różne funkcje koniunktiwu. Coniunctivus w zdaniu głównym może wyrażać:
1.życzenie- con. optativus
2.zachętę, wezwanie - con. hortativus
3.rozkaz - con. iussivus
4.zakaz - con. prohibitivus
5.możliwość, przypuszczenie - con. potentialis
6.nierzeczywistość - con. irrealis
7. wahanie się, niepewność, niezdecydowanie - con. dubitativus (vel deliberativus)
8. przyzwolenie-con, concessivus.

1. Coniunctivus optativus. Życzenie może być możliwe lub niemożliwe do spełnienia ("Obym mógł usłyszeż przemawiającego Cycerona!").
a. Życzenie możliwe do spełnienia, odnoszące się do teraźniejszości, tzn. do czasu, w którym ktoś mówi, wyraża się w praesens, np.
Vivat! Niech żyje!
Valeant ceves mei, siut beati!
Niechaj moi współobywatele mają się dobrze, niech będą szczęśliwi!
108
Często rozpoczyna zdanie słówko utinam - "oby"; przeczeniem przy con. optativus jest ne.
Utinan: illum diem videam!
Obym ujrzał ów dzień!
Utinam ne diu aeger sis!
Obyś nie chorował długo !
b. Życzenie niemożliwe do spełnienia, odnoszące się do teraźniejszości, wyraża się w imperfectum np.:
Utinam is essem, quent tu me existimas!
Obym był tym, za jakiego ty mnie uważasz! (lecz nie jestem takim).
Utinam lex esset eadem viro, quae est uxori.
Oby mąż miał takie samo prawo jak ma żona! (w sytuacji, kiedy mąż tego prawa nie ma).
Utinam ne aeger essem!
Obym nie był chory! (ale jestem chory).
2. Coniunctivus hortativus. Wezwanie, zachętę wyraża się w 1 os. plur. tylko w praesens np.:
Amernus patriam, pareamus legibus!
Kochajmy ojczyznę, bądźmy posłuszni prawom!
Gaudeamus! Cieszmy się !
3. Coniunctivus iussivus: dla wyrażenia rozkazu używa się 3 os. sing. i plur., można też użyć 2 os. sing. i plur. zamiast imperatiwu; że coniunctivus w tym wypadku spełnia tę samą funkcję co imperativus dowodzi to, że można łączyć spójnikiem et zdanie w imperatiwie ze zdaniem w koniunktiwie, np.:
Quidquid agis, prudenter agus et respice finem!
Cokolwiek robisz, rób roztropnie i patrz końca!
Cedant arena togae!
Niech ustąpi oręż wobec togi ! (tzn. wobec pokoju).
Discant cantare puellae!
Niech dziewczęta uczą się śpiewać!
4. Coniunctivus prohibitivus. W tej funkcji, tzn. dla wyrażenia zakazu, występuje coniunctivus dla 1 os. plut. oraz dla 3 os. sing. i plut. w praesens z przeczeniem ne i neve (="i niechaj nie"). O zakazie dla 2-ej osoby będzie mowa przy perfectum (zob. s. 120); np.:
Qui voluptatibus dtccuntur, ne attingant tem publicam.
Ci, którzy dają się powodować chęcią użycia życia, niech nie biorą się do spraw państwa.
109
Ne timeamus neve desperemus de salute.
Nie lękajmy się i nie traćmy nadziei na ocalenie.
5. Coniunctivus potentialis. Możliwość, przypuszczenie w odniesieniu do teraźniejszości (tzn. do czasu, w którym się mówi), wyraża praesens; w wyrażeniach ogólnych, nieosobowych mo�na u�yą 2 os. sing. i mperfectum: Jako przeczenie występuje non, np.:
Quid sit pace dulcius?
Cóż mogłoby być milszego nad pokój?
Quis hoc credat?
Któż mógłby w to uwierzyć? Ale:
Maesti milites, crederes victos, in castra veniunt.
Żołnierze przychodzą do obozu smutni, można by myśleć, że zostali zwyciężeni. Inter milites haud facile discerneres ducem.
Wśród żołnierzy niełatwo można by rozpoznać wodza.
6. Coniunctivus irrealis wyraża czynność nierzeczywistą, niezgodną z rzeczywistością; dla teraźniejszości używa się imperfectum, np.:
Sine amicis vita tristis esset.
Bez przyjaciół życie byłoby smutne (z tego wynika, że mówiący ma przyjaciół).
Interrogavi iuris peritum; non quemvis hoc interrogarem, nam alius minus sapienter responderet.
Zapytałem biegłego w prawie; nie pytałbym o to kogokolwiek (pierwszego lepszego), bo ktoś inny odpowiedziałby niezbyt mądrze.
7. Coniunctivus dubitativus (vel deliberativus). Dla wyrażenia wątpliwości, wahania, niezdecydowania używa się dla czynności teraźniejszej-praesens, dla wyrażenia czynności odnoszącej się do przeszłości-imperfectum; przeczeniem jest non, np.:
Quo me vertam? Quid faciam?
Dokąd mam się zwrócić? Co mam robić?
Quo me verterem? Quid facerem?
Dokąd miałem się zwrócić? Co miałem robić?
8. Coniunctivus concessivus (przyzwolenia) występuje dla wyrażenia czynności odnoszącej się do teraźniejszości w praesens; na język polski tłumaczy się przez zdanie przyzwalające ze spójnikami "chociaż", "jakkolwiek". Dla zaprzeczenia używa się ne np.:
Naturam expellas furca, tamen usque recurret.
Chociażbyś wypędzał naturę widłami, jednak wciąż będzie powracać.
Omnia possideat, non possidet sera Minos.
Chociaż posiadłby Minos wszystko, nie posiada jednak przestworzy.
110
Varia
Utinam falsus vates sim! Bono animo semper sis! Sit nox cum somno, sit sine lite
dies ! Sit venia verbo ! Dum spiramus, speremus ! Ne id tibi curae sit! Domni exspectemus potius quam hic ante ostium. Illud utinam ne scriberem! Ne patafacimus aures assentatoribus. Rapiamus, amici, occasionem de die!Procul a nobis sit hoc periculum! Stultitiae puerorum ignoscas. Quis dicere possit vera esse somnia? Cras amet, qui numquam amavit, quique amavit, cras amet! Quod felix faustum fortunatumque sit populo Romano Quiritium! Vincat utilitas Rei publicae!

Zdania celowe i dopełnieniowe
Ut finale i ut obiectivum

W wielu zdaniach podrzędnych orzeczenie występuje w koniunktiwie. Między innymi w zdaniach celowych i dopełnieniowych, które w języku polskim rozpoczynają się od spójników "ażeby", "aby", "żeby", "ażeby nie", "żeby nie".
Zasada użycia czasów dla zdań celowych i dopełnieniowych jest wspólna. Rozpoczynają je spójniki ut, uti (celowe-finale; dopełnieniowe-obiectivum), "ażeby", "aby", "żeby"; ne - "ażeby nie", "aby nie"; neve, neu "i ażeby nie", "i aby nie".
Czas orzeczenia omawianych zdań zależy od czasu zdania nadrzędnego. W języku łacińskim dzielimy czasy na
I.Czasy główne II. Czasy przeszłe (lub historyczne)
1. praesens 1. imperfectum
2. futurum I 2. perfectum
3. futurum II 3. plusquamperfectum
4. praesens historicum (tzn. praesens użyty dla ożywienia opowiadania zamiast czasu przeszłego dokonanego)

W zdaniach celowych i dopełnieniowych orzeczenie jest w con. praesentis, jeżeli w zdaniu nadrzędnym jest jeden z czasów głównych, a w con. imperfecti, je�eli w zadniu nadrzędnym jest jeden z czasów historycznych, np.:
Pueri rogant,
Chłopcy proszą
Pueri, rogate, ut magister veniat.
Chłopcy, proście ażeby nauczyciel przyszedł.
Pueri rogabunt,
Chłopcy poproszą
111
Pueri rogabant,
Chłopcy prosili
Pueri rogaverunt, ut magister veniret.
Chłopcy poprosili ażeby nauczyciel przyszedł.
Pueri rogaverant,
Chłopcy prosili (już dawniej)

Uwaga! W języku polskim czas się nie zmienia.

Varia
Caveant consules, ne quid (= aliquid) detrimenti res publica capiat. Senatus decrevis, ut consules viderent, ne quid (= aliquid) detrimenti res publica caperet. Cura, ut valeas. Dux milites monuit, uti pristinae virtutis memoriam retinerent neu perturbarentur animo. In theatrum propero, ut Sophoclis tragoediam spectem. In theatrum praperavi, ut Sophoclis tragoediam spectarem. Dionysius tyrannus, ne tonsori collum committeret, filias suas tondere docuit. Ab alio exspectes, alteri quod feceris.

De Themistocle
Athenienses fama de adventu exercitus Persarum permoti, miserunt Delphos legatos, ut Apollinis oraculum consulerent. Consulentibus Pythia respondit, ut Athenienses moenibus ligneis se munirent. Themistocles, Atheniensium dux celeberrimus, civibus persuasit consilium esse Apollinis, ut Athenienses naves conscenderent omniaque sua secum asportarent: dixit eum enim significari a deo murum ligneum. Athenienses Themistocli paruerunt atque omnia sua, quae moveri poterant, partim Salamina, patrim Troezena deportaverunt. Classis communis Graeciae primum apud Artemisium cum classiariis Xerxis conflixit. Hinc pari proelio discesserunt. Themistocles tamen timebat, ne Persae navibus Graecos circumdarent. Itaque Athenienses ab Artemisio discesserunt et apud Salamina classem suam constituerunt.

Zapamiętaj !
Salamis, Salaminis, ace. Salamina = Salaminem; Troezen, Troezenis (Trezena) acc: Troezena = Troezenem (zob. tabl. s. 212).

De C. Iulio Caesare et de piratis
Aliquando C. Iulius Caesar iuvenis navem conscendit, ut Rhodum insulam peteret atque apud Apollonium Molonem, clarissimum magistrom, artem rhetoricam disceret. Sed piratas non fugit. Qui insidias paraverunt, ut navigantem de improviso opprimerent. Iam Caesar prape Asiae oram erat, cum subito piratae apparuerunt et navem eius ceperunt. Sed ipsi permiserunt, ut magna pecunia redimeretur. Tum Caesar ad servos : "Pro-
112
perate - inquit - ad finitimas civitates, ut petuniam apportetis". Multis talentis redemptus mox piratas comprehendit et supplicio eos afiecit.
Ćwiczenia
Nazwij spójniki wprowadzające zdania zależne (finale lub obiectivum) w przytoczonych zdaniach i wyjaśnij użycie czasu według wzoru:
Caesar milites monuit, ut pristinae virtutis memoriam retinerent: ut obiectivum, con. imperf., ponieważ w zdaniu nadrzędnym jest czas historyczny (monuit - perfectum).
a. Puer magistrum orabat, ne quid (= aliquid) gravius in discipulos statueret.
b. Themistocles timebat, ne Persae navibus Graecos circumdarent. Rogo vos, ut diligenter verba oratoris audiatis.
c. Legum idcirco servi sumus, tu liberi esse possimus. Dionysius tyrannus, ne tonsori collum committeret, filias tondere docuit.

20. Lectio vicesima
Coniunctivus praesentis et imperfecti passivi.
Podwójny nominativus. Przysłówki.
Stopniowanie przysłówków.

Coniunctivus praesentis passivi
Tryb łączący czasu teraźniejszego str. biernej

Coniunctivus praesentis passivi tworzy się przez dodanie do tematu praesentis cechy -e w I koniugacji; cechy -a w koniugacji II, III i IV oraz końcówek osobowych passivi: -r, -ris, -tur, -mur, -mini, -ntur (por. s. 48).
Wzór odmiany
I II III IV
Singularis
1. orne-r doce-a-r mitt-a-r cap-i-a-r puni-a-r
byłbym byłbym byłbym byłbym byłbym
ozdobiony uczony wysłany chwytany ukarany
2. orne-ris doce-a-ris mitt-a-ris cap-i-a-ris puni-a-ris
3. orne-tur doce-a-tur mott-a-tur cap-i-a-tur puni-a-tur

I II III IV
Pluralis
1. orne-mur doce-a-mur mitt-a-mur cap-i-a-mur puni-a-mur
2. orne-mini doce-a-mini mitt-a-mini cap-i-a-mini puni-a-mini
3. orne-ntur doce-a-ntur mitt-a-ntur cap-i-a-ntur puni-a-ntur

Coniunctivus imperfecti passivi
Tryb łączący czasu przeszłego niedokonanego str. biernej
Coniunctivus imperfecti passivi tworzy się przez dodanie do tematu praesentis cechy -re i końcówek osobowych passivi.
Wzór odmiany
I II III IV
Singularis
1. orna-re-r doce-re-r mitt-e-re-r cap-e-re-r puni-e-re-r
byłbym byłbym byłbym byłbym byłbym
ozdobiony uczony wysłany schwytany ukarany
2. orna-re-ris doce-re-ris mitt-e-re-ris cap-e-re-ris puni-e-re-ris
3. orna-re-tur doce-re-tur mitt-r-tur cap-e-re-tur puni-e-re-tur
Pluralis
1. orna-re-mur doce-re-mur mitt-e-re-mur cap-e-re-mur puni-e-re-mur
2. orna-re-mini doce-re-mini mitt-e-re-mini cap-e-re-mini puni-e-re-mini
3. oran-re-ntur doce-re-ntur mitt-e-re-ntur cap-e-re-ntur puni-e-re-ntur

Podwójny nominativus - nominativus duplex
Zdania, w których występuje podwójny accusativus, wyrazić można w stronie biernej ; wtedy dopełnienie bliższej dopełnienie orzekające (które są w acc.) wystąpią w nominatiwie. Jest to podwójny nominativus, np.:

Acc. c. inf. a. Ciceronem oratorem celeberrimum dicunt =
Nom. c. inf. b. Cicero orator celeberrimus dicitur.
a. Cycerona nazywają najsławniejszym mówcą.
b. (dosł.) Cyceron jest nazywany najsławniejszym mówcą.
114
Acc. c. inf. a. Agricolas nautae felices habebant =
Nom. c. inf. b. Agricolae a nautis felices habebantur.
a. żeglarze uważali rolników za szczęśliwych.
b. (dosł.) Rolnicy byli uważani przez żeglarzy za szczęśliwych.
Zapamiętaj!
W języku polskim należy raczej unikać strony biernej. Podwójny nominativus występuje:

1. po tych samych czasownikach, po których występuje podwójny accusativus (p. lekcja 16), użytych w stronie biernej, np.:
Herodotus pater historiae dicitur.
Herodota nazywa się ojcem historii.

Cicero suo anno consul creatus est.
Cicero został wybrany konsulem w przepisowym wieku.
Legiones Romanae invictae existimabantur.
Legiony rzymskie uważano za niezwyciężone.

2. po czasownikach: fio - staję się, exs�sto - staję się, maneo - pozostaję (kimś, jakimś), videor - wydaję się, np.:

Croesus, rex Lydiae, omnibus beatissimus videbatur.
Krezus, król Lidii, wydawał się wszystkim (człowiekiem) najszczęśliwszym.

Przysłówki - adverbia

Przysłówki tworzy się od przymiotników. Tworząc przysłówek od przymiotnika I-II deklinacji (-us, -a, -um; -er, -a, -um) dodajemy do tematu zamiast końcówki gen. sing. -i zakończenie -e, np.:
clarus - gen. clar-i - przysłówek: clar-e (jasno)
pulcher - " pulchr-i - " pulchr-e (pięknie)

Tworząc przysłówki od przymiotnika III deklinacji dodajemy zamiast końcówki gen. sing. -is zako�czenie -iter; od przymiotników zakończonych w temacie na -nt zakończenie -er, np.
celer - gen. celer-is - przysłówek: ceter-iter (szybko)
sapiens - " sapient-is - " sapient-er (mądrze).

Są także przysłówki zakończone na -um, -o, -u, np. : multum (wiele), parum (mało raro (rzadko), diu (długo); są to skostniałe przypadki przymiotników.
115
Stopniowanie przysłówków

Comparativus przysłówków tworzy się podobnie jak w przymiotnikach, tzn. zamiast zakończenia stopnia równego (e, -o, -er, -iter), dodaje się zakończenie -ius, np.:
clar-e - compar. - clar-ius
pulchr-e - " - pulchr-ius
sapien-ter - " - sapient-ius

Superlativus przysłówków tworzymy zastępując końcówkę gen. sing. -i odpowiedniego przymiotnika w superlatiwie zakończeniem -e, np.:
clarus - gen. clarissim-i - przysłówek: clarissim-e
pulcher - " pulcherrim-i - " pulcherrim-e
sapiens - " sapientissim-i - " sapientissim-e

Varia
In omnibus rebus modus adhibeatur. Ne terreamini periculis! Legem brevem esse oportet, quo (= ut eo) facilius ab imperitis teneatur. Secedant improbi, secernantur a bonis civibus ! Themistocles persuasit Atheniensibus, ut pecunia publica classis aedificaretur. Puellae in theatrum "spectatum veniunt, veniunt spectentur ut ipsae" Ovidius dicit.
Silentium videtur confessio. Socrates parens philosophiae iure dici potest. Iuppiter a poetis pater deorum hominumque dicitur. Consules creantur C. Iulius Caesar et P. Servilius. Solon monet: "Ante mortem nemo debet dici beatus". Fortuna dicitur caeca. Id facilius est dictu quam factu. Nihil est veritatis luce dulcius. Sua cuique sponsa videtur pulcherrima. Qui tacet, consentire videtur.

Serius aut citius sedem properamus ad unam.
Nihil lacrima citius arescit.

De P. Cornelio Scipione a tribuno plebis accusato

M. Naevius, tribunus plebis vir iniustus habetur. Qui P. Cornelium Scipionem apud populum accusavit; dixit enim Scipionem ab Antiocho, Syriae rege, pecuniam accepisse, ut pacem aequis condicionibus cum eo faceret. Tum Seipio cum magno amicorum clientiumque agmine ad rostra venit atque "Quirites, - inquit - cum Hannibale et Carthaginiensibus in Africa bene ac feliciter pugnavi. Itaque ego hinc statim in Capitolium properabo et deis, qui Capitolio praesident, gratiam agam, quod eorum auxilio hostes vici. Vos quoque, Quirites, metom properate et deos orate, ut multos tales principes imperatores habeatis". Deinde in Capitolium ascendit. Simul omnes, qui aderant, cum Scipione properaverunt, etiam scribae tribunos reliquerunt. Scipio non in Capitolio modo, sed per totam urbem templa deorum cum populo gratias agens visitavit. Celebrior prope is dies fuit,
116
quam is, quo triumphans de Carthaginiensibus Urbem est invectus.

De Aesculapii dei apud Romanos cultu

Antiquissimis temporibus auxilium deorum utilius videbatur quam medicinae ars. Aliquando Romani morbis gravioribus premebantur. Itaque legatos in Graeciam miserunt Aesculapium rogatom, ut quam celerrime in Italiam veniret et Romae maneret. Deus auxilium rogantibus promisit et serpentem, quae dei sacra erat, legatis in navem misit. Romae Aesculapius in templo in insula fluvii Tiberis aedificato colebatur.

Ćwiczenia
a. Odmień czasowniki: laudare, docere, quaerere, finire w con. praes. i con. imperf. act. i pass.
b. Ułóż cztery zdania celowe (ut finale) i cztery dopełnieniowe (ut obiectivum).
c. Zamień podwójny acc. w lekcji 16 na podwójny nominativus.
d. Utwórz od podanych przymiotników przysłówki w trzech stopniach (według wzoru: altus: alte, altius, altissime): miser, gravis, felix, longus, diligens.

21. Lectio vicesima prima
Coniunctivus perfecti activi.
Coniunctivus plusquamperfecti activi.
Consecutio temporum. Zdania pytające.

Coniunctivus perfecti activi

Coniunctivus perfecti activi tworzy się przez dodanie do tematu perfecti końcówek: -erim, -eris, -erit, -erimus, -eritis, -erint.
Wzór odmiany
I II III IV
Singularis
1. laudav-erim monu-erim mis-erim oboediv-erim
byłbym byłbym byłbym byłbym
pochwalił upomniał wysłał usłuchał
2. laudav-eris monu-eris mis-eris oboediv-eris
3. laudav-erit monu-erit mis-erit oboediv-erit
Pluralis
1. laudav-erimus monu-erimus mis-erimus oboediv-erimus
2. laudav-eritis moru-eritis mis-eritis oboediv-eritis
3. laudav-erint monu-erint mis-erint oboediv-erint

Podobnie tworzy się coniunctivus perfecti czasownika esse i czasowników złożonych z esse:

Singularis Pluralis
1. fu-erim fu-erimus
byłbym (był)
2. fu-eris fu-eritis
3. fu-erit fu-erint

Singularis Pluralis Singularis Pluralis
1. prae-fuerim prae-fuerimus potuerim potuerimus
byłbym przewodził byłbym mógł
2. prae-fueris prae-fueritis potueris potueritis
3. prae-fuerit prae-fuerint potuerit potuerint

Coniunctivus plusquamperfecti activi

Coniunctivus plusquamperfecti activi tworzy się przez dodanie do tematu
perfecti końcówek -issem lessem), -isses, -isset, -issemus, -issetis, -issent.

Wzór odmiany
I II III IV
Singularis
1. laudav-issem monu-issem mis-issem oboediv-issem
byłbym był byłbym upomniał byłbym wysłał byłbym usłuchał
pochwalił
2. laudav-isses monu-isses mis-isses oboediv-isses
3. laudav-isset monu-isset mis-isset oboediv-isset
118
I II III IV
Pluralis
1. laudav-issemus monu-issemus mis-issemus oboediv-issemus
2. laudav-issetis monu-issetis mis-issetis oboediv-issetis
3. laudav-issent monu-issent mis-issent oboediv-issent

W podobny sposób tworzymy coniunctivus plusquamperf. czasownika esse:
Singularis Pluralis
1. fu-issem fu-issemus
byłbym (był)
2. fu-issu fu-issetis
3. fu-isset fu-issent
Singularis Pluralis Singularis Pluralis
1. prae-fuissem prae-fuissemus potuissem potuissemus
byłbym był byłbym mógł
przewodził
2. prae-fuisses prae-fuissetis potuisses potuissetis
3. prae-fuisset prae-fuissent potuisset potuissent

Coniunctivus w zdaniach głównych (c.d.)

W lekcji 19 (s. 108 i n.) zostało omówione użycie czasów w zdaniach głównych w koniunktiwie tylko w tych wypadkach, kiedy występuje con. praesentis lub con. imperfecti. W trzech wypadkach (con. hortativus, con. iussivus i con. dubitativus) nie występują inne czasy oprócz praesens i imperfectum. Użycie czasu w pozostałych funkcjach koniunktiwu wymaga dodatkowego omówienia.
1. Coniunctivus optativus, wyrażający życzenie możliwe do spełnienia w przeszłości, występuje w perfectum, np.

Utinam haec dixerit quispiam.
Oby to był ktoś powiedział (myśl: może to ktoś powiedział).

Utinam pater meus ibi adfuerit.
Żeby tak (oby) mógł być tam mój ojciec. (Może był; nie wiemy, czy był).

Życzenie niemożliwe do spełnienia wyraża się w plusquamperfectum, np.:
119
Utinam illo tempore vixissem!
O, gdybym był żył w tamtych czasach. (Szkoda, że nie żyłem w tamtych czasach).

2.Coniunctivus prohibitivus (por. s. 109) - w funkcji zakazu zwróconego do 2 os. sing. i plur, występuje z przeczeniem ne w perfectum, np.:

Ne timueris! Ne quaesieris! Nie bój się! Nie pytaj!

3. Coniunctivus potentialis wyrażający możliwość,przypuszczeniewodniesieniu do przeszłości używa się w perfectum; np.

Quis hoc crediderit?
Któż mógłby w to uwierzyć. Któż byłby w to uwierzył.

4. Coniunctivus irrealis wyrażający czynność nierzeczywistą, niezgodną z rzeczywistością w przeszłości, występuje w plusquamperfectum, przeczeniem jest non, np.:

Quid hominum nita sine dactrina esse potuisset?
Czym mogło było być życie ludzkie bez nauki?

5. Coniuntivus concessivus dla wyrażenia przyzwolenia w przeszłości używa się w perfectum np.:

Fueris sane tribunus plebis: quo iure haec dixisti?
Chociażbyś był wtedy (Dajmy na to, że byłeś wtedy) trybunem ludowym, jakim prawem powiedziałeś to?

Consecutio temporum
Zasady użycia czasów w zdaniach podrzędnych w koniunktiwie

W języku łacińskim w wielu zdaniach podrzędnych orzeczenie występuje w koniunktiwie (co przeważnie nie pokrywa się z użyciem trybów w języku polskim). Wiele z tych zdari podrzędnych z orzeczeniem w koniunktiwie stosuje się do zasady użycia czasów zwanej consecutio temporum. Zgodnie z tą zasadą czas orzeczenia zdania podrzędnego jest uzależniony od dwóch warunków:

1. od czasu orzeczenia zdania nadrzędnego (uwzględniamy podział czasów na główne i historyczne, zob. s. lIl),
2. od stosunku czynności zdania podrzędnego do czynności zdania nadrzędnego; może to być czynność:
a. równoczesna np.: "co czytasz?",
b. uprzednia, wcześniejsza np.: "co czytałeś?",
120
c. późniejsza np.: "co będziesz czytał?".
Jeżeli w zdaniu nadrzędnym orzeczenie jest w jednym z czasów głównych, to w zdaniu podrzędnym czynność równoczesną wyraża się przez praesens, czynność uprzednią (wcześniejszą) przez perfectum.
Jeżeli w zdaniu nadrzędnym orzeczenie jest w jednym z czasów historycznych, to w zdaniu podrzędnym czynność równoczesną wyraża się przez imperfectum, czynność uprzednią (wcześniejszą) przez plusquamperfectum.

Uwaga. Zasada użycia czasów dla wyrażenia czynności póżniejszej zostanie podana w lekcji 35.
Należy zwrócić uwagę, że poznane już zdania z ut finale i z ut obiectivum stosują się także do zasady consecutio temporum,niemoże tam jednak występować czynność uprzednia w stosunku do czynności zdania nadrzędnego i dlatego użycie czasów ogranicza się do praesens i imperfectum, czyli do czasów, które wyrażają czynność równoczesną. Wszystkie wypadki zastosowania consecutio temporum najwyraźniej ilustrują zdania pytające (zob. tabl., s. 188 n.).

Zdania pytające

Zdania pytające mogą występować jako zależne i niezależne, a rozpoczynają je zaimki pytające, np. quis - kto?, quid - co?, quem - kogo? itd. (we wszystkich przypadkach) albo przysłówki pytające (czasu, miejsca, przyczyny, sposobu) np. ubi gdzie?, unde - skąd?, quo - dokąd?, quando - kiedy?, cur - dlaczego?, quomodo jak? w jaki sposób? oraz partykuły pytajne: - ne, an - czy? (partykuły obojętne, bez subiektywnego zabarwienia ze strony pytającego) num - czy?, (pytający spodziewa się odpowiedzi przeczącej), nonne - czyż nie? (oczekuje się odpowiedzi twierdzącej), np. Unde venis et quo tendis? Skąd przychodzisz i dokąd zmierzasz? (zdążasz?). Num negare studes? Czyż usiłujesz zaprzeczyć? Nonne patria carissima nobis esse debet? Czyż ojczyzna nie powinna być nam najdroższa? oraz rozłączne: utrum... an - czy ... czy. W zdaniach pytających niezależnych występują czasy i tryby tak jak w zdaniach niezależnych orzekających.
Zdania pytające zależne mają orzeczenie w koniunktiwie na tej zasadzie, że tryb ten służy do wyrażania myśli przytoczonej. Czasy zdania pytającego zależnego są zależne od czasu zdania nadrzędnego oraz stosunku czynności zdania pytającego do czynności zdania nadrzędnego, czyli czasy stosują się do zasady consecutio temporum.

Consecutio temporum

Zasady użycia czasów w zdaniach podrz(c)dnych w koniunktiwie dla czynności równoczesnej i uprzedniej
121
Czasy w zdaniu Czynność zdania Czynność zdania
nadrzędnym podrzędnego podrzędnego
równoczesnego wcześniejsza
A. Czasy główne:
1. praesens
2. futorum I a. praesens b. perfectum
3. futurum II
B. Czasy historyczne:
(przeszłe)
1. imperfectum
2. perfectum a. imperfectum b. plusquamperfectum
3. plusquamperfectum
Przykład
A. Magister rogat,
Nauczyciel pyta,

Roga - Zapytaj! a. quid puer scribat b. quid puer scripserit
Magister rogabit, co chłopiec pisze co chłopiec pisał(napisał)
Nauczyciel zapyta,

B. Magister rogabat,
Nauczyciel pytał,

Magister rogavit,
Nauczyciel zapytał,
Magister rogaverat, a. quid puer scriberet b.quid puer
Nauczyciel (przedtem) zapytał, co chłopiec pisze scripsisset
Co chłopiec
pisał(napisał)

Uwaga. W języku polskim czas zdania nadrzędnego nie wpływa na czas zdania podrzędnego.

Varia
Quis hoc crediderit? Hoc nemo dubitaverit. Utinam victoriam tuam videre potuissem! Utinam omnes servare potuisses ! Id ne feceris ! Ne intraveris ! Ne sit summum malum dolor, malum certe est. Libenter haec cum sapientissimis viris disputarem. Ambitio ipsa vitium sit, saepe tamen causa virtutum est. Neminem cito laudaveris, neminem cito accusaveris. Fuerint cupidi, fuerint irati, sceleris vero crimine carent. Ne iste fecerit hoc scelus, in numero amicorum meorum numquam habebitur.

Siculus quidam, cui praetor Scipio patronum causae dabat hominem nobilem, sed
122
admodum stultum, "quaeso - inquit - praetor, adversario meo da istum patronum, deinde mihi neminem dederis".

De Diogene philosopho cynico
Diogenes Cynicus proici se iussit inhumatum. Amid philosophi illum rogaverunt, an bestias feras non timeret. Quibus Diogenes : "bacillum prope me ponetis, ut bestias abigere possim". Tum amici: "Quomodo bestias abigere poteris? nihil enim senties". "Quid igitur - inquit philosophus - mihi oberunt nihil sentienti?"
Aliquando Diogenem interrogavit vir quidam, quomodo posset punire virum malum, inimicum suum. "Inimicus tuus graviter punietur, - inquit Diogenes - si te ipsum probum et honestum virum praestiteris".

Zapamiętaj!

Diogenes proici se iussit inhumatum - (dosł.) Diogenes kazał, ażeby był porzucony, niepochowany; (swobodniej, poprawnie): "Diogenes kazał, ażeby go porzucono niepochowanego". Po czasownikach wyrażających rozkaz, zakaz, pozwolenie, w składni accusativus cum infinitivo występuje infinitivus praesentis passivi, jeżeli nie ma osoby, do której rozkaz jest zwrócony, np.:
Augustus Vergilii carmina cremari vetuit.
August nie pozwolił (zabronił) spalić poezji Wergiliusza.

Ćwiczenia
a. Zdania pytające niezależne:

1. Quem pater visitat?
2. Unde orator clarus venit?
3. Cur tarde venis?

Zamień na zdania pytające zależne i podaj je we wszystkich czasach, jakie można zastosować, wprowadzając zdanie nadrzędne, według wzoru:

Quod carmen magister recital?

Discipulus rogat, quod carmen magister recitet.
Discipulus rogat, quod carmen magister recitaverit.
Discipulus rogavit, quod carmen magister recitaret.
Discipulus rogavit, quod carmen magister recitavisset.

b. Od jakich wyrazów łacińskich pochodzą wyrazy polskie: lektor, dezyderat, postulat, akces, okupacja, ignorancja, perswadować, perswazja, dekret, statut, konstytucja, legalny, ambicja, okazja.
123

22. Lectio vicesima secunda
Coniunctivus perfecti passivi.
Coniunctivus plusquamperfecti passivi.
Zdania czasowe z cum historicum. Okresy warunkowe.

Coniunctiws pelrfecti passivi

Coniunctivus perfecti passivi składa się z participium perfecti passivi
odmienianego czasownika i con. praesentis czasownika esse.
Wzór odmiany
I II
Singularis
1. appellatus, -a, -um sim visus, -a, -um sim
zostałbym nazwany zosałbym zobaczony
2. appellatus, -a, -um sis visus, -a, -um sis
3. appellatus, -a, -um sit visus, -a, -um sit
Pluralis
1. apellati, -ae, -a simus visi, -ae, -a simus
2. apellati, -ae, -a sitis visi, -ae, -a sitis
3. apellati, -ae, -a sint visi, -ae, -a sint
III IV
Singularis
1. victus, -a, -um sim punitus, -a, -um sim
zostałbym zwyciężony zostałbym ukarany
2. victus, -a, -um sis punitus, -a, -um sis
3. victus, -a, -um sit punitus, -a, -um sit
Pluralis
1. victi, -ae, -a simus puniti, -ae, -a simus
2. victi, -ae, -a sitis puniti, -ae, -a sitis
3. victi, -ae, -a sint puniti, -ae, -a sint
124
Coniunctivus plusquamperfecti passivi

Coniunctivus plusquamperfecti passivi składa się z participium perfecti passivi odmienianego czasownika i con. imperfecti czasownika esse.
I II
Singularis
1. appellatus, -a; -um essem vistus, -a, -um essm
byłbym został nazwany
2. appellatus, -a, -um esses vistus, -a, -um esses
3. appellatus, -a, -um esset vistus, -a, -um esset
Pluralis
1. appellati, -ae, -a essemus visi, -ae, -a essemus
2. appellati, -ae, -a essetis visi, -ae, -a essetis
3. appellati, -ae, -a essent visi, -ae, -a essent
III IV
Singularis
1. victus, -a,-um essem punitus, -a, -um essem
byłbym został zwyciężony
2. vicus, -a, -um esses punitus, -a, -um esses
3. victus, -a, -um esset punitus, -a, -um esset
Pluralis
1. victi, -ae, -a essemus puniti, -ae, -a essemus
2. victi, -ae, -a esses puniti, -ae, -um esses
3. victi, -ae, -a essetis puniti, -ae, -a essetis

Zdania czasowe w opowiadaniach, często o zabarwieniu przyczynowym, zaczynają się od spójnika cum (gdy); orzeczenie występuje w coniunctivus imperfecti - dla wyrażenia czynności równoczesnej z czynnością zdania głównego, a w coniunctivus plusquamperfecti-dla wyrażenia czynności uprzedniej, tj. wcześniejszej od czynności zdania głównego - a więc zgodnie z zasadami consecutio temporum odnoszĄcymi się do zdań, w których orzeczenie zdania nadrzędnego jest w jednym
125
z czasów przeszłych; ponieważ zdania z cum historicum zawierają opowiadanie odnoszące się do przeszłości, nie może nigdy orzeczenie zdania nadrzędnego być w czasie głównym, np.:

Cum Caesar ad oppidum accessisset castraque ibi poneret, pueri mulieresque ex muro pacem ab Romanis petiverunt.
Gdy Cezar podszedł pod miasto (czynność wcześniejsza) i kiedy rozbijał tam obóz (czynność równoczesna), dzieci i kobiety z muru prosiły Rzymian o pokój.

Cum Aeneas in bello cecidisset, in locum eius Ascanius filius successit.
Gdy Eneasz zginął na wojnie, miejsce jego zajął syn (jego) Askaniusz.

Okresy warunkowe

Zdania warunkowe rozpatrujemy łącznie ze zdaniem głównym: połączenie tych dwóch zdań nazywa się okresem warunkowym, w którym zdanie warunkowe nazywa się poprzednikiem (protasis), a zdanie główne następnikiem (apodosis).
Zdanie warunkowe rozpoczynają spójniki : si - "jeśli", "jeżeli", "jeśliby", "gdyby"; nisi (=ni), si non - "jeżeli nie", "jeśliby nie", "gdyby nie"; sin - "jeżeli zaś"; quodsi "jeżeli więc". Kolejność zdań nie wpływa na użycie czasów, następnik może stać na pierwszym miejscu, myśl się nie zmieni: "przeczytam chętnie tę książkę, jeżeli mi ją pożyczysz".

Rozróżniamy trzy typy okresów warunkowych:
I. Modus realis - okres warunkowy rzeczywisty, wyraża czynność, którą mówiący traktuje jako pewną, rzeczywistą; orzeczenie jest w trybie oznajmującym w indikatiwie, spójniki tłumaczymy: si - "jeśli", "jeżeli"; nisi - "jeżeli nie", "jeśli nie" - np. :

Si id credis, erras.
Jeżeli w to wierzysz, to mylisz się.

Romae, si licebit, manebo.
Jeżeli będzie można, pozostanę w Rzymie.

Si te rogavero aliquid, non respondebis?
Jeżeli cię o coś zapytam, nie odpowiesz?

II. Modus irrealis - okres warunkowy nierzeczywisty, wyraża czynność nierzeczywistą, niezgodną z rzeczywistością (nie odbywa się, ani nie odbywała się). Orzeczenie występuje i w poprzedniku i w następniku w con. imperfecti dla teraźniejszości (tzn. w odniesieniu do czasu, kiedy ktoś mówi), a con. plusquamperfectidla przeszłości. Spójniki tłumaczymy: si - "gdyby"; nisi - "gdyby nie", np.:

Longiorem epistulam ad te scriberem, si res verba multa desideraret.
Napisałbym do ciebie dłuższy list, gdyby ta sprawa wymagała wielu słów.
126
Si tacttisses, philosophus mansisses.
Gdybyś był milczał, byłbyś pozostał filozofem.

Nisi totius diei labore milites defessi essent, omnes kostium copiae deleri potuissent.
Gdyby żołnierze nie byli wyczerpani trudem całego dnia, cała armia wroga mogła była zostać zniszczona (można by było zniszczyć całą armię wroga).

III. Modus potentialis-okres warunkowy możliwy, wyraża przypuszczenie, możliwość. Orzeczenie występuje w coniunctivus praesentis dla teraźniejszości, w coniunctivus perfecti dla przeszłości. Spójnik si tłumaczymy: "jeżli by", "o ile by", "dajmy na to, że".
Si Hannibalis proelia omnia describere studeam, dies me deficiat.
Jeślibym usiłował opisać wszystkie bitwy Hannibala, zabrakłoby mi czasu (dosł. "dnia").
Dies ntihi defuerit, si omt2ia narrare studuerina.
Zabrakłoby mi dnia, jeśli byłbym chciał wszystko opowiedzieć.

Varia

Senatores rogant, an hostes victi sint. Senatores rogabant, an hostes victi essent. Carthaginienses victi clamabant: "Utinam Roma capta atque deleta esset!"
Si vales, bene est, ego valeo. Nisi utile est, quod facimus, stulta est gloria. Qui non defendet, si possit, iniuriam, tam sit in vitio, quam si parentes aut amicos aut patriam deserat. Medici, si omnes morbos curare possent, felicissimi essent hominum. Homines essent feliciores, si miseris prodessent. Nisi Homerus fuisset, Hectoris virtus carminibus celebrata non esset. Syracusani Archimedis, sui civis acutissimi, sepulcrum ignoravissent, nisi a Cicerone didicissent. Si quis sapientem quaerat, stellarum numerus par an impar sit, nescire se dicat. Si barba philosophum faceret, omnes barbati saperent. Socrates, cum Xanthippa uxor eius flens exclamasset (exclamavisset): "Iniuste igitur de veta decedes?" "An tibi - respondit - gratius esset, si iuste de vita decederem?"
Cicero, cum Lentulum, generum suum, exiguae staturae hominem longo gladio accinetum vidisset, interrogavit, quis generum suum ad gladium alligavisset.

De Solone
Solon aliquando inter convivium silebat. Cum a socio interrogatus esset: "Cur taces? Utrum verba tibi desunt, an stultitiam tuam silentio occultare studes?" Cui Solon: "Si stultus essem, num tacerem?"
127
Ciceronis scomma in Caesarem

Cicero Laberium mimum ad consessum in theatro non recepit. "Reciperem te inquit -nisi anguste sederemus". Tum mimus mordaciter : "Atqui tibi placet duabus sellis sedere" - obiciens tanto viro animi mobilitatem. Sed et ea, quae Cicero dixit "nisi anguste sederemus" scomma fuit in C. Caesarem, qui in senatum multos caives, etiam libertinos, admittebat; tam multos senatores quattuordecim gradus vix capere poterant.

Uwaga: gradus, us - stopień (= stopień - w teatrze cały rząd). Dla senatorów wyznaczono 14 pierwszych rzędów w teatrze. Cezar nadawał prawa obywatelskie mieszkańcom prowincji, były nawet żartobliwe wierszyki tzw. versus militares na ten temat:
Gallos Caesar in triumphum ducit, idem in Curiam; Galli bracas deposuerunt, latum clavum sumpserunt.
Cezar także zwiększył liczbę senatorów z 600 do 900 i dopuszczał do senatu zasłużonych oficerów a nawet wyzwoleńców.

De Fabii dolo
Romani bello Antiochum, Syriae regem, superaverunt. Ex foedere Antiochus dimidiam partem navium accipere debebat. Sed Fabius, vir callidus, Antiochum tota classe privare constituit et omnes naves medias secari iussit: itaque Romani naves non acceperunt, sed etiam Antiochus tota classe privatus est.

Zapamiętaj!
naves medias secare - przeciąć okręty w pół, w środku; in urbe media - w środku miasta (nie: w środkowym mieście). Przymiotnik nzedius w połączeniu z rzeczownikiem określa "punkt cernralny", "środek".

Ćwiczenia
a. Z czytanki "Varia" wybierz okresy warunkowe, określ typ okresu i uzasadnij użycie czasu, np. Si aeger non ero, veniam - okres rzeczywisty (realis), orzeczenie w indikatiwie, itp.,
b. z tej samej czytanki wybierz zdania czasowe z cum historicum i uzasadnij użycie czasu.

23. Lectio vicesima tertia
Zdania przyzwalające.
Ablativus absolutus.

Zdania przyzwalające

Zdania przyzwalające (przyzwolone) zaczynają się od spójników: quamquam, cum, quanvis, licet, ut (z przeczeniem non), etsi, etiamsi, tametsi; każdy z tych spójników może-
128
my tłumaczyć: "chociaż", "jakkolwiek", "pomimo że", z koniunktiwem - "choćby".
1. W zdaniu nadrzędnym występuje często tamen, attamen-"jednak, a jednak, przecież;" słówko to ułatwia bardzo dobranie właściwego znaczenia dla spójników cum, ut, które jak już wiemy, mają różne znaczenia.
2. W zdaniach, które rozpoczyna spójnik quamquam, orzeczenie jest w indikatiwie np.:
Quamquam hae condiciones graves sunt, fortuna vestra vobis suadet.
Chociaż (jakkolwiek) są to warunki ciężkie, wasze położenie doradza wam je.
3. W zdaniach, które rozpoczynają spójniki cum, quamvis, orzeczenia używa się według consecutio temporum np.:
Aristides cum magms rebus praefuisset, in magna paupertate decessit.
Arystydes zmarł w wielkim ubóstwie, chociaż kierował wielkimi sprawami.

Hoc toto proelio, cum ab hora septima ad vesperum pugnatum esset, tamen aversum hostem videre nemo potuit.
Podczas tej całej bitwy, chociaż walczono od godziny siódmej (= ok. południa) do wieczoru, nikt jednak. nie mógł zobaczyć uciekającego (dosł. "odwróconego") nieprzyjaciela.

Quamvis mihi res non placeat, tamen pugnare non potero.
Chociaż (jakkolwiek) sprawa mi się nie podoba, nie będę mógł sprzeciwić się (wystąpić ze sprzeciwem).
4. W zdaniach, które rozpoczynają spójniki ut, licet orzeczenie jest w con. praesentis dla teraźniejszości, a w con. perfecti dla przeszłości, np.:

Terras licet Minos et undas obstruat, at caelum patet.
Chociaż (Niech sobie) Minos zamyka lądy i morza, ale przestworza stoją otwarte.

Non est magnus pumilio, licet in monte constiterit.
Nie jest wielki karzełek, chociażby stanął na górze.

Nec Hercules tantum telluris peragravit, licet fixerit aeripedem cervam.
Nawet Herakles nie przeszedł takiego szmatu ziemi, chociaż zabił łanię o spiżowych nogach (w dalekim kraju, po długich wędrówkach).
5. W zdaniach zaczynających się od spójników etsi, etiamsi, tametsi orzeczenie stosuje się do takich samych zasad jak w zdaniach warunkowych: jeżeli orzeczenie jest w indikatiwie, tłumaczymy spójnik: "chociaż", "jakkolwiek"; jeżeli orzeczenie występuje w koniunktiwie-przez "chociażby", "jakkolwiekby" np.:

Est tamen hoc aliquid, tametsi non est satis.
To jednak coś stanowi, jakkolwiek nie jest wystarczające.

Romani etsi a fortuna deserebantur, tamen spem salutis in virtute ponebant. Rzymianie, jakkolwiek opuszczało ich szczęście, jednak pokładali nadzieję ocalenia w męstwie.
129
Caesar, etsi hostium consilia rondum cognoverat, tamen id quod accidit, providebat.
Cezar jakkolwiek nie znał jeszcze zamiarów wrogów, jednak przewidywał to, co się wydarzyło:

Ablativus absolutus

Ablativus absolutus jest to zwrot właściwy składni języka łacińskiego, złożony zasadniczo z rzeczownika (lub równorzędnej mu części mowy, jak np. zaimek) i z participium (praesentis activi lub perfecti passivi) w ablatiwie, dostosowanym w rodzaju i liczbie do rzeczownika.
Participium praesentis wyraża czynność równoczesną z czynnością zdania, participium perfecti - czynność uprzednią, wcześniejszą od czynności, jaką wyraża orzeczenie zdania, którego częścią jest zwrot abl. absolutus, np.:

Romulo regnante Romam cum Sabinis bellum gerebant.
Za panowania Romulusa (kiedy Romulus panował) Rzymianie prowadzili wojnę z Sabinami (równoczesność).

Troia capta Graeci in patriam properaverunt.
Po zdobyciu Troi (gdy Troja została zdobyta), Grecy udali się do ojczyzny.
Ablativus absolutus wyraża okoliczność czasu, przyczyny, przyzwolenia oraz warunku. Można więc na język polski tłumaczyć rozwijając zwrot:
1. przez odpowiednie zdania rozpoczynające się od spójników: "gdy", "kiedy" (czasowe)",ponieważ"",gdyż" (przyczynowe)",chociaż"",jakkolwiek" (przyzwalające), "jeśli", "jeżeli" (warunkowe). Można jednak tłumaczyć i przez zwroty.
2. przez odpowiedni rzeczownik z przyimkiem, np.: "gdy panował = za panowania", "gdy pokonali = po pokonaniu".
3. jeżeli w składni abl. absol. występuje part. perfecti można tłumaczyć przez imiesłów przeszły strony czynnej, zakończony na -szy; "gdy zdobyli Troję - zdobywszy Troję; "po zakończeniu wojny - zakończywszy wojnę". Ten sposób tłumaczenia ma zastosowanie jedynie w tych wypadkach, kiedy osoba działająca występuje w zdaniu, np.:

Dux bello finito triumphum egit.
Wódz zakończywszy wojnę odbył triumf (ta sama osoba zakończyła wojnę i odbyła
ale nie można w ten sposób tłumaczyć zdania:

Bello finito mulieres Romae deis gratias agebant.
Zakończywszy wojnę kobiety składały bogom diękczynienia.

Należy to zdanie tłumaczyć:
"Po zakończeniu wojny ..."
130
albo:
"Gdy wojna się skończyła, kobiety składały bogom dziękczynienia."
4. Można także tłumaczyć abl. absolutus przez zdanie współrzędne do zdania, którego częścią jest abl. absolutus.
Przykład
Participium praesentis - Czynność równoczesna

Haec omnia adversantibus patriciis transacta sunt.
1. To wszystko załatwiono - jakkolwiek patrycjusze sprzeciwiali się
2. " " - mimo sprzeciwu patrycjuszów
3. " - nie ma zastosowania
4. Patrycjusze nie zgadzali się - ale (jednak) wszystko to załatwiono

Participium perfecti - Czynność wcześniejsza

Bello finito imperator triumphum egit.
1. Kiedy wojna się skończyła - wódz odbył triumf (= została zakończona)
2. Po zakończeniu wojny " "
3. Zakończywszy wojnę " "
4. Wojnę zakończono i wódz odbył triumf (= Wódz zakończył wojnę i odbył trumf)

W wypadkach, kiedy orzeczeniem miałby być czasownik esse - "być", a więc przy określeniu wieku, urzędu, stanowiska itp., występują dwa rzeczowniki bez participium (słowo esse participium nie ma) lub rzeczownik z przymiotnikiem, wówczas tłumaczymy tak, jak gdyby było participium od esse, np.:
1.Romulo rege - gdy Romulus był królem
2. " - za rządów Romulusa
3." - nie ma zastosowania
4. Romulus był wtedy królem i...

Podobnie : Cicerone consule - za konsulatu Cycerona, gdy Cyceron był konsulem; Sicinio auctore - za sprawą Siciniusza; gdy (ponieważ, gdyż) popierał tę sprawę Siciniusz itp.

Varia

Fremant omnes licet, dicam quod sentio. Dux, etsi aequum locum non videbat suis, tamen fretus numero copiarum, confligere cupiebat. Licet tibi scripserim, ut ad me venires, tamen intellego te hic ne verbo guidem levare me posse; rogem te iterum, ut
131
venias, mulierem aegram? Sine te igitur sim? - Te praesente pueri carmina tua recitabunt. Perditis rebus omnibus tamen ipsa virtus se sustentare potest.
Xerxes Thermopylis expugnatis protinus ad urbem (scilitet: Athenas) accessit eamque nullis defendentibus, interfectis sacerdotibus, quos in arce invenerat, incendio delevit.
"Pater meus, - inquit Hannibal - Hamilcar, puerulo me, in Hispaniam cum exercitu properans, Karthagine deis hostias immolavit".
Anaxagoras nuntiata filii morte "Scitebam - inquit - me genuisse mortalem".
Ne Ciceronis quidem temporibus intellegebantur ea, quae regnante Romulo aut Numa scripta erant.

Duobus litigantibus tertius gaudet.
Crescente periculo crescunt vires.
Etiam sanato vulnere cicatrix manet.

Qui statuit aliquid parte inaudita altera - aequum licet statuerit, haud aequus fuit.

Simia simia est, etiamsi aurea gestet insignia.

De Caii Fabricii probirate
Ad C. Fabricium, imperatorem populi Romani, legati a Samnitibus venerunt, et memoratis multis magnisque rebus, quas benevole post pacem redditam Samnitibus fecerat, grandem pecuniam dono dederunt. Legati oraverunt, ut pecuniam acciperet: viderunt enim multa Fabricio ad splendorem domus atque victus deesse. Tum Fabricius manus ab auribus ad oculos, deinde ad nares et ad os et ad gulam atque ad ventrem deduxit et legatis ita respondit: "quam diu illis omnibus membris, quae attigi, imperare possum, numquam quidquam mihi deerit; propterea pecuniam, qua nihil mihi usus est, ab his, quibus ea usui est, non accipiam".

Socrates de beatitudine quid senserit?
Socrates, cum esset ex eo quaesitum, nonne Archelaum, qui tum fortunatissimus haberetur, beatum putaret, "Haud scio, - inquit - numquam enim cum eo disputavi"Quid? Aliter tu id scire non potes?" "Nullo modo" - Socrates respondit. "Tu igitur ne de Persarum quidem rege magno potes dicere, beatus-ne sit?" At Socrates: "Quomodo possim, si ignoro, quam sit doctus, quam vir bonus?" - "Quid? Tu in eo sitam vitam beatam esse putas?" - "Equidem - respondit Socrates - ita existimo : bonos - beatos, improbos - miseros". "Miser ergo Archelaus ?" - "Certe, si iniustus".
132
Quomodo aedilis amicum suum cena privaverit
Bibulcus poeta Romie in Foro piscatorio pisces viginti denariis emit. Cum domum properaret, Calvinus, homo dives, obviam ei venit. "Heus, salve, Bibulce" - inquit: "Tu quoque salvus sis, Calvine! Sed quid hoc? Num magistratum geris?" "Aedilis sum, Calvinus respondit, annonam curo. Si quid obsonare cupis, tibi commodabo. Sed quid emisti? Pisces video? Has quisquilias quanti emisti?" "Viginti denarios piscatori dedi" respondit Bibulcus.
Qua re audita Calvinus Bibulcum in forum piscatorium reducit et; "Quis tibi hos pisces vendidit?" Venditorem demonstrat poeta. Tum aedilis venditorem magna voce increpat: "Quid? tu tanto pretio tam viles pisces vendis?" Et servum, qui aderat, pisces Bibulci in medium profundere et pedibus terere iussit. Tum severitate sua contentus "Vale, Bibulce, - inquit - venditor merito punitus est". Sed Bibulcus nummis et cena privatus est.

Ćwiczenia
a. Przetłumacz stosując wszystkie możliwe sposoby ablatiwus absolutus w zdaniach czytanki "Varia".
b. Ułóż cztery zdania z ablatiwus absolutus.

24. Lectio vicesima quarta
Uzupełnienie wiadomości o stopniowaniu przymiotników.
Uzupełnienie wiaaomości o stopniowaniu przysłówków.

Uzupełnienie wiadomości o stopniowaniu przymiotników
1. Następujące przymiotniki tworza comparativus i superlatiwus od różnych tematów (tzw. stopniowanie nieregularne)

Positivus Comparativus Superlativus
bonus, -a, -um melior, melior, melius optimus, -a, -um
dobry
malus, -a, -um peior, peior, peius pessimus
zły
magnus, -a, -um maior, maior, maius maximus, -a, -um
wielki
133
Positivus Comparatiws Superlativus
parvus, -a, -um minor, minor, minus minimus, -a, -um
mały
multus, -a, -um } plures, plures, plura plurimi, -ae, -a
multi, -ae, -a }
liczni, wielu }
propinquus, -a, -um propior, propior, propius proximus,-a, -um
bliski

2. Stopniowanie opisowe
Przymiotniki zakończone w nom. sing. na -e-us, i-us, u-us podlegają stopniowaniu opisowemu, tzn. nie przyjmują żadnych charakterystycznych zakończeń, lecz jako comparativus wystepuje przymiotnik w stopniu równym z przysłówkiem magis"bardziej", a jako superlatiwus z przysłówkiem maxime-"najbardziej", np.:

Positivus Comparativus Superlatiwus
idoneus, -a, magis idoneus, -a, -um maxime idoneus
zdolny, odpowiedni bardziej odpowiedni najbardziej odpowiedni
noxius, -a, -um magis noxius maxime noxius
szkodliwy
arduus, -a, -um magis arduus maxime arduus
stromy

Zapamiętaj!
1. Przymiotniki o zakończeniu -gaus, jak np. antiquus tworzą stopnie wyższe
regularnie, gdyż qu stanowi grupę spółgłoskową (kw).
2. Rzeczownik senex pełniąc funkcję przymiotnika ma comparativus: senior - starszy, a rzeczownik iuvenis-młodzieniec ma comparativus iurrior-młodszy.
3. Przymiotniki zakończone na -dicus (:dicens), ficus (:faciens), - volus (:volens)
134
tworza comparativus przez dodanie w miejsce końcówki genetiwu -i formantu -entior, entior, -entius, np.:

Positivus Comparativus Superlativus
maledicus, -a, -um maledicentior, -ior, -ius maledicentissimus, -a, -um złorzeczący
magnificus, -a, -um magnificentior, -ior, -ius magnificentissimus, -a, -um wspaniały
benovolus, -a, -um benevolentior, -ior, -ius ~ benovolentissimus, -a, -um
życzliwy
4. Jest grupa przymiotników, które występuja w stopniu wyższym (comparativus) i najwyzszym (superlativus), a w stopniu równym wystepują jako rzeczowniki; mają one swoje odpowiedniki w przysłówkach:
Positivus Comparativus Superlativua
extra exterior, -ior, -ius extremus, -a, -um
na zewnatrz położony dalej (na zewnątrz) wysuniety najdalej, krańcowy, ostatni
exteri
zagraniczni
citra citerior -
z tej strony bliższy
infra inferior, -ior, -ius infimus, -a, -um
poniżej niżej położony imus, -a, -um
najniżej położony, najniższy
inferi
bogowie podziemia
intra interior, -ior, -ius intimus, -a, -um
wewnatrz wewnetrzny, głębiej położony najgłębiej położony
potis potior potissimus, -a, -um
możny możniejszy, bardziej wpływowy najmożniejszy
prope propior, -ior, -ius proximus
blisko bliższy najbliższy
135
Positivus Comparativus Superlativus
post posterior postremus, -a, -um
potem następny ostatni
supra superior, -ior, -ius supremus, -a, -um
wyżej wyższy, wyżej położony albo summus, -a, -um
najwyższy
ultra ulterior, -ior, -ius ultimus, -a, -um
z tamtej strony dalszy, dalel położony naldalszy, ostatni
brak deterior, -ior, -ius deterrimus, -a, -um
gorszy najgorszy

Uzupełnienie wiadomości o stopniowaniu przysłówków

Przysłówki, które tworza comparativus i superlativus od różnych tematów:
Positivus Comparativus Superlativus
bene melius optime
dobrze
male peius pessime
źle
mognopere magis maxime
bardzo
parum minus minime
mało
multum plus plurimum
wiele
diu diutius diutissime
długo
prope propius proxime
blisko
136
Varia

Notom-ne est tibi proverbium: Melior est canis vivus lenne mortuo? Notom-ne est tibi proverbium Polonorum, quod eandem sententiam exprimit? Nihil est agricultura melius, nihil homine libero dignius - affirmaverunt Romani. Feci, quod potui, faciant meliora potentes. Usus est magister optimus. Imperare sibi maximum imperium est. Discipulus est prioris posterior dies. Vestis ut neminem facit meliorem, ita neminem reddit deteriorem. Malum malorum pessimorum pessimum servitus. Meliores, prudentiores, constantiores nos tempus facit - haec verba apud Livium legimus.
Melior certa pax quam sperata victoria. Minorem ne contempseris! Salus populi suprema lex !

De P. Cornelio Runo et Fabricio Luscino
Fabricius Luscinus magna gloria vir fuit. P. Cornelius Rufinus fortis guidem militisque disciplinae peritus fuit, sed furax homo et avarus erat. Hunc Fabricius non probabat neque amicus ei fuit. Temporibus rei publicae difficillimis consules creabantur et is Rufinus consulatum petebat; plures competitores erant, sed viri imbelles et futtiles; tum Fabricius multum agebat, ut Rufinus consul crearetur. Plerique Fabricium interrogaverunt: "Cur virum, cui inimicissimus es, consulem creari petis?" "Melius erit - Fabricius respondit - si civis me compilabit, quam hostis vendet".

Quid sapientia optabilius est?

O vitae philosophia dux, o virtutis indagatrix, quid non modo nos, sed omnino vita hominum sine te esse potuisset? Tu urbes condidisti; tu homines in societatem convocavisti, tu eos inter se primo domiciliis, deinde coniugiis iunxisti! Tu inventrix legum, tu magistra morum et disciplinae fuisti.
Quid est optabilius sapientia, quid praestantius, quid hominibus melius, quid homine dignius?

Ćwiczenia
a. Odmień w singularis i pluralis: tempus melius, pars interior.
b. Utwórz przysłówki od przymiotników: miser, malus, felix, sapiens, dignus, peritus, modestus, iniustus.
c. Wyjaśnij etymologię wyrazów: pesymizm, minimalny, melioracja, optymista, maksymalizm, eksternista, pejoratywny.
137
25. Lectio vicesima quinta

Nominativus cum infinitivu.
Gerundium.

Nominativus cum infinitivu

Nominativus cum infinitivo jest to zwrot, który występuje po tych samych czasownikach, po których accusativus cum infinitivu (zob. s. 102 n.), lecz użytych w passivum. W zwrocie tym podmiot, a przy orzeczeniu imiennym również orzecznik, jest w nominatiwie, a czasownik w infinitiwie. Czasownik rządzący zgadza się z tym rzeczownikiem w osobie, rodzaju i liczbie. Tłumacząc na język polski wyrażamy czasownik nieosobowo (mówi się, mówią, mówiono), a nominativus cum infinitivu rozwijamy przez zdanie dopełnieniowe zaczynające się od spójnika że.
Accusativus cum infinitivu można zamienić na nominativus cum infinitivu w ten sposób, że orzeczenie zdania wystąpi w passivum a acc. rzeczownikaw nominatiwie, np.:
Acc. c. inf. Homerom poetam clarissimum fuisse tradunt.
Nom. c. inf. Homerus poeta clarissimus fuisse traditur.
Podają, że Homer był bardzo sławnym poetą.
Acc. C. inf: Troiam decem amws oppugnatam esse dicunt.
Nom. c. inf. Troia decem annos oppugnata esse dicitur. Mówią, że Troja była oblegana (oblegano Troję) dziesięć lat.
Można też tłumaczyć przez zdanie pojedyncze z dodaniem "ma", "miał" (np. "być"), "podobno" itp.; można więc podane wyżej zdanie przetłumaczyć:
Troja miała być oblegana przez dziesięć lat. Podobno Troja była oblegana przez dziesięć lat.
Czasownik video (widzę) w passivum jako czasownik rządzący składnią nominativus cum infinitivu tłumaczyć można: "wydaję się", albo: "zdaje się, że ja", "jak się wydaje, ja ...", np.
Singularis
1.Vir fortis esse videor - Wydaje się, że jestem mężem dzielnym (Jestem, jak się zdaje, mężem dzielnym)
2.Vir fortis esse videris - Wydaje się, że ty jesteś mężem dzielnym
3.Amicus tuus vir fortis esse videtur - Wydaje się, że twój przyjaciel jest mężem dzielnym
138
Pluralis
1.Viri fortes esse videmur - Wydaje się, że jesteśmy mężami dzielnymi
2.Viri fortes esse videmini - Wydaje się, że jesteście mężami dzielnymi
3 Amici vestri viri fortec esse vtdentur - Wydaje się, że wasi przyjaciele są mężami dzielnymi

Gerundium

Gerundium - rzeczownik odsłowny - tworzy się od tematu praesentis przez dodanie cechy -nd i końcówek przypadków deklinacji II (tylko w singularis). Czasowniki III i IV koniugacji przyjmują pomiędzy tematem i cechą spójkę -e.
Gerundium jest rzeczownikiem rodzaju nijakiego; nieistniejący nominativus zastępuje się infinitiwem danego czasownika, wokatiwu niema; accusativus występuje tylko w połączeniu z przyimkiem ad.
Wzór odmiany
I II III IV
N. lauda-re mone-re leg-e-re cap-e-re audi-re
chwalenie upominanie czytanie chwytanie słuchanie
G. lauda-nd-i mone-nd-i leg-e-nd-i cap-i-e-nd-i audi-e-nd-i
chwalenia upominania czytania chwytania słuchania
D. lauda-nd-o mono-nd-o leg-e-ud-o cap-i-e-nd-o audi-e-nd o
dla dla dla dla dla
chwalenia upominania czytania chwytania słuchania
Ace. ad lauda-nd-um ad mone-nd-um ad leg-e-nd-um ad cap-i-e-nd-um ad audi-e- nd-um
do chwalenia, do upominania do czytania do chwytania do słuchania
w celu w celu w celu w celu w celu
chwalenia upominania czytania chwytania słuchania
Abl. lauda-nd-o mone-nd-o leg-e-nd-o cap-i-e-nd-o audi-e-nd-o
chwaleniem upominaniem czytaniem chwytaniem słuchaniem
chwaląc upominając czytając chwytajac słuchając

Np.: ars scribendi - sztuka pisania; ars amandi - sztuka kochania (miłości); sensus videndi- zmysł wzroku (widzenia); tempestas ad navigandum magis idonea pogoda bardziej odpowiednia do podróży (dosł. "do żeglowania"); docendo discimus uczymy się ucząc (drugich; "uczeniem drugich"); facile ad intelligendum - łatwe do zrozumienia.
139
Varia
Legendi semper occasio est, audiendi non semper. Optimus est orator, qui dicendo animos audientium et docet et delectat et movet. Libertas est potestas faciendi id, quod iure licet. Serum est cavendi tempus in mediis malis. Non modo ars dicendi, sed etiam ars tacendi difficillima est. Hominis mens diligenter discendo alitur et cogitando. Ridendo dicere verum. Venia legendi. Modus vivendi.
Qui tacet, consentire videtur. Qui tacent, consentire videntur. Fortunatus sibi Croesus videbatur. Quam multos scriptores rerum suarum ille Alexander secum (= cum se) habuisse dicitur! Aristides omnium Atheniensium iustissimus fuisse traditur. Xanthippe, Socratis uxor, morosa admodum atque iurgiosa fuisse dicitur. Scribendo dicimus diligentius, dicendo scribimus facilius.

Gutta cavat lapidem non vi sed saepe cadendo.

De Milone Crotoniata
Milo Crotoniates, cum iam senex esset, aspexisse lacertos suos dicitur illacrimansque dixisse: "at hi quidem mortui iam sunt".

De Sophocle a filiis in iudicium vocato

Sophocles ad summam senectutem tragoedias fecit. Cum propter id studium rem familiarem neglegere videretur, a fillis in iudicium vocatus est, ut illum quasi desipientem a re familiari removerent iudices. Tum senex dicitur fabulam, quam in manibus habebat et proxime scripserat, Oedipum Colonum, recitasse iudicibus quaesisseque, num illud carmen desipientis videretur. Qua tragoedia recitata sententiis iudicum liberatus est.

Lacedaemonem esse honestissimum domicilium senectutis

Lysander Lacedaemonius saepe dixisse traditur Lacedaemonem esse honestissimum domicilium senectutis; nusquam enim tantum tribuitur aetati, nusquam est senectus honoratior. Quin etiam memoriae traditum est, cum Athenis ad spectandum ludos quidam in theatrum grandis natu venisset, locum nusquam ei datom a suis civibus; cum autem ad Lacedaemonios accessisset, qui, legati cum essent, certo in loco consederant, consurrexisse omnes dicuntur et senem sessum recepisse. Quibus cum a cuncto consessu plausus esset datus, dixit ex iis quidam Athenienses scire, quae reda essent, sed ipsos ea non facere.
140
26. Lectio vicesima sexta

Participium futuri activi.
Gerundivum (Participium futuri passivi).
Uzupełnienie wiadomości o participiach.

W języku łacińskim są dwa imiesłowy czasu przyszłego : strony czynnej i biernej.

Participium futuri activi
Imiesłów czasu przyszłego strony czynnej

Participium futuri activi tworzy się przez dodanie do tematu rzeczownika odsłownego supinum (zob. s. 95 i n.) końcówek dla trzech rodzajów: -urus, -ura, -urum. Na język polski tłumaczymy oddając czynność przyszłą przez dodanie imiesłowu: "mający", "mający zamiar".

Koniugacje I II III IV
Participium laudat-ursus monit-ursus lect-ursus audit-ursus
futuri activi -ura, -urum -ura, -urum -ura, -urum -ura, -urum
mający chwalić mający napominać mający czytać mający
mający zamiar itd. itd. słuchać itd.
chwalić;
ten, który będzie capt-ursus,
chwalił -ura, -urum
mający ująć
itd.

Gerundivum (Participium futuri passivi)

Gerundivum, czyli participium futuri passivi, tworzy się podobnie jak gerundium przez dodanie do tematu praesentis cechy -nd (którą w koniugacji III i IV łączy z tematem spójka -e) i końcówek rodzajowych dla rodzaju męskiego i nijakiego według deklinacji II-ej : -us, -um, a dla rodzaju �e�skiego według deklinacji
I-ej : -a, np.
Koniugacje I II III IV
Participium lauda-nd-us mone-nd-us leg-e-nd-us audi-e-nd-us
futuri passivi -a, -um -a, -um -a, -um -a, -um
mający być mający być mający być mający być
chwalony; napominany czytany itd. słuchany
ten, który ma (po itd. cap-i-e-nd-us, itd.
winien) być chwa- -a, -um
lony; mający być ujęty
godny chwalenia itd.


141
Gerundivum jest formą przymiotnikową, musi więc tak jak przymiotnik zgadzać się ze stojącym przy nim rzeczownikiem w rodzaju, liczbie i przypadku, jednak może pełnić funkcję gerundium i należy je wtedy tłumaczyć przez rzeczownik np.:

Cornelia filiis suis curandis operam dedit.
Kornelia oddala się wychowywaniu swoich synów.

Exercitus ad urbem occupandam contendit.
Wojsko wyruszyło na zdobycie (dosł. zdobywanie) miasta (= w celu zdobywania miasta; ażeby zdobyć miasto).

Jeżeli gerundivum w akuzatiwie występuje w połączeniu z rzeczownikiem bez przyimka po czasownikach: do - daję, curo - staram się; trado - przekazuję, oddaję; mando - polecam; mitto - wysyłam; impono - nakładam, obarczam .kogoś czymś; propono - proponuję; relinquo - pozostawiam; accipio - przyjmuję; suscipio - podejmuję sie; concedo - zezwalam; permitto - pozwalam, zezwalam (na coś), to wyraża myśl taką, jaką wyrażają zdania celowe lub dopełnieniowe, np.:

Caesar gontem faciendum curavit.
Cezar postarał się o zbudowanie mostu, ażeby zbudowano most (zarządził, ażeby zbudowano most).

Dominus servum puniendum tradidit.
Pan wydał niewolnika, ażeby został ukarany (dosł. mającego być ukaranym; na karę).

Uzupełnienie wiadomości o participiach

W języku łacińskim są cztery participia:
1. participium prasentis activi - imiesłów cz. teraźniejszego str. czynnej
2. participium perfecti passivi - imiesłów cz. przeszłego dok. str. biernej
3. participium futuri activi - imiesłów cz. przyszłego str. czynnej
4. participium futuri passivi (gerundivum)-imiesłów cz. przyszłego str. biernej.

Poniżej podana tabelka ilustruje wymienione formy participium w zakresie czterech koniugacji.

Participium Koniugacja I II III IV
Praesentis
Activi, ornas, delens legens puniens
Ornantis delentis legentis punientis
zdobiący, zdobiąc niszczący, niszcząc czytający, karzący,
czytając karząc
Passivi nie ma nie ma nie ma nie ma

142
Participium Koniugacja I II III IV
Perfecti nie ma nie ma nie ma nie ma
Activi

Passivi ornatus, deletus missus puniturus
-a, -um -a, -um -a, -um -a, -um
ozdobiony zniszczony wysłany ukarany

Futuri ornaturus deleturus missurus puniturus
Activi -a, -um -a, -um -a, -um -a, -um
mający mający mający mający
zdobić niszczyć wysłać karać
Passivi ornandus delendus mittendus puniendus
(gerundivum) -a, -um -a, -um -a, um -a, -um
który powinien który powinien który powinien który powinien
być ozdobiony być zniszczony być wysłany być ukarany

Participium łączy się z rzeczownikiem i występuje w trzech funkcjach:

1. jako przydawka (participium attributivum), np. : urbs florens - kwitnące miasto; pax sperata - spodziewany pokój; res futurae - przyszłość (wypadki mające być);
2.jako orzecznik (participium praedicativum), możemy wtedy participium rozwinąć przez zdanie względne (określające) : scribens - piszący; ten, który pisze np.:
Ceteri, cum regem cadentem viderunt, diffugiunt.
Wszyscy inni, kiedy zobaczyli króla padającego (który padał, że pada, uciekli.

Apelles pinxit Alexandrum fulmen tenentem.
Apelles namalował portret Aleksandra trzymającego (który trzymał) piorun.
3. jako okolicznik czasu, przyczyny, przyzwolenia, warunku (participium coniunctum), które może pełnić takie same funkcje jak ablativus absolutus (zob. s. 130) np.:

Mendaci homini ne vera guidem dicenti credimus.
Nie wierzymy kłamcy, nawet kiedy mówi prawdę (czasowe).

Multi hostes servitutem metuentes resisterunt.
Wielu wrogów stawiało opór, ponieważ obawiali się niewoli (przyczyna).

Caesar Gallos fortiter resistentes vicit.
Cezar zwyciężył Gallów, chociaż stawiali dzielnie opór (przyzwolone).

Nulli, ad aliena res respicienti, stoa placent.
Nikomu nie podoba się jego własność (to co ma), jeżeli ogląda się na cudzą (własność).
(warunkowe).
143
Varia

Milites ad urbem venerunt incolas liberaturi. Multos in summa pericula misit ipse timor mali venturi. Cn. Marcius Coriolanus ad urbem accessit partiam et cives oppunaturus. Librom tibi exigenti misi missurus, etsi non exegisses.Iam adsumus vobiscum iter facturi. Milites saxa ingentia apportaverunt pontem facturi. Pisistratus primo Homeri libros confusos antea sic disposuisse dicitur, ut nunc eos dispositos habemus. De republica emendanda libri Andreae Modrevii inscribuntur. Ver aperit navigantibus maria. Beatos puto, quibus deorum munere datom est aut facere scribenda aut scribenda legenda. Bello finito cives muros dirutos ab hostibus reficiendos curant.
Manus etiam elephanto data est, per quam data suscipit et ori suo voranda tradit. Mutatis mutandis.
Quemadmodum stulus est, qui equum empturus non eguum conspicit, sed stratom eius ac frenos, sic stultissimus videtur, qui hominem contemnit ex veste eum aestimans. Philosophi libros scribunt de divitiis contemnendis. Ciceronis haec verba sunt: Prudentia est rerum expectandarum et fugiendarum scientia. Servis spes etat libertatis vindicandae. Omnes aderant orationis audiendae causa.

Una salus victis nullam sperare salutem.
Proponamus laudanda: invenietur imitator.
Equiti nixnis corpulento equus adimebatur

Nimis pingui homini et corpulento censores equum adimebant, nam vir cum tanto corporis pondere ad equitis munus faciendum minus idoneus erat. Ne credideris poenam id fuisse, ut quidam existimant, sed munus eis sine ignominia remittebatur.

Amicus certus in re incerta cernitur

Dionysius, tyrannus Syracusarum, civibus, quos crudelitate premebat, invisus etat. Itaque Damon patriam et cives a tyranno liberaturus Dionysii occidendi consilium cepit.
Quod tamen facere non potuit, a custodibus enim comprehensus tyranno traditus est. Qui Damonem in cruce infigi iussit. Damon autem sororem sponso in matrimonium daturus a tyranno spatium tridui petivit. Amicum susim obsidem tyranno dare promisit. Tum Dionysius : "Veniam, quam petis, tibi dabo. Sed nisi die constituta adfueris, amicus tuus vita privabitur". Dies constituta aderat; iam hora ad poenam exigendam adfuit, tyrannus amicum a Damone fraudatum esse iam credidit; itaque Damonis amicum ad supplicium iam duci iussit. Cum is iam in summo periculo morus esset, Damon apparuit amicum servaturus. Dionysius fide amicitiaque iuvenum motus vitam Damoni donavit exclamans : "Utinam ego vobis tertius amicus adscriberer !"
144
Ćwiczenia
a. Napisz wszystkie participia od czasowników: duto, iacio, monstro, teneo.
b. Uzupełnij niepełne formy dodajac właściwą końcówkę gerundii lub getundivi: Facultas est nobis linguae Latinae discend...
Facultas est nobis discend... linguam Latinam.
Magister mihi Vergilii carmina legend... dedit.
Magister mihi Vergilii carmina ad legend... dedit.
In Musaeo Nationali Varsoviensi spectarut... imagines pulcherrimas delectamur.

27. Lectio vicesima septima
Infinitivus futuri activi.
Infinitivus futuri passivi.
Ut consecutivum.

Infinitiws futuri activi

Infinitivus futuri activi składa się z participium futuri activi odmienianego czasownika i infinitiwu praesentis słowa esse.
I monstraturus, -a, -um esse - że będę (będziesz itd.) pokazywał, że pokażę
II moturus, -a, -um esse - że będę poruszał, że poruszę
III capturus, -a, -um esse - że będę zdobywał, że zdobędę
IV muniturus, -a, -um esse - że będę obwarowywał, że obwaruję
Podobnie tworzy się inf. fut. słowa posiłkowego esse i czasowników złożonych z esse.

futurus, -a, -um esse (= foce) - że będę
prae-futurus, -a, -um esse - że będę przewodniczył, że stanę na czele

Infinitivus futuri passivi

Infinitivus futuri passivi składa się z supinum odmienianego czasownika i nieodmiennej formy iri (nieużywany infinitivus praesentis passivi czasownika eo - idę}.
145
I monstratum iri - że będę (będziesz itd.) pokazany
II motum iri - że będę (będziesz itd.) poruszony
III captum iri - że będę (będziesz itd.) schwytany
IV monitum iri - że będę (będziesz itd.) obwarowany

Czasowniki w języku łacińskim mają sześć infinitiwów:

} � Preasentis � {Activi
{Passivi
Infinitivus} � Perfecti � {Activi
{Passivi
} � Futuri � {Activi
{Passivi

Przykłady: czasownik esse i czasowniki czterech koniugacji
Kon. Infinitivus
activi Preasentis passivi

esse - byc, że jest (że są)
{lauda-ri-być chwalonym, że jest
{ chwalony
I lauda-re- chwalić, że chwali doce-ri-być uczonym, że jest
uczony (przez kogoś)
II doce-re - uczyć, że uczy leg-i-być czytanym, że jest
czytany
III leg-e-re - czytać, że czyta audi-ri-być słyszanym, że jest
słyszany (słuchany)
IV audi-re - słuchać, że słucha

activi Perfecti passivi

fuisse-że był
I lauda-visse-że chwalił, pochwalił laudatus, -a, -um
esse-że został pochwalony
II docu-isse - że uczył, że nauczył doctus, -a, -um
esse-że został nauczony
III leg-isse - że czytał, że przeczytał lectus, -a, -um
esse-że został przeczytany
IV audi-visse - że słyszał, że usłyszał auditius, -a, -um
esse-że został usłyszany

activi
Futuri passivi
futurus, -a, -um esse ( = fore) - że będzie
I laudaturus, -a, -um esse - że będzie laudatum iri - że będzie,
że zostanie pochwalony(a,e)
146
Infinitivus
Kon. activi Futuri passivi

II docturus, -a, -um esse doctum iri
III lecturus, -a, -um esse lectum iri
IV auditurus, -a, -um auditium iri


Zapamiętaj ! Infinitivus futuri passivi jest nieodmienny np.:

Wiemy, że chłopiec zostanie pochwalony - Scimus puerum laudatum iri.
" dziewczynka zostanie pochwalona - Scimus puellam laudatum iri.
" uczniowie zostaną pochwaleni - Scimus discipulos laudatum iri.

Zdania skutkowe - ut consecutivum

Zdania skutkowe zaczynają się od spójników: ut, uti - że, ut non - że nie (ut- nemo że nikt, ut nullus - że żaden; ut nihil - ze nic). W zdaniu nadrzędnym występuje zazwyczaj jeden z wyrazów: ita - tak, sic - tak, tam - tak, tak bardzo, adeo - do tego stopnia; tantus - tak wielki, tantum - tak bardzo, talis - taki, tantopere - tak bardzo, tot - tylu.
Orzeczenie w zdaniach skutkowych stoi w koniunktiwie, a czasy występują takie, jakie powinny by być, gdyby to było zdanie główne. Orzeczenie w zdaniach skutkowych nie stosuje się więc do zasady consecutio temporum; może np. orzeczenie zdania nadrzędnego być w czasie przeszłym, a orzeczenie w zdaniu skutkowym w czasie teraźniejszym (czego nie dopuszcza consecutio temporum) np.:

Tanta erat vis eius orationis, ut nunc etiam verba eius audire mihi videar.
Taka była siła jego przemówienia, że jeszcze dzisiaj zdaje mi się, że słyszę jego słowa.

Carmina poetarum antiquorum ita scripta sunt, ut hodie etiam eis delectemur. Wiersze poetów starożytnych tak są napisane, że dzisiaj także cieszymy się nimi.

Orzeczenie w zdaniu skutkowym występuje w coniunctivus praesentis, jeśli skutek dotyczy teraźniejszości (trwa); a w coniunctivus perfecti lub imperfecti, jeżeli skutek dotyczy przeszłości.
Składnię zdań skutkowych mają zdania podmiotowe po wyrażeniach nieosobowych: fit - zdarza się, accidit - zdarza się, evenit - zdarza się, mos est - jest zwyczaj, iustum est - jest rzeczą słuszną, contingit - zdarza się, trafia się, restat - pozostaje, sequitur - następuje itp., np.:

Persaepe evenit, ut utilitas cum honestate certet.
Często zdarza się, że korzyść jest w sprzeczności z tym co uczciwe (z uczciwością).
147
Thrasybulo contigit, ut patriam a triginta tyrannis liberaret.
Zdarzyło się (udało się) Trazybulowi, że uwolnił ojczyznę od trzydziestu tyranów.

Varia

Traditum est Homerom caecum fuisse. Constat ad salutem civium inventas esse leges. Legem brevem esse oportet! Imperator sperabat oppidum a se obsessum expugnattum iri. Spero te iam finem iniuriis facturum esse. Catilina erbem Romam a se deletum iri praedicebat. Quem Cicero defendebat, sperabat se absolutum iri.
Epaminondas paupertatem adeo facile toleravit, ut de re publica nihil praeter gloriam ceperit; idem tam fuit disertus, ut nemo Thebanus ei par esset eloquentia. Numquam imperator ita paci credidit, ut non se praeparet bello. Nemo tam puer est, ut Cerberom timeat.
"Siciliam Verres per triennium ita vexavit, ut ea restitui in pristinum statum nullo modo possit" - Cicero ait.
Non pedet homines bella gerere gerendaque bella liberis tradere?
Nemo adeo ferus est, ut non mitescere possit.

Hannibal - imperator peritus

Hannibal, cum apud Prusiam, Bithyniae regem, maneret, etiam atque etiam eum ad bellum cum Romanis gerendum incitabat, rex tamen non idem sibi extis portendi dixit. Tum Hannibal: "Credis itaque potius vituliuae carunculae quam imperatori perito?"

De thesauro in agro latente

Agricola senex mortem appropinquare sentiens filios ad lectum suum convocavit et "Videtis - inquit - me a vobis iam discessurum brevi esse: in agro meo thesaurus defossus esse dicitur ibique magnae divitiae esse dicuntur; has vos reperturi esse mihi videmini". Filii statim ab eo petiverunt, ut locum accuratius indicaret. At pater animam iam efflans : "Si diligenter foderitis, - inquit - ipsi reperietis". Filii, cum patri funus iustum paravissent, statim in agro terram effoderunt, sed nihil effodere poterant. Denique labore tam fatigati erant, ut fodere desierint. Pater eos fefellisse videbatur. Sed autumno agrum viderunt uberrimas fruges peperisse, terra enim fossa atque herbis inutilibus liberata erat. Pater igitur filios non fefellerat, cum animos eorum ad assiduum laborem incitavisset: nam in assiduo labore thesaurus esse vere dicitur.

De bistrione filio orbato

Histrio, cui nomen Polo erat, tragoedias poetarum tam bene actitavit, ut famam sibi maximam paraverit. Is Polus unice amatum filiom morte amisit. Eo tempore Athenis Electram Sophoclis acturus, urnam gestare quasi cum Orestis ossibus debebat. Secundum fabulae argumentum Electra veluti fratris reliquias portans mortem eius complorat. Igitur Polus, lugubri habitu Electrae indutus, ossa atque urnam e sepulcro filii sui aspor
148
tavit et opplevit omnia non simulacris neque imitamentis, sed ludu et lamentis veris. Itaque iam non solum fabula agebatur, sed etiam dolor verus actus est.
Ćwiczenia
a. Z czytanki De chesauro wypisz zdania, które mają orzeczenie w koniunktiwie, określ czas orzeczenia i uzasadnij użycie czasu.
b. Wypisz z tej samej czytanki infinitiwy i wskaż, które sa cześcią składni acc. cum infinitivu, a które - nominativus cum infinitivu.

28. Lectio duodetricesima

Coniugatio periphrastica passiva.

Coniugatio periphrastica passiva

Participium futuri passivi (gerundivum) w połączeniu z jakąkolwiek formą czasownika esse tworzy koniugację omowną bierną (coniugatio periphrastica passiva), która wyraża obowiązek, powinność, czy konieczność wykonania czynności wyrażonej przez dany czasownik.

Coniugatio periphrastica passiva może występować:
1. bezosobowo:

a.gdy występuje czasownik nieprzechodni, np.:

laborandum est - trzeba pracować
cogitandum esset - trzeba byłoby pomyśleć
vivendum fuit - trzeba było żyć

b.gdy występuje czasownik przechodni użyty nieosobowo, np.:

laudandum sit - należałoby pochwalić
diligendum erat - trzeba było kochać
finiendum Brat - trzeba było kończyć

3. osobowo, gdy występują czasowniki przechodnie oraz podmiot, np.:

Virtus laudanda discendaque est.
(dosł. "Cnota jest taką, która powinna być chwalona").
Cnotę należy chwalić i uczyć się jej.

Oppida munienda fuerunt.
Miasta trzeba było obwarować; należało miasta obwarować.
149
Osoba sprawcy (działająca) występuje w datiwie zwanym dativus auctoris; tłumacząc na język polski zmieniamy konstrukcję: dativus auctoris staje się pod-miotem, np.:

Servis in agris laborandum fuit.
Niewolnicy musieli pracowć na roli.

Apud Pythagoram discipulis quinque annos tacendum erat.
U Pitagorasa uczniowie musieli przez pięć lat zachowywać milczenie.

Virtus omnibus laudanda est.
Wszyscy powinni chwalić cnotę.

Oppida militibus munienda fuere (= fuerunt).
Żołnierze musieli obwarować miasta.

Parentes liberis diligendi sunt.
Dzieci powinny kochać rodziców.

Agri servis colendi erant.
Niewolnicy musieli uprawiać pola.

Zdanie, w którym orzeczenie jest w coniugatio periphrastica passiva, może składać się z trzech zasadniczych elementów:

1. podmiotu (zawsze gramatycznego, w nom.); w języku polskim wystąpi on jako przedmiot;

2. osoby sprawcy (działającej) w dat. auctoris, który w języku polskim wystĄpi jako podmiot zdania, wykonujący czynność wyrażoną przez orzeczenie;

3. orzeczenia złożonego z participium futuri passivi i formy słowa esse; participicam zgadza się z podmiotem w przypadku, liczbie i rodzaju.
Jak widzimy z przytoczonych przykładów, coniugatio periphrastica passiva tłumaczy się na jezyk polski:

a. przez odpowiedni czasownik w bezokoliczniku i czasownik "muszę", "powinienem", "mam" - w odpowiedniej formie,
b. przez odpowiedni czasownik w bezokoliczniku z wyrażeniem nieosobowym "trzeba", "nale�y", "wypada", "powinno się".

Uwaga: coniugatio periphtasrica passiva (gr. periphrazo-opisuję, omawiam) nazywa się omowną z punktu widzenia języków nowożytnych, które nie posiadaja biernego imiesłowu czasu przyszłego, muszą więc być tłumaczone opisowo. U schylku starożytności funkcję coniugatio periphrast. pass. przejęło futorum passivi.

Varia

Grave opus mihi faciendum est. Faciendum id nobis est. Facienda ea nobis sunt, quae parentes imperant. Lex iubet ea, quae facienda sunt, prohibetque contraria.
150
Damnum appellandum est cum mala fama lucrum. Quid mihi potas agendom esse? Vigilandum est semper! - Cicero cives monet. Carthaginem delendam esse Cato in senatu censuit. Pro amico contra patriam arena sumenda non sunt - Cicero inquit "patria enim amicitiae praeponenda est". Quod erat demonstrandum.

Ut desint vires, tamen est laudanda voluntas.
De gustibus non est disputandum.

Multi modii salis simul edendi sint, ut amicum verum cognoscas. Imperator ad milites ante pugnam: "Aut vincendum aut vita pro patria nobis reddenda est!"
Deliberandum est, antequam promiseris!

Virorum sapientium praecepta quaedam

"Aliquis vir bonus nobis eligendus est ac semper ante oculos habendus, ut sic, tamquam illo spectante, vivamus, et omnia, tamquam illo vidente, faciamus" - hoc Epicurus praecepit.
Legenda carmina poetarum, cognoscendae historiae, omnium bonarum artium doctores et scriptores legendi et pervolutandi et egercitationis causa laudandi, corrigendi, vituperandi, refellendi; disputandum est in contrarias partes.
Omnia sunt laudanda, quae coniuneta cum virtute sunt, et, quae cum vitiis, vituperanda.

Gloriae cupiditas sacrilega

Ephesi sutor guidem habitabat, qui adeo gloriae famaeque cupidus fuit, ut Dianae Ephesiae templum, quod incolis Ephesi carissimum erat, incendere statuerit. Credebat enim vir pessimus delendo opus pulcherrimum famam sibi aeternam paraturum esse.
Cum templum ineendio delevisset, Ephesii decreverunt viri istius nomen ac memoriam abolendam esse. Itaque nomen istius sutoris nobis ignotum esset, nisi Theopompus, seriptor rerum gestarum, historiis suis nomen viri tradidisset. Cui viro Herostrato nomen erat.

Ćwiczenie
Podane zdania zamień na zdania w coniugatio periphrastica passiva np.:
libros legimus - nobis libri legendi sunt
czytamy książki - my powinniśmy (musimy) czytać książki.

Milites oppidum oppugnant. Imperator milites ignavos vituperat. Servus doctua carmina recital.
Mercatorea Romam frumentum advehebant. Liberi parentes amant. Magister puerum ignavum punivit.
151
29. Lectio undetricesima

Verba deponentia.
Verba semideponentia.

Verba deponentia

W języku łacińskim istnieją czasowniki, które posiadają tylko formy strony biernej, zachowują jednak znaczenie czynne, np.: hortor (zachęcam); są to verba deponentia czyli czasowniki, które straciły stronę czynną (depono - odkładam, tracę).
Jako formy podstawowe występują: 1 os. sing. praesentis, infinitivus praesentis i 1 os. sing. perfecti, np.:
Kon. Formy podstawowe
1 os. sing. praesentis
I hortor - zachęcam
infitior - zaprzeczam
II vereor - boję się, szanuję
polliceor - obiecuję
III loguor - mówię
sequor - postępuję za kimś
IV blandior - schlebiam
largior -hojnie obdarzam
Infinit. praesentis 1 os. sing. perfecti
I hortari hortatus sum
infitiari infitiatus sum
II vereri veritus sum
polliceri pollicitus sum
III loqui locutus sum
sequi secutus sum
IV blandiri blanditus sum
largiri largitus sum

Verba deponentia odmieniają się tak jak czasowniki czterech koniugacji w stronie biernej.
Zapamiętać jednak należy, że verba deponentia zachowały:

1. trzy formy strony czynnej ze znaczeniem czynnym:

Kon. Participium Infinitivus
praes. activi futuri activi futuri activi
I hortans, -antis hortaturus, -a, -um hortaturus, -a, -um esse
zachęcający, zachęcając mający zachęcać, że będę, będziesz,
mając zachęcać będzie zachęcać
152
Kon. Participitvm Infinitivus
praes. actvi futuri activi futuri actvi
infitians, -antis infitiaturus, -a, -um infitiaturus, -a, -um esse
zaprzeczający, mający zaprzeczyć że bedę... przeczyć
zaprzeczając
verens, -ntis veriturus, -a, -um veriturus, -a, -um esse
bojący się, mający się obawiać, że będę... obawiać się
bojąc szanować
II pollicens, -ntis polliciturus, -a, -um polliciturus, -a, -um esse
obiecujący, mający obiecać że bedę... obiecywać
obiecując
loquens, -entis locuturus, -a, -um locuturus, -a, -um esse
mówiący, mówiąc mający mówić że będę... mówić
III sequens, -ntis secuturus, -a, -um secuturus, -a, -um esse
postępujący, mający pójść za kimś, że będę... iść za kimś,
postpując postępować postępować
blandiens, -ntis blanditurus, -a, -um blanditurus, -a, -um esse
schlebiający, mający schlebiać że będę... schlebiać
schlebiając
IV largiens, -ntis largiturus, -a, -um largiturus, -a, -um esse
Obdarzający, mający obdarzać że będę... obdarzać
obdarzając

2. jedną formę strony biernej ze znaczeniem biernym, a mianowicie:

Kon. Participium futuri passivi (gerundivum)
I hortandus, -a, -um - ten, kóry ma być zachęcony
infitiandus, -a, -um - ten, który ma być zaprzeczony
II verendus, -a, -um - ten, którego należy się bać, szanować
pollicendus, -a, -um - ten, który ma być obiecany
III loquendus, -a, -um - ten, o którym trzeba mówić
sequendus, -a, -um - ten, którego trzeba ścigać
IV blandiendus, -a, -um - ten, któremu trzeba schlebiać
largiendus, -a, -um - ten, którego trzeba hojnie obdarzyć

Verba semideponentia

Kilka czasowników zachowuje częściowo formy strony czynnej, a niektóre formy strony biernej ze znaczeniem czynnym. Są to tzw. verba semideponentia (półdeponencja).
153
Większość tych tematu praesentis. Należą tu:
Koniugacja II
audeo, audere, ausus sum - ośmielam się, mam odwagę
gaudeo, gaudere, gavisus sum - cieszę się
soleo, solere, solitut sum - mam zwyczaj, zwykłem

Koniugacja III
fido, fidere, fisus sum - ufam
confido, canfidere, confirus sum - ufam, wierzę
diffido, diffidere, diffisus sum - nie ufam, nie dnam zaufania

Czasownik revertor ma praesens i czasy od tematu praesens utworzone w passivum, a perfectum i czasy od tematu perfectum - w activum:

revertor reverti reverti
wracam (inf. praes. pass.) (ind. perf. act.)

Uwaga

1. Participium perfecti wielu v. deponentia i semideponentia ma funkcję psrticipium praesentis activi i tłumaczyć je można przez imiesłów czasu teraźniejszego, np. veritus - bojąc się, ratus - myśląc, gavisus - ciesząc się.

2. Niektóre czasowniki posiadają formy w activum i występuja także jako verba deponentia zachowując to samo znaczenie, np.:
mereo obok mereor - zasługuję
assentio " assentior - wyrażam zgodę

Varia

Dulce et decorum est pro patria mori - in Horatii poetae carmine haec legi possunt. "Egredere ex urbe, patent portae, proficiscere! obliviscere caedis atque incendiorum!" Cicero Catilinam admonet. Sunt tempora gaudendi, sunt tempora dolendi. Ave, Caesar ! morituri te salutant ! - his verbis gladiatores pugnaturi Caesarem salutabant. Hic mortui vivant, hic muti loquuntur: haec verba in bibliotheca quadam scripta leguntur. Sapere auso! - haec verba sunt in nomismate dedicato a Stanislao Augusta, Poloniae rege, Stanislao Konarski, viro optime de scholis moderandis merito. Iudicis est semper in causis verum sequi. Pudorem rubor, terrorem - pallor et tremor et dentium crepitus consequitur.
Plinius dicere solebat nullum esse librom tam malum, ut non aliqua parte prodesset. Ad quae cognoscenda iter ingredi, transmittere mare solemus, ea sub oculis posita
154
neglegimus. Aequat omnes cinis: impares nascimur, pares morimur. Emoriar, si ha puellam uxorem non dugero!

Hoc maiores nostri questi sunt, hoc nos querimur, hoc posteri nostri querent eversos esse mores, regnare nequitiam, in deterius res humanas in omne nefas labi. Concordia parvae res crescunt, discordia masimae dilabuntur.
Fide, sed cui, vide!

Utendum est aetate: cito pede labitur aetas,
Nec bona tam sequitur, quam bona prima fuit.

Dla ułatwienia podajemy formy podstawowe czasowników - verba deponentia:
Formy podstawowe
1 os. sing. praesentis Infinit. praesentis I os. sing. perfecti
morior mori mortuus sum
umieram (part. fut.: moriturus, -a, -um)
emorior emori emortuus sum
umieram, ginę (part. fut.: emoriturus -a, -um)
egredior egredi egressus sum
wychodzę
proficiscor proficisci profectus sum
wyruszam, idę
obliviscor obliaisci oblitus sum
zapominam
loquor loqui locutus sum
mówię, rozmawiam
ingredior ingredi ingressussum
ruszam w drogę,
wyprawiam się
nascor nasci natus tum
rodzę się
queror queri questus sum
narzekam, żalę się
155
Formy podstawowe
1 os. sing. praesentis Infmit. praesentis 1 os. sing. perfecti
labor labi lapsus sum
ślizgam się,
chwieję sie, padam
di-labor di-labi di-lapsus sum
rozpadam się
utor uti usus sum
używam, korzystam
sequor sequi secutus sum
idę za kimś,
następuję

De P. Scipione Nasica

P. Scipio Nasica cum aedilitatem curulem adulescens peteret, uranum cuiusdam viri rustici more candidatorum tenacius prendit. Cum autem manum eius rustica opera duratum teneret, intempestive iocans interrogavit virum, num manibus solitus esset ambulare.
Quod dictum a circumstantibus auditum ad popalam manavit et causa repulsae Scipioni fuit.

Augusti dictum facetom

Augustus, cum Herennium, iuvenem vitiis deditum, castris excedere iussisset, at ille supplex quereretur: "quomodo ad patrias sedes revertar? quid patri meo dicam?" - respondit: "Dic me tibi displicuisse".

Zapamiętaj !

Cztery czasowniki mają w 2 os. sing. imperatiwu czysty temat : dico: dic - powiedz; duco: duc - prowadź; facio: fac - zrób; fero: fer - nieś, zanieś:

Semper dic verum, vacuam duc crimine vitam.
Fac sapienter opus, fer patienter onuc!

Alexander Babylonem intrat
Cum Alexander Magnus Babylonem adgrederetur, in muris constiterant multi incolae urbis avidi videndi regis.
Alexander in curru, armatis militibus stipatus, urbem ac deinde regiam intravit.
156
Postero die supellectilem Darii, Persarum regis, et oranem pecuniam recognovit. Macedones mirabantur magnitudinem et pulchritudinem urbis, quam Semiramis regina olim condiderat, muros altissimos, praecipue autem hortos pensiles, qui inter septetem mirabilia Orientis opera numerabantur.

De Croesi regis filio, qui mutus habitus est
Filius Croesi regis adulescentulus fari non poterat. Mutus itaque et elinguis diu habitus est. Croesus bello magno victus est. Urbs quoque, ubi rex manebat, ab hostibus capta est. Tum hostis quidam, qui Croesum ignorabat, gladium strinxit regemque iam petebat. Tum puer perterritus clamavit: "Croesus rex est! ne interfeceris patrem meum!" Tum hostis gladium reduxit, rex periculo liberatus est, et adulescens ex eo tempore loqui incepit.

Quomodo Demosthenes iudicum incuriam irnserit

Demosthenes Gausam hominis de vita periclitantis dicebat. Cum iudices parum attentos audire videret, "Paulisper - inquit - aures mihi praebeatis : rem vobis novam et iucundam narraturus sum". Cum iudices aures arrexissent, orator celeberrimus haec iis narravit: "Iuvenis quispiam asinum conduxerat, quo Athenis Megaram profecturus uteretur. In itinere, cum sol ureret nec esset umbraculum, deposuit clitellas et sub asino consedit, ut eius umbra tegeretur. Id vero agaso vetabat clamans asinum locatum esse non umbram asini. Alter cum contra contenderet, in ius ambulant". Haec locutus Demosthenes, cum homines diligenter audientes vidit, decessit. Tum revocatus a iudicibus rogatusque, ut reliquam fabulam narraret, "quid - inquit ergo de asini umbra audire vobis placebit, Gausam hominis de vita periclitantis non audietis"?
Zapamiętaj !
quo... uteretur = ut eo... uteretur = ażeby z niego skorzystać (z którego by skorzystał); zaimek qui w zdaniu z koniunktiwem zastępuje spójnik ut -f- is (ażeby on), quae = ut -f- ea (ażeby ona). Jest to zdanie względno-celowe (relativum-finale).
157
30. Lectio tricesima

Imperativus futuri activi.
Imperativus futuri passivi.
Zdania przyczynowe

Imperativus futuri activi

Imperativus futuri activi tworzy się przez dodanie do tematu praesentis końcówek osobowych: 2 os. sing. -to, 3 os. sing. -to, 2 os. pl. -tote, 3 os. pl. -nto.

Wzór odmiany
I Koniugacja II
Singularis
1 specta-to! obejrzyj, zobacz! move-to! porusz, poruszże!
3 specta-to! niech obejrzy) move-to! niech poruszy
Pluralis
2 specta-tote! obejrzyjcie! zobaczcie! move-toto! poruszcie
3 specta-nto! niech obejrzą! move-nto! niech poruszą
III Koniugacja IV
2 mitt-i-to! poślij! audi-to! posłuchaj!
3 mitt-i-to! niech pośle! audi-to! niech posłucha!
Pluralis
2 mitt-i-tote! poślijcie! audi-tote! posłuchajcie!
3 mitt-u-nto! niech poślą! audi-u-nto! niech posłuchają

Czasownik posiłkowy - esse

Singularis Pluralis
2 es-to! bądźże es-tote! bądźeż!
3 es-to niech będzie! S-u-nto! niech będą!



Imperatiws futuri passivi
Imperativus futuri passivi tworzy się przez dodanie do tematu praesentis końcówek: w sing. -tor; w plur. (tylko 3 osoba) -ntor, np,:

2 specta-tor! bądź obejrzany!
sing. 3 specta-tor! niech będzie obejrzany!
plur. 3 specta-ntor! Niech będą obejrzani!

Imperativus futuri (który nie ma odpowiednika w języku polskim) wyraża czynność, która kiedyś - w przyszłości, ma być wykonana; forma ta ma przede wszystkim zastosowanie w sformułowaniach praw, ustaw, testamentów itp.
Przeczeniem przy imperativus futuri jest ne, np.:

Hominem mortuum in urbe ne sepelito neve urito.
Zmarłego nie chowaj, ani nie pal zwłok w mieście (w obrębie miasta).

Zdania przyczynowe

Zdania przyczynowe łączą się ze zdaniem nadrzędnym za pomocą spójników: quod, quia, quoniam, siquidem, quandoquidem, cum (cum causale), praesertim cum, które tłumaczymy na język polski: "ponieważ", "dlatego że", "gdyż", "zwłaszcza że".

I. W zdaniach przyczynowych po spójnikach quod, quia, quoniam, siquidem, quandoquidem, orzeczenie wysępuje w indikatiwie, np.:

Themistocles, quod non satis tutum se Argis videbat, Corcyram demigravit. Temistokles przeniósł się na Korkyrę, ponieważ nie czuł się dość bezpieczny w Argos.

Oculi dolent, quia fumus molestus est.
Oczy bolą, ponieważ jest przykry dym.

II. Po spójniku cum, praesertim cum orzeczenie występuje w koniunktiwie, a czasy stosują się do consecutio temporum.
Po spójnikach poprzedzonych przeczeniem: non quod - "nie dlatego, że"; non quod non, non quin - "nie dlatego żeby nie", ("jakoby nie"), zdania wyrażają przyczynę niepewną, orzeczenie występuje w koniunktiwie, a czasy stosują się do consecutio temporum, np.:

Cum hoc verum non sit, sequitur, ut sit falsum,
Ponieważ to nie jest prawdą (prawdziwe), wynika, że jest fałszem (fałszywe).

In duobus malis cum fugiendum maius sit, levius est eligendum.
Ponieważ z dwóch nieszczęść należy unikać większego, musi się wybrać mniejsze.
159
Litteras ad te dedi, non quod haberem quod scriberem, sed ut a te Iitteras acciperem.
Wysyłam do ciebie list, nie dlatego, żebym miał o czym pisać, lecz ażeby otrzymać list od ciebie.

III. Jeżeli zdanie, które rozpoczyna jeden ze spójników wymienionych w p. I (quod, quia, quoniam, siquidem, quandoquidem) nie zawiera myśli wypowiedzianej przez autora (tzn. przez osobę wypowiadającą całe zdanie - tzw. ex mentea auctoris), lecz myśl podmiotu zdania nadrzędnego (zdanie ex mente aliena-myśl obcą) orzeczenie występuje w koniunktiwie, a czasy stosują się do consecutio temporum, np.:

Zdania ex mente auctoris
a. Mater irato filiae est, quod puella eam fefellerat.

ktoś stwierdza:
Matka gniewa się na córkę, ponieważ dziewczynka ją oszukała (zawiodła).
a. Pater dolebat, quod amicum aegrum non vistavi.
Ojciec się martwił, ponieważ nie odwiedziłem chorego przyjaciela.

Zdania ex mente aliena
b. Mater irata fdiae est, quod puella eam fefellisset.

ktoś stwierdza:
(myśl podmiotu zd. nadrzędnego)
Matka gniewa się na córkę, ponieważ myśli, że dziewczynka ją oszukała.

b. Pater dolebat, quod amicum aegrum non visitavissem.
Ojciec się martwił, ponieważ nie odwiedziłem chorego przyjaciela.

Varia

Ignoscito semper alteri, numquam tibi! Non satis est pulchna esse poemata, dulcia sunto! Testes estote! Virgines Vestales custodiunto ignem foci publici sempiternom! Nocturna sacrificia ne sunto !

Dum Romae fueris Romano vivito more!
Salus rei publicae suprema lex esto!

Quia natura motani non potest, idcirco verae amicitiae sempiternae sunt. Nihil videbimus, quia sero advenimus. Nunc dicamus de gloria, quandoquidem in rebus administrandis adiuvat plurimum. Noctu ambulabat Themistocles, quod somnum capere non posset. Socrates accusatus est, quod corrumperet iuventutem et novas superstitiones introduceret. Hostes proelio excesserunt, non fuga vulnerum aut mortis, sed quia satis praedae habebant. Nemo voluptatem fugit, quia voluptas est, sed quia eam consequuntur dolores.

De Sulpicii Gafli in uxorem severitate

Gaius Sulpicius uxorem dimisit, quod eam capite aperto foris versatam cognoverat. "Lex - inquit - tibi meos praefinit oculos, quibus formam tuam approbes. His esto speciosa!"
160
Philippi regis ad Aristotelem epistula

Filiom miki naturo esse scito. Quod equidem dis habeo gratiam, non proinde quia natus est, quam pro eo, quod eum nasci contigit temporibus vitae tuae. Spero enim fore (= futurum esse), ut educatus eruditusque a te dignus exsistat et nobis et rerum magnarum susceptione.

De Codro, Atheniensium rege

Codrus, rex Atheniensium, cum terra Attica ab ingenti Lacedaemoniorum exercitu vastaretur, ad oraculum Apollinis Delphici legatos misit consultum, quomodo grave bellum finiri posset. Quibus Pythia respondit: "Belli finis erit, si rex Atheniensium occisus erit". Quoniam hoc responsum non solum Atheniensibus, sed etiam hostibus notom erat, Lacedaemoniorum dux imperavit, ut omnes Codri vitae parcerent. Codrus autem, cum id cognovisset, servili veste induta, ne agnosceretur, in castra hostiom venit. Ibi, cum consulto militem laesisset, ab hostibus interfectus est. Lacedaemonii autem, cum mortuum Atheniensium regem esse cognovissent, discesserunt. Itaque, quoniam rex vitam pro patria profundere non dubitaverat, Athenae servatae sunt.

31. Lectio tricesima prima

Numeralia

Liczebniki - Numeralia
Liczebniki łacińskie występują w funkcji przymiotników lub przysłówków. Liczebniki dzielą się na:

I. Liczebniki główne (numeralia cardinalia), odpowiadające na pytanie: ile? II. Liczebniki porządkowe (numeralia ordinalia), odpowiadajace na pytanie: który z rzędu?
III. Liczebniki podziałowe (numeralia distributiva), odpowiadające na pytanie: po ile?
IV. Liczebniki wielorakie (numeralia multiplicativa), odpowiadające na pytanie: iloraki?
V. Przysłówki liczebnikowe (adverbia numeralia), odpowiadające na pytanie: ile razy?

I. Liczebniki główne - numeralia cardinalia

1. Liczebniki od 11 do 17 są zrostami jednostek z liczebnikiem decem - dziesięć, np: quattuordecim = quattuor-f-decem.

2. Dwa liczebniki poprzedzające następującą dziesiątkę tworzy się przez odejmowanie duo i unus od tej dziesiątki, np.:

28 duo-de-triginta
58 duo-de-sexaginta
29 undetriginta
59 undesexaginta itp.

3. Dziesiątki 30-90 tworzy się przez dodanie przyrostka -ginta, 20-ginti.

4. Przez przypadki odmieniają się liczebniki główne: 1, 2, 3, setki (200-900) i liczba mnoga liczebnika mille - tysiąc.

N. unus, una, unum duo, duae duo tres, tres, tria
jeden, jedna, jedno dwa, dwie, dwa, trzy
G. unius duorum, duarum, duorum trium
D. uni duobus, duabus, duobus tribus
Acc.unum, unam, unum duos, duas, duo tres, tres, tria
Abl.uno, una, uno duobus, duabus, duobus tribus

5. Liczebnik mille był pojmowany jako rzeczownik r. nijakiego, ale w łacinie klasycznej występuje jako przymiotnik (nie wpływa na zmianę przypadka rzeczownika, do którego się odnosi); w pluralis milia ma funkcję rzeczownika i łączy się z rzeczownikiem w genetiwie.

N. mille milites tria milia militum
tysiąc żołnierzy trzy tysiące żołnierzy
G. mile militum trium miltum militum
D. mille militibus tribus milibus militum
Acc. mille mitites tria milia militum
Abl. mille militibus tribus milibus militum

6. Liczebniki (odmienne jak i nieodmienne) pojmowali Rzymianie jako przymiotniki, toteż nie wpływają one na zmianę przypadków rzeczowników, przy których stoją, np.:
quinque pueri - pi(c)ciu chłopców
cum quinque pueris - z pięcioma chłopcami
decem pueros video - widzę dziesięciu chłopców

7. W połączeniu dziesiątek z jednostkami od 21 do 97 znajduje się zazwyczaj i jednostka przed dziesiątką, połączona spójnikiem et, np.: sex et viginti .(por. język
162
niemiecki: sechs und zwanzig). Może jednak występować dziesiątka na pierwszym miejscu, wtedy nie używa się spójnika: viginti sex (por. język polski: dwadzieścia sześć.

II. Liczebniki porządkowe - numeralia ordinalia

1. Liczebniki porządkowe odmieniają się tak jak przymiotniki zakończone na -us, -a, -um według deklinacji I dla r. żeńskiego i II - dla r. męskiego i nijakiego.

2. Obok liczebnika secundus, -a, -um (drugi, następny od czasownika sequor), używanego w wyliczaniu, tj. jeżeli wystąpi po nim liczebnik porządkowy "trzeci", używamy liczebnika alter, -a, -um - drugi, mówimy więc np.:
druga część - altera pars - jeżeli są w ogóle tylko dwie części, druga część - secunda pars - jeżeli tych części jest więcej
alter ego - drugi ja (drugi taki, jak ja)

Zapamiętaj również!
prior, -ius - pierwszy (z dwóch)
posterior, -ius - drugi (i ostatni z dwóch) następny

3. Należy zwrócić uwagę na różnice w uzyciu: primus, -a, -um (przymiotnikowe odmienne) a primum, primo (przysłówkowe nieodmienne).

Użycie przymiotnikowe:

Varsoviam primus visitavi, amici mei tardius venerunt.
Ja pierwszy zwiedziłem Warszawę, moi przyjaciele przyjechali później,

Varsoviam primam visitavi, deinde Cracoviam profectus sum.
Najpierw zwiedziłem Warszawę (pierwsze miasto, które zwiedziłem), patem pojechałem do Krakowa.

Użycie przysłówkowe

Primum Varsoviam ante duos annos veni, deinde hoc arzno mense Maio.
Po raz pierwszy przyjechałem do Warszawy przed dwoma laty, następnie w tym roku w maju.

Varsoviam primo visere constitui, sed nzorbus me prohibuit.
Najpierw (na początku) postanowiłem zwiedzić Warszawę, lecz choroba mi przeszkodziła.

4. Na pytanie: po raz który? używa się liczebnika porządkowego w rodzaju nijakim: primum secundurn tertium postremum
po raz pierwszy ...drugi ...trzeci ...ostatni
np. consul tertium - był konsulem po raz trzeci, ale: consul iterum - po raz drugi
163
III Liczebniki podziałowe - numeralia distributiva

Liczebniki podziałowe mają formę przymiotnikową w liczbie mnogiej, np. terni, ternae, terna i odmieniają się dla r. męskiego i nijakiego według deklinacji II, dla r. żeńskiego według deklinacji I. Przy rzeczownikach pluralia tantum używa się liczebników podziałowych, np. dwa obozy - bing castra (nie: duo castra!), ponadto zamiast singuli - używa się oni; zamiast terni - trini, np. : unae litterae - jeden list (litterae, arum)
binae litterae - dwa listy ale:
duae litterae - dwie litery (littera, ae)

IV. Liczebniki wieloraide - numeralia multiplicativa
W zestawieniu (s. 161) nie uwzględniono liczebników wielorakich, gdyż jest ich bardzo niewiele. Najczęściej używane były:

simplex (= simplus, -a, um) - pojedyńczy
duplex (= duplus, -a, -um) - podwójny
triplex itd.
quadruplex
septemplex
decemplex

Rzadko występowały liczebniki quintuplex, octopdex; nie używano w ogóle liczebników: "sześcioraki", "dziewięcioraki".

V. Przysłówki liczebnikowe - adverbia numeralia

Przysłówki liczebnikowe, zaczynając od liczebników 5, mają zakończenie -ies. Liczebniki podziałowe w r. nijakim występują w działaniu mnożenia wraz z przysłówkiem liczebnym, np. 7 x 3 = 21- septies trina sunt viginti unum; 3 x 100 = 300 ter centera sunt trecenta.

Varia

Roma anno septingentesimo quinquagesimo terno a. Ch. n. (= ante Christum natum) condita est. Reges anno quingentesimo decimo Roma pulsi sunt. Romam tria bella cum Carthaginiensibus gesserunt: primum bellum ab anno duoentesimo sexagesima quarto usque ad ducentesimum quadragesimum primum, secundum ab anno ducentesimo duodevicesimo usque ad ducentesimum secundum. Anno post pax facta est. Bellum
164
terbum ab anno centesimo undequinquagesimo usque ad centesimum quadragesimum sextum gestum est.
Titus Maccius Plautus anno ducentesimo quinquagesimo natus, annos undeseptuaginta vixit. Circiter centum quadraginta fabulas scripsit, quarum una et viginti asservatae sunt. Mortem obiit anno centesimo octogesimo primo.
Caius Iulius Caesar a sexaginta fere coniuratis Idibus Martiis necatus est anno quarto et quadragesimo a.Ch.n.
Quintus Horatius Flaccus, poeta ille celeberrimus, et Cilnius Maecenas, quorum amicitia nota est, eodem anno i.e. octavo a.Ch.n. mortui sunt.
Duas aures habemus et os unum, ut plura audiamus quam loquamur.

Ignis, mare, mulier -tria mala.

Non est satis unius opinio.

Sex horas dormire sat est iuvenique senique
Da septem pigro, nulli concesseris octo!

L. Caecilius cum C. Caesare pita ludere solebat. Cum Caesar aliis, qui cum eo ludebant, centena sestertia et Caecilio oni quinquaginta dari iussiset, "quid? ego inquit - ona marsu luda?"

De Romanorum regibus magistratibusque

Primum Romani a regibus gubernabantur. Rex auxilio centom, deinde trecentorum senatorum, qui etiam gatres nominabantur, regnabat. Caesaris aetate quingenti patres in album conscripti sunt.
Romulus, primus Romanorum rex, ut tradunt, septetu et triginta annos Romae praestitit, Numa Pompilius, secundus rex, tres et quadraginta, Tullus Hostilius, qui tertius regnabat, duo et triginta, Ancus Marcius, qui quartus sequitur, quattuor et viginti, Tarquinius Priscus, quintus Romanorum rex, duodequadraginta, Servius Tullius, qui sextus regnabat, quattuor et quadraginta, Tarquinius Superbus, septimus et ultimus rex Romanorum, quinque et viginti. Omnino reges ducentos quadraginta tres annos in urbe Roma regnaverunt. Regibus exactis duo consules civitati praefuerunt. Primum praetor unus erat, qui urbanus appellabatur, is causas civium Romanorum dicebat, deinde praetor peregrinus, qui ius dicebat, cum causa civis Romani et peregrini diiudicanda erat; tum quattuor, denique sex praetores fuerunt. A Sulla octo dicti, a Caesare sedecim, qui iudiciis praeerant.
Aediles quattuor erant, duo plebeii, duo curules, quorum curae urbs, annona ludique erant.
Tribuni plebeii duo, postero tempore decem fuerunt, quibus ius agendi cum plebe et patribus fuit. Cum patriae periculum immineret, dictator a senatu creabatur.
165
Quaestores curam de aerario adhibuerunt, primum quattuor, deinde octo; Sulla viginti, Caesar autem quadraginta quaestores creavit. Censores mores civium regebant.
Ciceronis verba sunt: Magistratibus opus est, sine quorum prudenda ac diligentia esse civitas non potest.

De L. Sicinio Dentato

L. Sicinius Dentatus strenuus bellator fuit atque ob ingentem fordtudinem appellatus est Achilles Romanus. Is pugnavit in hostem centom et viginti proeliis, cicatricem aversam nullam, adversas quinque et quadraginta habuit, coronis donatus est aureis octo, obsidionali una, muralibus tribus, civicis quattuordecim, torquibus tribus et octoginta, armillis plus quam sexaginta, hastis duodeviginti. Triumphavit cum imperatoribus suis triumphos novem.

Uwaga

Cororas donatus est - wieńce stanowiły w wojsku rzymskim nagrodę za dokonanie bohaterskiego czynu; nagrodą za uratowanie życia obywatelowi rzymskiemu był wieniec z liści dębowych, corona civica, z napisem: Ob civem servatum; żołnierz, który pierwszy wdarł się na mury nieprzyjacielskiego miasta otrzymywał wieniec złoty, na który składały się motywy w kształcie murów, corona muralis (lub obsidionalis); za wyróżnienie się w bitwie morskiej, wdarcie się na okręt nieprzyjacielski nagrodą był wieniec złoty z motywów wyobrażających dzioby okrętów, corona rostrata lub corona navalis. Inne odznaczenia to: torques - łańcuchy noszone na szyi, armillae - naramienniki, hastae - włócznie itp.

De hominibus, qui plurimos annos compleverunt

M. Valerius Corvus (vel Corvinus) centesimum annum complevit. Cuius inter primum et sextum consulatum quadraginta et sex anni intercesserunt suffecitque integris viribus non solum publicis officiis, sed edam diligentissimae agrorum suorum
culturae; et civis et patris familiae optabile exemplum.
Cuius vitae spadum aequavit Metellus, quartoque anno post consularia imperia senex admodum pontifex maximus creatus, tutelam caerimoniarum per duo et viginti annos neque in vods nuncupandis voce haesitante neque in sacrificiis faciendis tremula manu gessit.
Muliebris edam vitae spatium non minus longum in compluribus apparuit. E.g. Livia Rutilii septimum et nonagesimum, et Terenda Ciceronis tertium et centesimum, et Clodia Aufilii quindecim filiis ante amissis, quintum decimum et centesimum explevit annum.

De mensium nominibus

Romam olim auctore Romulo annum decem mensibus ordinatum habuerunt. Qui annus a Martio mense incipiebat, quem sequebantur: Aprilis, Maius, Iunius Quinctilis, Sextilis, September, October, November, December.
Romulus primum anni mensem patri suo Marti dicavit. Quem mensem primum fuisse vel ex hoc maxime probatur, quod ab ipso Quinctilis quintus est. Secundum mensem nominavit Aprilem (ut quidam putant cum adspiradone quasi Aphrilem
166
a spuma, quam Graeci aphron vocant, unde orta Venus creditur). Et hanc Romuli asserunt fuisse rationem, ut primum mensem a patce suo Marte, secundum ab Aeneae matre Venere (Graece: Aphrodite) nominaret. Hodie quoque in sacris Martem patrem, Venerem - genetricem vocamus.
Maium - Romulus tertium posuit, de cuius nomine inter scriptores dissensio est. Plures tamen putant mensem nominatom esse a Maia, Vulcanis uxore, aut contendunt, quod rectius videtur, Maiam, Mercurii matrem, mensi nomen dedisse. Et recte guidem: hoc mense mercatores omnes Maiae Mercurioque sacrificant.
Iunius Maium sequitur, qui ab Iunonis deae nomine primum Iunonius appellabatur, sed post detrids quibusdam litteris ex Iunonio Iunius dictus est. Quinctilis in honorem Iulii Caesaris Iulius appellatus est. Augustus mensis deinde est, qui Sextilis antea vocabatur, antequam honori Augusd ex senatus consulto dicatus est.
Haec sunt, quae de mensium nominibus Macrobius enarravit.

De P. Cornelio Scipione

P. Cornelius Scipio consul in Hispaniam missus, ut Numantiam caperet, cum castra intravisset, edixit, ut omnia, quae castris voluptads causa essent, summoverentur. Constat tum maximum numerum institorum et lixarum cum duobus milibus scortorum castra Romanorum reliquisse. Hac sentina liberatus exercitus Romanus recreata virtute Numantiam incendiis deletam ruinisque prostratam solo aequavit.

32. Lectio tricesima secunda

Verba anomala: volo, nolo, malo
Odmiana czasownika : eo, ire, ii, itum

Verba anomala: volo, nolo, malo - chcę, nie chcę, wolę

1. Czasownik volo - chcę i złożone polo (nevolo) - nie chcę, malo (magis volo - bardziej chcę) - wolę, należą do kategorii czasowników nieprawidłowych (verba anomala), które w tworzeniu pewnych czasów odbiegają od zasadniczych koniugacji. Tak jak inne czasowniki tego typu (p. s.175) reprezentują one koniugację atematyczną, bezspójkową, częściowo tylko zachowaną w niektórych formach poszczególnych czasów.

Odmiana
Indicativus
Praesentis
Singularis Pluralis
1. volo nolo molo volumus nolumus malumus
chcę nie chcę wolę
2. vis non vis mavis vultis non vultis mavultis
3. vult non vult mavult volunt nolunt malunt
Imperfecti
volebam, nolebam, malebant itd.

Futuri I Perfecti
1. volam nolam malam volui nolui malui
2. voles noles males voluisti noluisti maluisti
3. volet nolet malet voluit noluit maluit
itd. itd. itd. itd. itd. itd.
Coniunctivis
Preasentis
Singularis Pluralis
1. velim nolim malim velimus nolimus malimus
2. velis nolis malis velitis nolitis malitis
3. velit nolit malit velint nolint malint
Singularis Pluralis
1. vellem nollem mallem vellemus nollemus mallemus
2. velles nolles malles velletis nolletis malletis
3. vellet nollet mallet vellent nollent mallent
168
Imperativus tworzy tylko czasownik nolle:

Imperativus Imperativus
praesentis futuri
Sing. 2 noli! 2 nolito!
3 nolito!
Plur. 2 nolite! 2 nalitote!
3 nolunto!

Pozostałe czasy, tworzone od tematu perfecti, odmieniają się regularnie, np. volueram, voluissem itd.

Zapamiętaj!

1. W czasowniku volo obok tematu vol występuje temat vel; vol występuje przed samogłoskami a, o, u; dlatego volam, volumus, ale: velle.

3. Volo, nolo, malo łączą się z infinitiwem, jednakże po czasownikach tych bardzo często występuje składnia accusativus cum infinitivo (p. lekcja 18, s. 103), np.:

Lycurgus corpora iuvenum firmari labore voluit.
Lykurg chciał wzmocnić siły fizyczne młodzieńców pracą (dosł. chciał, ażeby siły młodzieńców były wzmacniane pracą).

Nolo falsa fama te suspectum esse.
Nie chcę, ażeby cię podejrzewano na podstawie (z powodu) fałszywej opinii.

Saguntini suos liberos emori quam servos vivere maluerunt.
Saguntyńczycy woleli, ażeby ich dzieci zginęły, aniżeli miały żyć w niewoli (jako niewolnicy).

3. Imperativus noli z czasownikiem w infinitiwie wyraża zakaz: noli me tangerenie dotykaj mnie !

4. Po czasownikach volo, nolo, malo może wystąpić infinitivus passivi dla wyrażenia życzenia, którego spełnienie chciałoby się widzieć, np.:

Hunc librom scribi malo.
Wolę, żeby moja książka była napisana.

Hunc librom scriptum malo.
Wolałbym widzieć swoją książkę (już) napisaną.
169
Varia

Epicurus voluptatem summom bonum esse vult, summumque malum dolorem. Eam rem tibi voto bene et feliciter evenire. Volo is esse quem tu me esse voluisti. Idem velle atque idem nolle ea demum firma amicitia est. "Noli turbare circulos meos" inquit Archimedes ille, cum miles quidam Romanus ei appropinquavit. Aliena vitia reprehendi quisque mavult quam sua. Cato esse quam videri bonus malebat. Si vis pacem, para bellum. Si vis pacem, para iustitiam! (Napis na Palacu Pokoju w Hadze): Ducunt volentem fata, nolentem trahunt. Nolens volens.
Et prodesse volunt et delectare poetce. Stultum facit fortuna, quem volt perdere. Haurit aquam cribro, qui discere vult sine libro. Bella velint Martemque ferum rationis egentes: Candida pax homines, trux decet ira feras.
Odmiana czasownika eo, ire, ii, itum - idę

W czasowniku tym tematowe i przed samogłoskami a, o, u przechodzi w e. W temacie perfectum, po przebrzmieniu spółgłoski v, i + i ściągnęło się w i przed spółgłoską s.

Indicativus
Singularis
Praesentis Imperfecti Futuri I
1. e-o i-bam i-bo
idę szedłem pójdę
2. i-s i-bas i-bis
3. i-t i-bat i-bit
Pluralis
1. i-mus i-bamus i-bimus
2. i-lis i-batis i-bitis
3. e-u-nt i-bant i-bunt

Coniunctivus Imperativus
Praesentis Imperfecti Praesentis Futuri
1. e-am i-rem
2. e-as i-res 2. i! idź 2. i-to! idź!
3. i-to! niech idzie!
3. e-at i-ret 2. i-te! 2. i-tote! pójdźcie!
itd. itd. 3. e-unto! niech idą!
170
Participium preasentis
N. i-ens G. e-untis itd.
idący (idąc)

Indicativus
Perfecti Plusquamperfecti Futuri II
1. i-i i-eram i-ero
2. isti i-eros i-eris
3. i-it i-arat i-erit
itd. itd. itd.

Coniunctivus
Perfecti Plusquamperfecti
1. i-erim issem
2. i-eris isses
3. i-erit isset
itd. itd.
Infinitivus
Praesentis Perfecti Futuri
Act. i-re isse iturus, -a, -um esse
Pass. i-ri itum esse itum iri
Gerundium
e-undi, eundo itd.

Uwaga
Czasownik eo w stronie biernej występuje tylko w wyrażeniach nieosobowych itur (idzie się), itum est (poszło się), itum esse (że szło się) itp. Forma iri występuje jako czasownik posiłkowy w formie inf. futuri passivi (p. lekcja 27, s.145 i n.).
Według podanego wzoru odmieniają się czasowniki złożone, np.:
171
ab-eo, -ire, -ii, -itum - odchodzę
ad eo, -ire, -ii, -itum - podchodzę
ex-eo, -ire, -ii, -itum - wychodzę
in-eo, -ire, -ii, -itum - wchodzę
Uwaga
1. Czasownik queo, quire, quivi (quii), quitum (mogę) i zaprzeczony: nequeo, -ire (nie mogę) występuje tylko w niektórych formach.
2. Czasownik ambio, -ire, -ivi, -itum (obchodzę, ubiegam się o urzędy) odmienia się według koniugacji IV.

Varia
I, bone, quo virtus tua te vocat, i pede fausto! Sed non per placidas it mea puppis aquas. Abeunt hirundines hibernis mensibus. It Fama per urbes viresque acquirit eundo. Pax intrantibus, salus exeuntibus (napis na bramie domu). Sic itur ad astra. Bonus intra, melior exi! Consilium abeundi.

Veritas numquam perit. lam faciam quodcumque voles.

Nec quae praeteriit iterum revocabitur unda,
Nec quae praeteriit, hora redire potest. (Ovidius)

Honestas divitiis praeponenda est

Unicae filiae pater Themistoclem consulebat, utrum eam viro pauperi sed honesto an locupleti sed parum probato collocaret. Cui is "Malo - inquit - virum pecunia, quam petuniam viro indigentem". Quo dicto stultum monuit, ut generum potius quam divitias generi quaereret.

Cave, ne incaute respondeas

Mate respondit Aspasiae Xenophontis uxor, quod Cicero his verbis enarrat: "Dic mihi, quaeso, Xenophontis uxor, si vicina tua melius habeat aurum quam tu habes, utrumne illud an tuum malis?" - "Illud" - inquit - "Quid, si vestem et ceterum ornatum muliebrem pretii maioris habeat, quam tu, tuumne an illius malis?" Respondit: "Illius vero". "Age sis - inquit, si virum illa meliorem habeat, quam tu habes, utrumne tuum virum malis an illius?" Hic mulier erubuit. Merito: male erum responderat se malle alienum aurom quam suum; nam est id improbum. At si respondisset malle se aurom suum tale esse quale illud esset, potuisset pudice respondere malle se virum suum talem esse, qualis melior esset.
172
De Cornelia, Gracchorum matre
Valerius Maximus, IV 1

Cornelia, Gracchorum mater, cunn Campana matrona apud illam hospita ornamenta sua pulcherrima ostenderet, traxit eam sermone, donec e schola redirent liberi et "haec - inquit - ornamenta sunt mea".

De cane, cui Persa nomen erat
Valerius Maximus, I 5, 3

L. Aemilio Paulo consuli cum obtigisset, ut bellum cum Persa, Macedanum rege, gereret, domum redeunti Tertia filiola tristis obviam iit. "Quid est, inquit pater, mea Tertia?" "Mi pater, inquit puella, Persa periit". Tum ille ridens "Accipio, mea filia, omen!" Periit autem canis, cui Persae nomen erat.

De Aesopo

Aesopus, fabularum poeta ille, Megaram Athenis tarde ibat. Tum viator quidam celeri gradu ei obviam venit. Qui Aesopum adit et: "Athenas iturus sum. Quamdiu mihi eundum erit?" Aesopus respondit: "I!" At viator: "Cur me mones, ut eam? Ipse ibo". Quo responso poetce dato abiit iratus.
Cum vero viator ille aliquot passus isset, Aesopus clamavit eum unam horam iturum esse. Viator miratus interrogavit: "Cur mihi primum hoc non dixisti?". Cui Aesopus: "Non omnes eadem celeritate eunt; propterea primum te euntem observare volui".
De Diogene Cynico
1
Corinthi habitabat philosophus Diogenes, qui vitae commodidates divitiasque contemnebat. Quare intonsus ac veste vili indutus in dolio habitabat. Aliquando, cum puerum cava manu aquam bibentem vidisset, poculum, quo aquam haurire solebat, fregit et, "quamdiu, - inquit - homo stultus, supervacuas sarcinulas habui!"
2
Aliquando Alexander Magnus ad Diogenem venit. Quem cum ante dolium in sale iacentem vidisset, "quid cupis? - interrogavit rex - dic libere, quid exoptes?" Tum philosophus : "Paululum a sole recede !" Quibus verbis auditis Alexander ad suos "Si Alexander non essem, Diogenes esse vellem".
173
3
Diogenes Antisthenem Cynicum, magistrum suum, solebat veluti vituperando laudare : "Ipse me - aiebat - mendicum fecit ex divite et pro ampla domo in dolio fecit habitare".

Catonis dieta

M. Porcius Cato Censorius dicere solitus est: "Si isti Graeci medicos suos Romam miserint, omnia corrumpent; iuraverunt enim inter se barbaros - id est Romanos necare omnes medicina, sed hoc ipsum mercede facient, ut fides eis sit et facilius nos disperdant".
Idem Cato mirari se aiebat, quod non rideret haruspex haruspicem alium cum videret.
Cato interrogatus, quam ob rem statuam non haberet "malo - inquit - cives bonos ambigere, quam ob rem id non meruerim, quam, quod est gravius, eos mussitare, cur id impetraverim".
Cato, odio Carthaginis flagrans, cum clamaret omni senatu Carthaginem delendam esse, attulit quodam die in curiam praecocem ex Africa ficum ostendensque eam patribus : "Interrogo vos, - inquit - quando hanc ficum demptam esse putetis ex arbore?" Cum omnes recentem esse viderent, "Atqui abhinc tres - inquit - dies scitote decerptam esse Carthagine! Tam prope a muris nostris habemus hostem!" Statimque susceptum est Punicum tertium bellum, quo Carthago deleta est.

De Helenae imagine a Zeuxide pieta

Crotoniatae quondam, cum florerent omnibus copiis, templum Iunonis, quod religiosissime colebant; egregiis picturis ornare statuerunt. Itaque Heraclea Zeuxin, qui tum ceteris pictoribus excellere existimabatur, magno pretio conduxerunt. Is et ceteras complures tabulas pinxit et Helenae simulacrum pingere se velle dixit. Quod Crotoniatae libenter audiverunt : putaverunt enim Zeuxin egregium sibi opus in templo relicturum. Zeuxis quaesivit ab eis, quasnam virgines formosas haberent. Illi autem statim pictorem deduxerunt in palaestram atque ei pueros ostenderunt multos, magna
praeditos dignitate. Cum puerorum igitur formas et corpora miraretur, "horum
inquiunt illi - sorores sunt apud nos virgines. Quare qua sint illae pulchritudine, potes suspicari". "Praebete igitur, quaeso - inquit - ex istis virginibus formosissimas". Tum Crotoniatae publico ex consilio virgines unum in locum conduxerunt et pictori quas vellet potentatem eligendi dederunt. Ille autem quinque delegit. Neque enim putavit omnia, quae quaereret ad pulchritudinem, uno in corpore se reperire posse, ideo quod nihil simplici in genere omni ex parte perfectum natura expolivit. Itaque tamquam ceteris non sit habitura quod det, si oni cuncta concesserit, aliud alii commodi, aliquo adiuncto incommodo, muneratur.

Ćwiczenie
Określ następujące w zdaniach formy czasownika volo: Si vis, potes. Qui vult, potest. Quod volemus, poterimus. Dic, quid velis. Non dixisti, quid velles. Nisi voluisset, non dixisset. Nolens volens.
174

33. Lectio tricesima tertia

Verba anomala (c.d.): fero, fio, edo

Odmiana czasownika fero, ferre, tuli, latum - niosę

Czasownik fero odmienia się regularnie według koniugacji III,
tylko końcówki zaczynające się od -r, -s, -t dodaje się do tematu bez spójki:

Indicativus
Praesentis activi Imperfecti activi Futuri I activi
1 fer-o fer-i-mus fer-e-bam fer-am
2 fer-s fer-tis fer-e-bas fer-e-s
3 fer-t fer-u-nt fer-e-bat fer-e-t
itd. itd.
Praesentis passivi
1 fer-or fer-i-mur:
2 fer-ris fer-i-mini
3 fer-tur fer-u-ntur

Coniunctivus Imperativus
Praesentis activi Praesentis activi Futuri activi
1 feram feramus
2 feras feratżs 2 fer! nieś! 2 fer-to! nieś!
3 ferat ferant 3 fer-to! niech niesie!

Imperfecti activi
1 fer-rem fer-remus
2 fer-res fer-retżs 2 fer-te! nieście! 2 fer-tote! nieście!
3 fer-ret fer-rent 3 fer-unto! niechaj niosą!

Zwróć uwagę na temat perfectum: tul i supinum: lat.

Tak samo odmieniają się złożenia z czasownikiem fero, np.:

af-fero, ferre, attuli, allatum - przynosić
re-fero, ferre, rettuli, relatum - odnosić, przedstawiać
175
con-fero, ferre, contuli, collatum - znosić
of-fero, ferre, obtuli, oblatum - wynosić naprzeciw, podawać
trans-fero, ferre, transtuli, translatum - przenosić, przekładać
(np. na obcy język)
Zapamiętaj!
tollo, tollere, sustuli, sublatum - podnoszę, usuwam, zabieram

Odmiana czasownika fio, fieri, factus sum - staję się

Czasownik fio, fieri, factus sum - staję się (jestem robiony,
robią mnie) wykazuje tę odrębność, że ma infintivus bierny fieri, obok form czynnych, które stanowią passivum czasownika facio w praesens, imperfectum i futurum I. Czasownik ten odmienia się jak czasowniki koniugacji IV; tematyczne i w infin. praes. i con. imperf. ulega skróceniu:
fieri, fierem,

Indicativus
Praesentis Imperfecti Futuri I
Singularis
1 fi-o fi-e-bam fi-am
staję się stawałem się stanę się
2 fi-s fi-e-bas fi-es
3 fi-t fi-e-bat fi-et
Pluralis
1 fi-mus fi-e-bamus fi-emus
2 fi-tis fi-e-baris fi-etis
3 fi-u-nt fi-e-bant fi-ent
Coniunctivus
Praesentis Imperfecti
1 fi-am fi-e-rem
2 fi-as fi-e-res
3 fi-ar itd. fi-e-ret itd.

Participium perfecti jest utworzone od tematu czasownika facio:
176
Perfectum factus, -a, -um sum, es itd.
Plusquamperfectum factus, -a. -um eram, eros itd.

Zapamiętaj!
Composita z facio z przedrostkiem jednosylabowym tworzą passivum regularnie:

afficio - afficior
conficio - conficior itp.

Odmiana czasownika edo, edere (esse) - jeść

Czasownik edere - "jeść" ma formy podwójne (od tematu ed i es-) w:
2 os. sing. i plur. oraz 3 os. sing. w ind. praesentis, w imperatiwie, infinitiwie oraz w con. imperfecti. Należy o tym pamiętać, gdyż formy są takie same jak od czasownika esse - "być".
W poezji łatwo różnicę zauważyć w formie 2 os. sing., gdyż różnią się
iloczasem: es -"jesz", ale: es - "jesteś".

Indicativus praesentis Coniunctivus imperfecti
Singularis Pluralis
1 e-do ed-imus ed-erem lub essem
jem
2 ed is = es ed-itis = estis ed-eres " esses
3 ed-it = est ed-unt ed-eret " esset
itd.
Imperativus
2 ed-e! ed-ite!
lub lub
es! este!

Varia

Leve fit, quod bene fertur, onus. Brevis esse laboro, obscurus
fio. Tempus, quod saepe optastis (= optavistis) venit, quo (= ut eo) potestas vobis
fieret virtutem vestram ostendendi. Volenti non fit iniuria. Perfer et obdura! Fac sapienter opus, fer patienter onus!
177
Relata refero. Altera manu fert lapidem, panem ostentat altem.
Pacem hoc fertis an arma?
Pecunia est ancilla, si scis ea uti; si nescis - domina fit. Si
avaritiam tollere vultis, mater eius est prius tollenda - id est luxuries. Solem e mundo tollere videntur, qui amicitiam e vita tollunt; quae potest esse vitae iucunditas sublata amicitia? Quod tibi fieri non vis, alteri ne feceris ! Poetae nascuntur, oratores fiunt.
Si quid per iocum dixi, nolito in seriom convertere! Esse
oportet, ut vivas, non vivere, ut edas. Quas herbas pecudes non edunt, homines edunt.
Multi modii salis simul edendi sint, ut amicum verum cognoscas.

Utere blanditiis odiosaque iurgia differ,
Si potes - aut gressus ad tua tecta refer!
(Napis na ścianie restauracji w Pompejach).

De Euclidis sagacitate

Athenienses decreto caverant, ut Megarensis civis, si Athenas venisset, morte puniretur: Tum Euclides Megarensis, qui ante id decretum et Athenis
esse et audire Socratem consueverat, postquam id decretum cognovit, sub noctem,
tunica longa muliebri vestitus et pallio versicolore amictus Athenas ad Socratem
properabat, ut vel noctis aliquo tempore sermonum eius fieret particeps; sub lucem rursus milia passuum paulo amplius viginti, eadem veste tectus, domum redibat (Gellius).

De Graeculo arguto

Descendenti a Palatio Augusto Graecus vir quidam solebat honorificum epigramma
aliquod porrigere. Quod autem Augusto displicebat. Aliquando cum Caesar Graeculum idem facturum esse videret, sua manu in charta epigramma
Graecum cito exaravit et pergenti ad se obviam misit. Graeculus, cum epigramma ab Augusto scriptum legeret, laudabat, mirabatur tam voce quam vultu; cum accessisset ad sellam Augusti, paucos denarios protulit, ut principi daret, his verbis additis: "Plus tibi darem, si plus haberem".
Cum omnes, qui aderant, riderent, Caesar dispensatorem vocavit et magnam pecu-
niam numerari Graeculo iussit.

De praetoris severitate

In Sicilia edicta praetorum fuerunt eiusmodi, ne quis (= ne aliquis) cum telo servus esset. L. Domitius, praetor in Sicilia, cum aper ingens ad eum allatus esset, requisivit, quis eum occidisset. Cum audivisset pastorem viri cuiusdam
id fecisse, vocari eum ad se iussit. Ille celeriter ad praetorem quasi ad laudem et ad praernium accucurrit. Quaesivit pastorem Domitius, quomodo tantam bestiam
interfecisset. Ille respondit: "venabulo". Statim iussu Domitii in crucem sublatus est.
178
Quomodo largiores fructus percipi possint

C. Furius, cum in parvo agello multo largiores fructus perciperet quam vicini eius ex amplissimis agris, in invidia magna erat. Vicini Furium accusaverunt illum fruges alienas veneficiis pellicere. Itaque die dieta, metuens
damnationem, instrumentum rusticum omne in forum attulit et adduxit familiam validam bene vestitam ac curatam, graves ligones, vomeres ponderosos, boves saturos et "Veneficia mea, - inquit - Quirites, haec sunt; non possum vobis ostendere neque in forum adducere lucubrationes meas vigiliasque et sudores". Omnium sententiis absolutus est.

De Xanthippe

Xanthippe, Socratis philosophi uxor, morosa et iurgiosa erat. Aliquando Alcibiades interrogavit Socratem: "Cur mulierem tam acerbam domo non exigis?" "Quoniam, inquit Socrates - cum illam domi talem patior, assuesco ceterorum quoque foris petulantiam et iniuriam facilius ferre".

34. L.ectio tricesima goarta

Verba defectiva
Verba impersonalia

Verba defectiva

Verba defectiva - czasowniki "ułomne" - nie mają wszystkich form. Możemy je
podzielić na:
1. czasowniki, które mają perfectum i czasy, które tworzy się od tematu perfecti.
2. czasowniki, które tworzą tylko niektóre formy.

1. Czasowniki, które mają tylko formy od tematu perfecti. Do tej grupy
należą słowa:
coepi, coepisse - zaczynam
memini, meminisse - pamiętam
odi, odisse - nienawidzę

Słowa te, jakkolwiek mają formę perfectum, tłumaczymy czasem teraźniejszym,
ponieważ wyrażają czynność dokonaną w przeszłości, skutki czynności jednak trwają: np. memini - zapamiętałem, więc: "pamiętam". Podobnie można też
tłumaczyć perfectum czasowników, które mają wszystkie formy, np. constiti -
stanąłem, a więc:
179
"stoję", cognovi-poznałem, a więc: "znam". Jest to tzw. perfectum praesens
(zwane też constans lub logicum).
Plusquamperfectum tych czasowników pełni funkcję imperfectum, a futurum II
funkcję futurum I.

Indicativus
Perfecti
1. memini coepi odi
pamiętam zaczynam nienawidzę
2. meministi coepisti odisti
3. meminit coepit odit
itd. itd. itd.
Plusquamperfecti
1. memineram coeperam oderam
2. memineras coeperas oderas
3. meminerat coeperat oderat
itd. itd. itd.
Futuri exacti
1. meminero coepero odero
2. memineris coepris oderis
3. meminerit coeperit oderit
itd. itd. itd.
Coniunctivus
Perfecti
1. meminerim coeperim oderim
2. memineris coeperis oderis
3. meminerit coeperit oderit
Plusquamperfecti
1. meminissem coepissem odissem
2. meminisses coepises odisses
3. meminisset coepisset odisset
180
Imperativus memento!-pamiętaj!
mementote!-pamiętajcie!
Infinitivus meminisse coepisse odisse
Participium brak coeptus, a, -um brak

Czasownik coepi w activum łączy się z infinitivem activi czasowników, natomiast przy bezokolicznikach w pasivum coepi występuje w zasadzie w formach biernych np.:
Pustquam terra coli est coepta, homines immanitatem exuere coeperunt.
Kiedy zaczęto ziemię uprawiać(dosł. Ziemia zaczęła być uprawiana) ludzie zaczęli wyzbywać się dzikości.
2. Czasowniki mające tylko niektóre formy:
a. inquam-"mówię", "powiadam", ma tylko niektóre czasy, a w tych nie wszystkie osoby:
Preasens Futurum Perfectum
Singularis
1. inquam brak brak
2. inquis inquies inquisti
3. inquit inquiet brak
Pluralis
1. brak
2. brak nie używa się
3. inquiunt

Uwaga. Najczęściej spotyka się: inquam, inquit.

b. aio - mówię

Indicativus Coniunctivus
Praesentis Imperfecti Perfecti Praesentis
Singularis
1. aio aiebam brak brak
2. ais aiebas " "
3. ait aiebat ait aiat
181
Indicativus Coniunctivus
Praesentis Imperfecti Perfecti Praesentis
Pluralis
1. brak aiebamus brak brak
2. " aiebatis " "
3. aiunt aiebant " "

c. (for) fari, fatus sum - "mówię" ma tylko nieliczne formy:

Praesens Futurum Perfectum Plusquamperfectum
3. sing. fatur fabirur fatus sum itd. fatus eram itd.

ponadto: imperativus: fare! supinum: fatu - "do powiedzenia" (np. difficilis
fatu).

d. (h) ave - witaj, (h) avete - witajcie; (h) aveto - witaj;(rzadko w późnej łacinie: avebo, averem, avere).

e. salve - witaj, bądź pozdrowiony; salvete - witajcie; (salvere)

f. quaeso - proszę (użycie potoczne, wtrącone), quaesumus - prosimy.

g. age, agite - prędzej, nuże - (wzmocnienie czasownika: age exi! wyjdź-że i);
niekiedy wzmocnione przez dum: agedum, libera eum - uwolnijże go; agitedum, recordamini - pamiętajcież(e);

Verba impersonalia - Czasowniki nieosobowe

Czasowniki nieosobowe występują tylko w 3 osobie i infinitiwie.
1. Czasowniki określające zjawiska atmosferyczne:
Praesens Infinitivus Perfectum
pluit pluere pluvit
pada deszcz (że pada deszcz)
ninguit brak (ninxit)
pada śnieg
182
Praesens Infinitivus Perfectum
dilucescit dilucescere diluxit
świta
advesperascit advesperascere advesperavit
zapada zmierzch

2. Czasowniki wyrażające uczucie: łączą się z akuzatiwem i z genetiwem, np.
"przykro mi ze względu na brata" - piget me fratris (podmiot logiczny w acc., dopełnienie w gen.):
Praesens Infinitivus Perfectum
paenitet me paenitere paeratuit
żal mi
alicuius rei
czegoś
piget me pigere piguit
przykro mi
pudet me pudere puditum est (puduit)
wstyd mi
taedet me taedere pertaesum est
czuję wstręt
miseret me miserere miseritum est
żal mi,
(współczuję)

3. Inne czasowniki nieosobowe:
Praesens Infinitivus Perfectum
decet me decere decuit
wypada, przystoi
dedecet
nie wypada
iuvat
przyjemnie jest,
podoba się
183
Praesens Infinitivus Perfectum
libet libere libuit (libitum est)
przyjemnie jest
licet licere licuit
wolno
oportet oportere oportuit
należy, trzeba

Varia

Oderunt hilarem tristes tristemque iocosi. Aequam memento rebus in arduis servare mentem! Memento mori! Dimidium facti, qui coepit, habet. Cum te
aliquis laudat, iudex tui esse memento! Memini tui, memento mei (napis na
pierścieniu). Meminimus vestri, mementote nostri! Oderint, dum metuant! Qui sunt boni cives, nisi(ei), qui patriae beneficia meminerunt? Multa mala tulimus - forsan et haec olim meminisse iuvabit?
Me non solum piget stultitiae meae, sed etiam pudet. Quam ego nunc totus displi-
ceo mihi, quam pudet! O, quam me tui miseret!

Pax optima rerum
Quas homini novisse dat um est; pax una triumphis
Innunteris melior; pax custodire salutem
Et cives aequare potest.

Memoriam in Themistocle fuisse singularem ferunt, ita ut, quaecumque audierat
vel viderat, in ea haererent. Itaque, cum ei Simonides, an quis alius, artem memoriae se traditurum esse polliceretur, "Oblivionis artem - inquit - cognoscere mallem. Nam memini etiam quae nolo; oblivisci non possum, quae volo".

Lacedaemonii in Thermopylis Leonida dute fortissime pugnantes occiderunt omnes.
In eos Simonides, poeta celeberrimus, versus fecit, quos in linguam Latinam translatos legamus:

Dic, hospes, Spartae, nos te hic vidisse iacentes,
Dum sanctis patriae legibus obsequimur.
184
Domine, memento Atheniensium!

Dareus, rex Persarum, cum de Graecorum, qui Asiam incolebant, defectione cer-
tior factus esset, aegerrime tulit Athenienses ausos esse bellum sibi inferre. Qua de causa praecepit, ut cotidie ante cenam a servo his verbis admoneretur: "Domine, memento Atheniensium !"

Servi taceant!

Puppius Piso, orator Romanus, servis praeceperat, ut tantum ad interrogata responderent neve quicquam praeterea dicerent. Evenit, ut Clodium ad cenam invitari iuberet. Hora cenae instabat, iam aderant ceteri convivae omnes; solus
Clodius exspectabatur. Piso servum, qui solebat convivas vocare, aliquoties emisit, ut videret, veniretne Clodius. Cum tamen iam desperaretur de eius adventu, Piso servo : "Dic, - inquit - num non invitasti Clodium"? "Invitavi" - respondit ille. "Cur ergo non venit"? "Quia venturum se negavit". Tum Piso: "Cur id non statim dixisti?" Respondit servus: "Quia non sum a te interrogatus".

De Epaminonda

Epaminondas, cum ei cives irati sternendarum viarum curam mandarent, quod
officium apud Thebanos sordidissimum habebatur, libenter id recepit; promisit daturum se operam, ut brevi officium id speciosissimum fieret.
Mirifica procuratione diligentiaque fecit, ut id officium postea pro amplissimo
ornamento a Thebanis peteretur.

De Lacedaemoniorum brevitate

Legati a Samiis missi Lacedaemonem venerunt, ut auxilium orarent. Tum longissi-
mam orationem habuerunt. Cum finem orationi fecissent, Lacedaemonii: "Extrema
orationis vestrae non intelleximus - aiunt - quoniam prima, quae dixistis, oblitisumus".
Nota enim erat brevitas, qua Lacedaemonii in orationibus utebantur.

De Iulia, Augusti filia

In muneribus gladiatorom Livia, Augusti uxor, et Iulia, filia
eiusdem, averterant in se oculos omnium.
Liviam viri graves cingebant, Iuliam grex iuventutis luxuriosae circumsedebat.
Augustus scriptum Iuliae misit, quo eam monuit, ut videret, quantum inter duas
feminas principes interesset. Iulia eleganter patri rescripsit: "Et hi mecum senes fient".
Iulia, Augusti filia, mature habere coeperat canos capillos. Aliquando Augustus
vidit ornatrices Iuliae canos capillos legere. Dissimulavit Augustus se id vidisse, sed aliquando interrogavit filiam, utrum post aliquot annos cana
esse mallet an calva. Cum illa respondisset "pater, ego cana esse malo", tum Augustus: "Cur ergo - inquit - ornatrices te calvam tam cito faciunt?"
185
Milites fortiter pugnant

Nos more nostro et modo instruximus legiones, item hostes legiones suas instruunt. Deinde uterque imperator in medium exit ... Tubae utrimque
canunt contra; consonat terra, clamorem utrumque efferunt ... Pro se quisque, quod quisque potest et valet, agit, ferro ferit; tela franguntur. Denique, ut voluimus, nostra superat manus; hostes crebri cadunt, nonnulli cedunt, nostri contra ingruunt.

Zapamiętaj!

1. Dla ożywienia opowiadania, podobnie jak w języku polskim, występuje często
praesens zamiast czasu przeszłego. Powyższy tekst jest tego przykładem.

2. cadunt - cado, cadere, cecidi, casum - padać
cedo - cedere, cessi, cessum - ustępować
por.: caedo - caedere, cecidi, caesum - zabijać
a więc: cedo - facit - cessi, cecidit - cado, caedo - cecidi.
por.: cesja, cedować; kazus.

Ćwiczenie
Z czytanki "Domine, memento Atheniensium" wypisz wszystkie czasowniki, objaśnij formy i uzasadnij ich użycie.

35. Lectio tricesima quinta

Coniugatio periphrastica activa.
Consecutio temporum (uzupełnienie).

Coniugatio periphrastica activa
Koniugacja omowna wzgl. opisowa czynna

Participium futuri activi w połączeniu z formami czasownika
posiłkowego esse tworzy koniugację opisową (omowną) strony czynnej: coniugatio
periphrastica activa, która wyraża zamiar, chęć wykonania jakiejś czynności, np.
lecturus sum, scripturi eramus itp. Na język polski formy w coniugatio periphrastica activa tłumaczy się przez:
1. odpowiednią formę czasownika "mam, mieć" z bezokolicznikiem odmienianego
czasownika np. : lecturus sum - mam czytać (w znaczeniu "mam zamiar", a nie w znaczeniu "muszę!");
186
2. przez następujące zwroty "mam zamiar", "mam ochotę", "można się spodzie-
wać, że" itd. z bezokolicznikiem odmienianego czasownika np. :
scripturi eramus - mieliśmy zamiar pisać, mieliśmy ochotę pisać, zamierzaliśmy pisać.
Coniugatio periphrastica activa tworzy wszystkie czasy w indikatiwie
i w koniunktiwie, np.:

Indicativus Coniunctivus
Praesentis scripturus, -a, -um sum scripturus, -a, -um sim
mam zamiar pisać
Imperfecti scripturus, -a, -um eram scripturus, -a, -um essem
Fut. I scripturus, -a, -um, ero nie ma
Perfecti scripturus, -a, -um fui scripturus, -a, -um fuerim
Plusquamperf. scripturus, -a, -um fueram scripturus, -a, -um fuissem
Fut. II scripturus, -a, -um fuero nie ma

Consecutio temporum (uzupełnienie)

W zdaniach podrzędnych rozwinęła się wynikająca z samego charakteru
Poszczególnych czasów zasada następstwa czasów - consecutio temporum,
uzależnionych od czasu orzeczenia zdania nadrzędnego.

Następstwo czasów obowiązuje także do pewnego stopnia w zdaniach, w któ-
rych orzeczenie jest w indikatiwie, ale szczególnie konsekwentne zastosowanie znalazło w zdaniach z orzeczeniem w koniunktiwie i dlatego mówi się głównie
o consecutio temporum w zastosowaniu do zdań podrzędnych w koniunktiwie (zob.
s. 120). Czynność zdania podrzędnego może pozostawać wobec czynności zdania
nadrzędnego w trojakim stosunku:
1. równoczesności
2. uprzedniości
3. następczości:

czynność zdania { czynność zdania } następcza
nadrzędnego { podrzędnego } równoczesna
{ w stosunku do } uprzednia
{ zdania nadrzędnego }

Orzeczenie zdania podrzędnego jest w języku łacińskim uzależnione od
czasu zdania nadrzędnego (lekcja 21 s. 121 in.). Futurum w języku łacińskim nie
ma koniunktiwu.
187
Wobec tego, jeżeli w zdaniu nadrzędnym orzeczenie występuje w jednym z czasów
głównych, to w zdaniu podrzędnym dla wyrażenia czynności późniejszej(następczej)
występuje coniunctivus praesentis coniugationis periphrasticae activae, tzn. forma zakończona na -urus sim (np. scripturus sim), a jeżeli w zdaniu
głównym orzeczenie jest w jednym z czasów przeszłych (historycznych), to dla wyrażenia czynności następczej występuje coniunctivus imperfecti coniugationis periphrasticae activae, forma zakończona na -urus essem (np. scripturus essem);

Czas główny: Nescio, quid facturus sis.
Nie wiem, co zrobisz (co będziesz robił).

Czas przeszły: Nesciebam, quid facturus esses.
Nie wiedziałem, co zrobisz (co będziesz robił).
Porównując wiadomości podane w lekcji 21 z powyższymi, możemy
zestawić zasady użycia czasów w zdaniach podrzędnych w koniunktiwie, zwane
zasadami consecutio temporum. Zasady te można przedstawić w następujący sposób:

A.Zdanie nadrzędne W zdaniu podrzędnym czynność
1.następcza (późniejsza) con. koniugacji opisowej na-
urus sim
Czasy główne 2. równoczesna-con. praesentis
3. uprzednia -con. perfecti
B.Zdanie nadrzędne W zdaniu podrzędnym czynność

Czasy historyczne 1. Następcza(późniejsza)con. koniugacji
(przeszłe) opisowejna-ursus
2. równoczesna-con. imperfecti
3. uprzednia - con. płusquamperfecti

Consecutio temporum
Użycie czasów w zdaniach podrzędnych w koniunktiwie

Czasy w zdaniu Czynność w zdaniu podrzędnym
nadrzędnym równoczesna wcześniejsza następcza
uprzednia późniejsza
I
Główne:
Praesens
Futurum I praesens perfectum -urus sim
Futurum II

Czasy w zdaniu Czynność w zdaniu podrzędnym
nadrzędnym równoczesna wcześniejsza następcza
uprzednia późniejsza
II
Historyczne:
Imperfectum
Perfectum imperfectum plusquamperfectum -urus essem
Plusquamperf.
Praesens hist.

Przykłady
I
Rogo pytam
Rogabo zapytam quid agas quid egeris quid acturus sis
Rogavera co robisz co robiłeś co będziesz robił
co zrobiłeś co zrobisz
II
Rogabam pytałem quid ageres quid egisses quid acturus esses
Rogavi zapytałem co robisz co robiłeś co będziesz robił
Rogaveram co zrobiłeś co zrobisz

Zastępstwo koniunktiwu czasu przyszłego (Futurum I i II)

Obok użycia formy opisowej przez coniugatio periphrastica activa (-urus sim,
-terus essem) w wypadkach, kiedy ze znaczenia zdania nadrzędnego wynika, że w zdaniu podrzędnym chodzi o przyszłość, to dla wyrażenia czynności późniejszej
(następczej) zamiast nieistniejącego koniunktiwu fut. I używa się coniunctivus
praesentis po czasie głównym: a coniunctivus imperfecti po czasie historycznym.
Dla zastąpienia futurum II używa się po czasie główny m coniunctivus
perfecti, a po czasie historycznym coniunctivus plusquamperfecti.

Coniunctivus 1. po czasie głównym 2. po czasie historycznym
I Fut. a. opis : coniugatio a. opis : coniugactio periph.
periph. act. - urus sim act. - urus essem
b. zastępstwo: coniunctivus b. zastępstwo: coniunctivus
praesentis imperfecti
II Fut. zastępstwo: coniunctivus zastępstwo: coniunctivus
perfecti plusquamperfecti
189
Coniunctivus 1. po czasie głównym 2. po czasie historycznym
Przykłady
a. Non dobito, quin venturus sis. a. Non dubitabam, quin venturus
esses.
Nie wątpię, że przyjdziesz. Nie wątpiłem, że przyjdziesz.
I Fut. b. Exspecto, quid respondeas. b. Exspectabam, quid
responderes.
Czekałem, co odpowiesz. Czekałem, co odpowiesz.
II Fut. Magister praemia proponit puero, Magister proemia proposuit
qui primus responderit. puero,qui primus respandisset.
Nauczyciel obiecuje nagrodę chłopcu, Nauczyciel obiecał nagrodę
który pierwszy odpowie. chłopcu,który pierwszy
odpowie.
Varia

Omnes artes aliter ab iis tractantur, qui eas ad usum transferunt, aliter ab iis, qui, ipsarum artium tractatu delectati, nihil aliud in vita sunt
acturi. Oratori hoc praecipiemus, quascumque causas erit acturus, ut eas diligenter cognoscat! Cum his versare, qui te meliorem facturi sunt! Pro patria quis bonus mori dubitet, si ei sit profuturus. Iniuriam qui facturus est, iam facit. Facite, quod libet, daturus non sum amplius.

Negat Cicero, si naturam sequamur ducem, unquam nos aberraturos esse. Impera-
tor exspectabat, quid hostes consilii caperent. Hostes polliciti sunt se facturos esse omnia, quae imperator victor imperaret.

De Leonida

Leonidas ad angustias Thermopylarum profecturus erat. Ephori eum propter pauci-
tatem militum retenturi erant, sed ille; "Satis is numerus militum erit ad ea, quae acturus sum: pro patria mihi pugnandum est". Ad Thermopylas exercitum
allocutus est: "Copiae hostiom non longe absunt: hic nobis aut vincendum aut
moriendum est". Persae Ephialte proditore duce Graecos circumvenerant et omnes
Lacedaemonii pro patria mortui sunt.
"Dulce et decorum est pro patxia mori" - Horatius canit.

De Epaminondae virtute

Epaminondas vulnere apud Mantineam accepto usque ad extremum spiritum de
patriae salute cogitavit. Cum semianimis in tastra relatus vocem spiritumque collegisset, quaesivit, num cadenti sibi in proelio scutum ademisset hostis. Cum scutum servatum
190
esse audivisset, aflerri id sibi iussit et id allatum osculatus est veluti laborum gloriaeque , socium. Deinde quaesivit, utri vicissent. Ut audivit Thebanos vicisse, bene habere se rem dixit et exspiravit.

De Fide Romana
Livius, V 27

In Titi Livii libris, qui Ab Urbe condita inscribuntur, de bello, quod Romani cum Faliscis i.e. incolis oppidi, cui Falerii nomen erat, gerebant (a. 396 a.Ch.n.), legimus. Faleriis ita ut Romae pueri a servis erudiebantur. Principum
filios servus, qui scientia praecellere videbatur, erudiebat. Qui pueros ante urbem, ut luderent et exercerentur, educere solebat; quod ne in bello guidem intermisit. Occasione data pueros in castra Romana ad Camillum imperatorem adduxit et "Falerios - inquit - in manus Romanorum trado, cum pueros, quorum patres principes urbis sunt, in potestatem tuam dare velim". Quae cum Camillus audivisset: "Arma, inquit, habemus non adversus inermes et pueros, sed adversus armatos et viros; Romanis artibus, id est virtute et armis, Falerios vincemus". Deinde servum manibus post tergum ligatis pueris tradidit virgasque eis dedit, ut proditorem Falerios agerent verberantes.
Cum pueri revertissent, fides Romana et iustitia Camilli in foro et in curia a Faliscis celebrabatur consensuque omnium legati, qui dederent Romanis oppidum, ad Camillum missi sunt. Pace facta Camillo ab omnibus gratiae sunt actae.

De M. Atilio Regulo
Cicero, De officiis, III 99

M. Atilius Regulus bello Punico primo cum consul iterum in Africa ex insidiis
captus esset, missus est ad senatum Romanum, ut de captivis reddendis ageret. Iuratus tamen est se Karthaginem rediturum esse, nisi captivi Karthaginiensibus redditi essent.
Cum Romam venisset, utilitatis speciem videbat: potuit enim manere in patria,
esse domi suae cum uxore, cum liberis, tenere consularis dignitatis gradum. Regulus tamen hoc contempsit. In senatum venit, mandata exposuit, reddi
tamen captivos negavit utile esse: illos enim - ait - adulescentes esse et utiles hostibus, se iam confectum senectute. Cum Reguli auctoritas valuisset, captivi Romae retenti sunt, ipse Karthaginem rediit, neque eum amor patriae retinuit nec suorum. Neque vero ignorabat se ad crudelissimum hostem redire, sed ius iurandum conservandum putabat.
Leges omnium salutem singulorum saluti anteponunt.
191

36. Lectio tricesima sexta
Zdania ex mente auctoris i ex mente aliena.
Assimilatio modi. Oratio obliqua.

Zdania ex mente auctoris i ex mente aliena

Zdania podrzędne zależne od zdania nadrzędnego, w którym orzeczenie
jest w indikatiwie, mogą być zależne:

1. zewnętrznie, gdy zawierają myśl, zdanie osoby, która wypowiada
całe zdanie(nadrzędne i podrzędne), są to tzw. zdania ex mente auctoris, gdyż zawierają myśl osoby, która całe zdanie wypowiada np.

Mater gaudebat, quod filius valuerat.
Matka cieszyła się, ponieważ syn wyzdrowiał (wiedziała o tym, że wyzdrowiał).

Imperator dolebat, quod centurio eum fefellerat.
Wódz martwił się, ponieważ centurion go zawiódł (istotnie go zawiódł).

2. zdanie jest zależne wewnętrznie:

a. jeżeli zawiera zdanie, myśl podmiotu zdania nadrzędnego, jest
to tzw. zdanie ex mente aliena np.:

Mater gaudebat, quod filius valuisset.
Matka cieszyła się, ponieważ (- myślała, że -) syn wyzdrowiał (nie było to jednak rzeczą pewną).

Imperator dolebat, quod centurio se fefellisset.
Wódz martwił się, gdyż (myślał, że) centurion go zawiódł (co nie było rzeczą pewną,tylko przypuszczeniem wodza).

b. jeżeli wyrażają czynność pomyślaną, przypuszczenie np.: Gaudeo, quod va-
team - cieszę się, że mogę być zdrowy (na myśl, że mogę być zdrowy).
Zdania ex mente aliena mają orzeczenie w koniunktiwie według consecutio
temporum.

Assirnilatio moli

Assimilatio modi-upodobnienie trybu (zwane także attractio lub accommo-
datio modi) polega na tym, że zdanie, które pó winno mieć orzeczenie w indikatiwie, przyjmuje koniunktiwus. Zachodzi to w trzech wypadkach:

a. jeżeli zdanie podrzędne jest zależne od składni accusativus cum
infinitivo i ściśle jest związane treścią np.:
192
Cato scribit optimum agrum esse, qui sub radice montis situs
sit et spectet ad meridiem.
Katon pisze, że najlepsza jest ziemia uprawna, która leży u podnóża
góry i zwrócona jest ku południowi.

b. jeżeli zdanie podrzędne jest ściśle związane i zależne od składni
nominativus cum infinitivo np.:

Quin etiam leges latronum esse dicuntur, quibus pareant, quas observent.
Są podobno nawet prawa piratów, którym są posłuszni, których przestrzegają.

c. jeżeli zdanie podrzędne jest zależne od zdania w koniunktiwie i
jest związane treścią (tzn. nie jest tylko zdaniem wtrąconym) np.:

In Hortensio memoria fuit tanta, ut, quae secum commentatus esset, ea sine scripto verbis eisdem redderet, quibus cogitavisset.
Hortensjusz miał tak dobrą pamięć, że to, co sobie przemyślał, bez zapisywania
odtwarzał w tych samych słowach, w jakich (sprawę) rozważył.

Zdanie podrzędne zależne od acc. c. inf: albo od nom. c. inf. czy
od koniunktiwu może zachować orzeczenie w indikatiwie:

a. jeżeli jest to uwaga wtrącona przez autora np.:

Dareus, cum de Graecorum, qui Asiam incolebant, defectione certior factus esset, aegerrime tulit Athenienses bellum sibi intulisse.
Dariusz, gdy dowiedział się o oderwaniu się Greków (którzy mieszkali w Azji)
dotkliwie odczuł to, że Ateńczycy wszczęli z nim wojnę.

b. jeżeli zastępuje określenia rzeczownikowe typu: ii, qui aiunt; ii, qui sedent; ea, quae summa sunt itp. np.:

Eloquendi vis effecit, ut ea, quae ignoramus, discere et ea, quae scimus, docere possimus.
Siła wymowy to sprawia, że możemy się nauczyć tego, czego nie wiemy, a uczyć drugich tego, co umiemy.

Oratio obliqua - mowa zależna

Swoje lub cudze słowa można przytaczać w dwojaki sposób:

a. wprost - w tej formie jak zostały wypowiedziane (mowa niezależna, wprost-
oratio recta), np.:

Wódz powiedział: "Wrogowie podchodzą pod miasto".

b. w zdaniu zależnym od czasowników "mówić", "twierdzić" itd. (mowa za-
leżna - orano obliqua), np.:

Wódz powiedział, że wrogowie podchodzą pod miasto.
193
W jęryku polskim, zwłaszcza przy przytaczaniu dłuższych wypowiedzi,
używa się często mowy niezależnej; język polski nie zna dla wyrażenia myśli
przytoczonej specjalnych środków składniowych, które wykluczałyby wszelką,
dwuznaczność; żeby podkreślić, czyje myśli przytaczamy, dodaje się słowa: "powiada", "mówi" itp.

Podstawą mowy zależnej - oratio obliqua w języku łacińskim są:

1. accusativus cum infinitivo (zob. lekcja 18)
2. funkcja coniunct. w zdaniach głównych (zob. lekcja 19 i 21)
3. assimilatio modoruwm(zob, lekcja 36)
4. consecutio temporum (zob. lekcja 35)

W oratio obliqua obowiązują następujące zasady:

I. Zdania główne orzekające, wyrażające twierdzenie lub przeczenie w mowie
niezależnej - w mowie zależnej stoją w acc. c. inf.

Mowa niezależna Mowa zależna
Solo inquit: "Nemu ante mottem beatus est". Solo dixit neminem ante
mortem beatum esse.
Caesar scripsit; "Galia omnis divisa est in partes Caesar scripsit Galliam
tres" omnem in partes tres
divisam esse.

II. Zdania główne pytające, których orzeczenie występuje w drugiej osobie,
mają w oratio obliqua orzeczenie w koniunktiwie.

Caesar Ariovistum interrogavit: "Quid vis?" Caesar Ariovistum
interrogavit, quid vellet?

III. Zdania główne wyrażające rozkaz, zakaz, zachętę, prośbę itp. mają
w oratio obliqua orzeczenie w koniunktiwie.

Imperator milites monet: "Auxilium ferte!" Imperator clamat
milites auxilium ferant.
Pompeius ad Dominum scripserat: Pompeius scripserat
"Ad me venito!" Domitius ad se veniret.

IV. Zdania zależne jako zależne od acc.c.inf. (a więc na zasadzie assimilatio
modorum) mają orzeczenie w koniunktiwie według consecutio temporum.

Milites dicunt: "Orania, quae nobis imperata Milites dicunt se
sunt, faciemus". omnia, quae sibi imperata
facturos esse.
Stoici nostri dicunt: "Duo sunt in rerum natura, Stoici nostri dicunt duo
Ex quibus omnia fiunt: causa et materia". esse in rerum natura, ex
quibus omnia fiant:
causam et materiam.
194
V. W okresie warunkowym nierzeczywistym orzeczenie zdania warunkowego(protasis) nie ulega zmianie; orzeczenie zdania głównego (apodosis), które zostanie
wyrażone w składni accusativus cum infinitivo występuje w infinitiwie perfecti
coniugationis periphrasticae activae (-urum, -uram, -urum fuisse); jest to jedyny wypadek, w którym ta forma ma zastosowanie.

Mowa niezależna Mowa zależna
Errarem, si id agarem. Scio me erraturum fuisse, si id agarem.
Zbłądziłbym, gdybym to zrobił. Wiem, że zbłądziłbym, gdybym to zrobił.

Dla wyrażenia czynności odnoszącej się do przeszłości:

Mowa niezależna Mowa zależna
Erravissem, si id egissem. Scio me erraturum fuisse, si id egissem.
Byłbym zbłądził, gdybym to był zrobił. Wiem, że byłbym zbłądził, gdybym to był
zrobił.
VI. Ponieważ przy zmianie otario recta na obliqua zmienia się osoba podmio-
tu, ulegają odpowiednim zmianom zaimki. Zaimki osoby pierwszej wyraża się w ora-
tio obliqua przez zaimek zwrotny sui, sibi, se i dzierżawczy suus, przy
przeciwstawieniu - przez zaimek ipse:

Ariovistus dixit: "(ego) ad Caesarem veniam, Ariovistus dixit se ad Caesarem
si quid mihi desideravero". venturum esse, si quid sibi
desiderasset.

Drugą i trzecią osobę mowy niezależnej wyraża się przez zaimek is, ea, id,
albo - podkreślając przeciwstawienie - przez ille, illa, illud.

Ariovistus respondit: "si quid ille (Caesar) Ariovistus respondit, si quid
Me volet, eum ad me venire oportet". ille se vellet, illum ad se
venire oportere.

Uwaga

1. Wszystkie zdania, które w otario reda mają orzeczenie w koniunktiwie, zachowują ten tryb w otario oblique.

2. Zamiast przysłówków hic, hodie, nunc, heri, cras - występują w otario obliqua przysłówki illo die, tum, postem die itp.
195
Varia

Quoniam non potest id fieri, quod vis, id velis, quod possit. In poematis, in picturis usus venit, ut delectentur imperiti laudentque ea, quae laudanda non sint. Alexander Magnus "Bellum - inquit - cum captivis et feminis gerere non
soleo; armatus sit oportet, quem oderim". Rectum est, ut eos, qui nobis carissimi esse debeant, aeque ac nosmet ipsos amemus. Mos est Syracusis, ut, si qua de re ad senatum referatur, dicat sententiam, qui velit. Nominatim nemo rogatur. Varro dicit Musas Plautino sermone locuturas fuisse, si Latine loqui vellent. Cicero scribit: "Nuntiatum est nobis a M. Varrone venisse eum Roma pridie et, nisi de via fessus esset, continuo ad nos venturum fuisse.
Themistocles noctu ambulabat, quod somnum capere non posset.

De Pyrrho, Epiri rege

Pyrrhus, Epiri rex, cum bellum in Italia gereret, Cineam legatum Romam misit,
qui pacem aequis condicionibus proponeret. Cineas igitur, cum Romam venisset, domos principum intrabat, quorum animos temptare cupiebat, si auro corrumpi possent. Nusquam tamen receptus est. Introductus deinde in curiam cum Pyrrhi regis virtutem propensumque in Romanos animum verbis extolleret, senatores iam
pacis condiciones accipere parati eram. Tum Appius Claudius, senex et caecus,
vehementer commotus in curiam portari se iussit, ut pacem dissuaderet. Cuius verba plurimum valuerunt, Itaque responsum Pyrrho a senatu est eum, dum in Italia esset, pacem cum Romanis facere non posse. Tum Cineas ad regem venit. A quo cum Pyrrhus quaereret, qualem Romam vidisset, respondit urbem sibi templum, senatum vero deorum consilium visum esse. Itaque non est difficile intellectu, qua de causa Pyrrhus statim Italiam reliquerit.

Anaxagorae dictum

Cum Anaxagoras Lampsaci moreretur, quaesitus ab amicis velletne Clazomenas
in patriam, si quid ei accidisset, auferri, "Nihil necesse est, - inquit - undique enim ad inferos tantundem viae est".

De servorum sedinone in Sicilia orta

Quis crederet Siciliam multo crudelius servili quam Punico bello esse vastatam?
Haec terra, frugum ferax, lanfundiis civium Romanorum tenebatur. Ad cultum agri
plurimi servi erant. Luce catenati terram colebant, nocte in ergastula includebantur. Ex illis servis bellum ortum est. Syrus quidam, Eunus nomine,
ad libertatem et arma eos, quasi numine insnnctus concitavit. Ut id divinitus fieri probaret, in ore nucem abdebat, quam sulphure accenso impleverat. Deinde, leniter inspirans, flammam inter verba fundebat. Hoc miraculum, refractis ergastulis, sexaginta amplius milium hominum fecit exercitum. Eunus regis insignibus decoratus castella, vicos oppidaque vastavit.Capta sunt etiam castra praetorum. Tandem Perperna imperator hos servos vicit et apud Hennam obsedit. Multi fame consumpti, ceteri catenis aut crucibus multati sunt.
196
Uwaga

Historyk rzymski Florus (II wiek) opisuje pierwsze powstanie niewolników (136-132 p.n.e.), błędnie przypisuje stłumienie powstania Perpernie; powstanie stłumił w r. 132 konsul Publiusz Rupiliusz.

De institutis antiquis Romanorum
Valerius Maximus, X 3

Repudium inter uxorem et virum ab Urbe condita usque ad centesimum et quin-
quagesimum annum nullum intercessit. Primus autem Sp. Carvilius uxorem sterilitatis causa dimisit; qui, quamquam aequa ratione motus videbatur,
reprehendebatur tamen, quia ne desiderium guidem liberorum coniugali fidei
praeponendum esse antiqui Romam arbitrabantur.
Quotiens inter virum et uxorem aliquid iurgii intercesserat, in templum deae
Viriplacae, quod est in Palatio, veniebant et ibi invicem loquebantur, quae voluerant; ira deposita concordes revertebantur. Dea nomen Viriplacae a placandis viris fertur accepisse.
Vini usus olim Romanis feminis ignotus fuit, ne scilicet in aliquod dedecus laberentur.
Senectuti iuventus honorem reddebat, tamquam maiores natu adulescentium
communes patres essent. Invitati ad cenam diligenter quaerebant, quinam convivio
interfuturi essent, ne seniorum adventum discubitu praecurrerent: sublata mensa
priores eos surgere et abire patiebantur. Cenae tempore parco et modesto sermone
praesentibus senioribus uti solitii sunt.

De fide uxorum erga viros
Valerius Maximus, IV 5, 6; VI 7, 3

Porcia, M. Catonis filia, cum apud Philippos virum suum, Brutum, victum et
interfectum esse cognovisset, ardentes carbones ore haurire non dubitavit, quia ferrum ei non dabatur.
Sulpicia, cum a matre Iulia diligentissime custodiretur, ne virum suum proscrip-
tum a triumviris in Siciliam sequeretur, nihilo minus famulari veste sumpta cum duabus ancillis ad eum clam pervenit; non recusavit se ipsam proscribere, ut ei fides sua in coniuge proscripto constaret.

De cracodilis

Crocodilus, terribile animal, in maioribus Asiae et Africae fluminibus, praecipue tamen in Nilo gignitur. Formam habet lacertae similem, sed
magnitudine excedere solet duodeviginti cubita. Pars corporis superior durissima
est, at inierior mollis ac tenera. Ingentem habet rictum, ut hominem devorare possit. Dies in terra agit, noctes in aqua. Ova paru, quanta anseres, eaque arena obruit. Ichneumon autem, capitalis eius hostis, investigat ea atque exsorbet.
197
Canes et corcodili
Consilia qui dani prava cautis hominibus,
et perdunt operam et deridentur turpiter.
Canes currentes bibere in Nilo flumine
a corcodilis ne rapiantur, traditum est.
Igitur cum currens bibere coepisset canis,
sic corcodilus : "Quamlibet lambe otio,
noli vereri". - At ille: "Facerem, mehercules,
nisi esse scirem carnis te cupidum meae"'.1

Post Mutinensem fugam2 quaerenti cuidam, quid ageret Antonius, respondit
familiaris eius : "idem quod canis in Aegypto : bibit et fugit". Constat enim in illis regionibus canes a crocodilis exterritos aquam bibere currentes.

Iocularia

Quater idem neque tamen idem

Georgius et Andreas Wratislaviae monumenta mihi monstrare polliciti sunt. Ego
cum Georgio Musaeum visitare malo: cum eo eo eo libentius eo, quo melius ille monumenta antiqua novit.

Ave, ave cum ave!3

Mea mater, mea pater! tuum filiom lupus est!

Mitto tibi navem prora puppique carentem.
Cecidit arbor caesa cadensque cecidit cadentem.

HOSPES, SALVE! - HOSPES, SOLVE!
(Napis na ścianie w restauracji)

1 Phaedrus,
Fabulae, I 25.
2 post Mutiriensem fugam - pod Mutiną (dziś Modena) Oktawian pokonał wojska Antoniusza w r.43 p.n.e.
3 Ave: avus, avi; ave! avis, avis
4 Mea: meo, meare
5 Mitto tibi navem...: n - AVE - m
198
Homo trium litterarum es ! i.e.: FUR es !

Quando conveniunt ancilla, Sibylla, Camilla,
Sermonem faciunt et ab hoc et ab hac et ab illa.

Per inductionem

Qui bibit, dormit, qui dormit, non peccat, qui non peccat, sanctus est, ergo: qui bibit, sanctus est.

Gravis est iste labor6, cuius sub pondere labor.
Quid facies7, facies Veneris si veneris ante?
Ne sedeas, sed eas, ne pereas per eas.

6 Gravis est...: tabor, laboris; tabor, labi
7 Quid facies...: ułóż: Quid facies, si veneris ante facies Veneris?

Przyimek praepositio
Przyimki w języku łacińskim łączą się tylko z dwoma przypadkami: z akuzatiwem albo z ablatiwem.
I. Przyimki z akuzatiwem

ad, adversus, ante, apud, circa (circum), circiter, cis
(citra), contra, erga, extra, infra, inter, intra, iuxta
(iuxtim), ob, penes, per, post, praeter, prope, propter,
secundum, supra, ultra

1. ad - do, ku, w stronę, pod (blisko) około

ad urbem (silvam) properat - idzie w stronę mia- Hector ad tortum religatus -
sta(lasu) Hektor przywiązany do wozu

ad Caesarem properabat - dążył do Cezara pugna navalis ad Tenedum
- bitwa morska pod Tendos

ad urbem casua facere - zakładać obóz pod miastem nuntius accurrit ad tempus -
posłaniec nadbiega na czas
(o właściwej porze)

ad silvam habitare - mieszkać pod lasem

ad multam noctem laborare - pracować do późnej frequentes fuimus: omnino
nocy ad ducentos - wielu
nas było: razem około dwustu

homo ad agendom et cogitandum patos est - człowiek urodził się ( jest stworzony) do działania i myślenia

2. adversus - naprzeciw, przeciwko, przeciw, względem, wobec, w porównaniu

adversus hostem proficisci - wyruszyć przeciwko excusatio adversus amicos -
wrogowi usprawiedliwianie się, przed
(wobec) przyjaciółmi

dux milites adversus montes statuit - wódz usta- milites armavit adversus
wił żołnierzy naprzeciw gór Romanos - uzbroił żołnierzy
przeciwko Rzymianom
200
adversus mores, maiorum - wbrew zwyczajom auxilium adversus
przodków inflammationem - (med. po-
moc)-lek przeciwko zapaleniu

pietas adversus deos - miłość względem bogów
adversus tot victorias Romanorum - w porównaniu z tyloma zwycięstwami Rzymian (wobec tylu)

3. ante - przed

caprivi ante currum ducti - jeńcy prowadzeni paulo ante lucem - nieco
przed wozem przed świtem

gloria helli Romani ante alios fuerunt - Rzymianie w sławie wojennej
byli przed innymi (wyprzedzali sławą innych)

ante signa procedere-wystąpić przed odziały

evocate eum ante ostium - zawołajcie go przed dom

Caesar ante Pompei simulacrum iacebat - Cezar leżał przed pomnikiem Pompejusza
4. apud - u, wobec, obok, blisko, przy kimś, w czyjejś obecności, nad (rzeką)

apud Romanos - u Rzymian navis fratra est spod insulam - okręt rozbił
się blisko wyspy

erat spod regem - był u króla
apud iudices verba facere - przemawiać wobec vicerunt apud Mantineam -
sędziów zwyciężyli pod Mantineą
quid hic vir volt apuhd aedes meas - czego chce quis apud Nilum flumen
ten człowiek koło(obok) mego domu interfeetus est?-kto został
zabity nad Nilem?

5. circa, circum - dokoła, około, naokoło (po), obok, przy

oppida circa Nolam sita - miasta położone dooko- legatos cireum vicinas gentes
ła Noli misit - rozesłał posłów po
sąsiednich ludach

multos canes circa se habebat - miał przy sobie circum se amicos habebat -
dużo psów miał przy sobie przyjaciół

coniurationes circa Campaniam factae - spiski or- circum binos pedes - około
ganizowane w Kampani(po całej Kampani) dwóch stóp

nuntii dimissi circa domos - gońcy rozesłani po domach

6. cireiter - około, w pobliżu, mniej więcej

circiter meridiem - około południa circiter haec loca - obok
tych miejsc (gdzieś tutaj)

7. cis, citra - z tej strony, po tej stronie, przed czymś, bez; o czasie: w
ciągu

qui cis flumen habitant - którzy mieszkają z tej bellum citra ullum
strony rzeki sanguinem - wojna bez
rozlewu krwi

citra flumen, citra vallem - z tej sunny rzeki, do- faciam cis paucos dies -
liny zrobię w ciągu kilku dni

citra Troiana tempora - przed czasami trojańskimi (Troi)

8. contra - przeciw, wbrew, względem kogoś, wobec, naprzeciwko

contra hostes -przeciwko wrogom, na wrogów contra hostes
proflcisci - naprzeciw wrogów (wyruszyć)
201
contra legem agere - działać wbrew prawu Carthago contra Italiam sita -
Kartagina położona naprzeciw
Italii
contra exspectationem omnium - wbrew oczekiwoniu wszystkich
commemoravit offlcia contra eum - przypomniał zasługi względem niego

9. erga - względem, w stosunku do, wobec, obok
pietas erga parentes - miłość względem (do) ro- favor erga nos - życzliwość w
dziców stosunku do nas
erga regiam - blisko (obok) pałacu królewskiego
amicitia mea erga te - moja przyjaźń do ciebie

10. extra - na zewnątrz, poza czymś, poza, oprócz (z wyjątkiem)
extra munitiones procedere - wyjść poza obręb szańców
Venus magniiudine extra alfa sidera est - Wenus, jeżeli chodzi o wielkość, jest ponad wszystkie planety
lucus extra murum est - gaj jest poza murem
extra cotidianam consuetudinem - wbrew codziennemu przyzwaczejeniu
optima progenies Pniami erat extra me - wspaniałe było potomstwo Priama z wyjątkiem mnie
extra periculum esse - być poza niebezpieczeń- reliqui omnes extra dutem -
stwem wszyscy inni prócz wodza (poza
wodzem)
11. infra - poniżej, pod
infra pontera Semen transire - przejść rzekę po- infra duos pedes - mniej
niżej mostu niż dwie stopy, poniżej
dwóch stóp

12. inter - między, pomiędzy, wśród
inter erbem et Tiberim agar fuit - między trtia- inter cenam - w czasie uczty
stera i Tybrem było pole
inter bellum et pacem - pomiędzy wojną i
pako-.
inter haec mania Asia est - między tymi morzami jem
leży .Azja
13. intra - wewnątrz, w obrębie, do środka, między, w ciągu
intra silvas - w lasach intra viginti dias - w ciągu dwudziestu
dni
intra moenia rafinera - zatrzymać w mieżcie
(w murach)
14. iusta, iugtim - obok, tuż przy, blisko, na równi z ..., według
iuzta (iustim) murum tastra ponere - założyć iusta praeceptum
Themistoclis -zgodnie z zale-
obóz tuż obok muru ceniem Temistoklesa
quas orationes iu~a finem vitae composuit - mo-
wy te napisał pod koniec życia (blisko końca ży-
cia)
15. ob - dla, z powodu, przed, ku czemuś, z powodu
ob aura nem - dlatego, z tego powodu ob iram illius - przez
gniew jego, z powodu jego
quam ob nem - dlatego, z tego powodu gniewu
aliquid ob oculos versatur - coż staje przed oczy-
ma
202
16. penes - w ręku, we władzy, przy
pensa praetorem est iudicandi potestas - w ręku hi servi tentum
dies penes accusatorem eram -
pretorą jest władza sądzenia = pretor ma władzę ci niewolnicy byli
sto dni (prxy) u oskarżyciela
sądowniczą
17. per - przez, z powodu, w ciągu; na (zaklęcie)
per urbem vigilias disponere - rozstawić straże po per iram fach -
robi to w gniewie
całym wieżcie per tempus venit - przychodzi w porę
per agros iter facere - maszerować przez pola (po per deos te oro
- proszę cię na bogów
polach) per amicitiam me obsecravit - zaklinai mnie na
per leges licet - prawa pozwalają naszą przyjaźń
18. post - po, za, na, z tyłu
post legiones impedimenta collocat - za legiom- paulo post
mediam noccem - wkrótce po północy
mi umieszcza tabor post cenam - po uczcie
repente equitatus post tergum cernitur - nagle post hominum
memoriam - za pamięci ludzkiej
dostrzegają m tyłach konnicę
19. praeter - mimo, obok, oprócz (poza), wbrew
copias praeter tastra duxit - przeprowadził woj- neque vestitus
praeter pelles habebant quicquam
sko obok obozu - i nie mieli żadnego ubrania oprócz skór ( fut-
praeter te amicum neminem habeo - oprócz cis- ra), jak tylko skóry
bis nikogo nie uważam za przyjaciela praeter modom - ponad miarę
praeter naturam - wbrew mturze
20. prope - w pobliżu, obok, niedaleko
prope oppidum - w pobliżu miasta
21. propter - obok, przy, dla, z powodu, przez
bacillum propter me ponitote - połóżcie przy in meto sum propter
onom te'- boję się przez
mnie laskę ciebie jednego (x powodu ciebie jednego)
propter frigora - z powodu mrozów
22. secundum - wzdłuż, według, bezpośrednio po, zgodnie z
secundum legem - zgodnie z ustawą secundum proelium - zaraz po
bitwie
secundum mturam - zgodnie z mturą
23. supra - powyżej, nad
supra lunam aeterm sunt orania - powyżej księ- exercirus hostiom
supra caput est - wojsko nie-
żyta wszystko jest wieczne przyjacielskie jest tuż (nad glową)
supra septetu wilia - ponad siedem tysięcy supra vires - porod siły
24. trans - z tamtej strony, za
Germani trans Rbentun incolunt - Germanowie dux misit milites
trans 8umen - wódz wysłał żoł-
mieszkają z tamtej strony (na prxeciwnym brxe- pierzy za rzekę (na
drugą stron&)
gu) Renu, za Renem
203
25. ultra - z tamtej strony, za, poza
ultra eum locum tastra transtulit - przeniósł obóz ultra terminum
vagor - chodzę poza granicą
poza to miejsce ułtra vires - ponad siły
ultra biennium - ponad dwa lata
II. Przyimki z ablatiwem
a, (ab, abs) coram, cum, de
e (ex), prae, pro, sine
1. a, ab, abs - od, z, po czyjejś stronie, po (przy
liczebnikach), przez (kogo, przy
pass,), wskutek
a rege legati venerunt - posłowie od króla przyszii ab Urbe
condita - od założenia Rzymu
dominus a foro venit - pan przyszedł z rynku hostes a Romanie
superati Bunt - nieprzyjaciele
arcus pendel ab umero - łuk zwisa z ramienia zostali pokonani
przez Rzymian
nunc praetor abs te etat - teraz pretor stoi po two- periit a
morbo - umarł z powodu (przez) choroby
jej stronie a meto poenae tacuit - z obawy przed karą za-
ab Achille secundus - drugi po Achillesie milkł
a tergo - z tyłu (za ptecarra)
Uwaga
a - występuje tylko przed spółgłoskami z wyjątkiem h;
sb-na ogół przed samogłoskami, przed h i przed spółgłoskami, z
wyjątkiem b, f, g, m, p,
qu, v; abs - przed t i qu; abs te, absque
2. coram - wobec, w obecności
coram genero meo - w obecności mojego zięcia iussit id facere
torem se - kazał to robić w jego
torem parentibus - wobec rodziców obecności
3. cum - razem, z, wraz (z kim, czym)
cum exercitu - z wojskiem legati cum silentio auditi sunt -
słuchano posłów
multis cum lacrimis orabat - prosił z płaczem (ze w milczeniu
tzamż)
Uwaga
W połączeniu z zaimkiem osobowym, zwrotnym i względnym cum dodaje
się do zaimka i pisze
się razem : matum - ze mną, vobiscum - z wami; setom - z sobą;
quocum - z którym.
4. de - o (kimś, czymś) od, z (od kogoś, czegoś), z powodu, po (o
czasie), spośród
fabule de lupo - bajka o wilku de locie superioribus pognam
spectabat - oglądał
homo de plebe - człowiek pochodzący z ludu bitwę z wyżyny (x miejsc
wyżej potoźonych)
de vita decedere - odejść z życia, umrzeć de quanta vigilia - w
czasie czwartej zmiany stra-
de digito anulum detrahit - ściąga pierścień z pal- ży nocnej
ca
204
legatos de pace misit - wysłał postów w sprawie de regina Aegypti
triumphus - triumf nad królo-
pokoju wą Egiptu
de parte hoc audivi - słysTałem o tym od ojca de servis quem
habuit fidelissimum mieli - wysłał
alterum de duobus - jedno z dwojga tego z niewolników, którego
uważał za najwier-
gerebant bellum de imperio - walczyli o władzę niejszego
ibat passo tardo de vulnere - szedł powoli z po-
wodu rany
5. e, es - z (skąd?), spośród, od (czasowo), według, stosownie do
ez urbe venit - przyszedk z miasta se ex suspicione vindicavit -
uwolnił się od po-
e moro se in mate abiecit - rzucił się z muru do dejrzenia
morza es capite lahorare - cierpieć na ból głowy
statua ex auro facta est - pomnik zrobiono ze zło- es eo tempore
- od tego czasu
ta summie ez viribus tendebant - ciągnęli z całych
ez servo libertus es - z niewolna jesteś wyzwo- sił
leńcem
ex omnium sententia - zgodnie ze zdaniem wszyst-
kich
Uwaga
Forma e występuje przed spółgłoskami, es-przed spółgłoskami i
samogłoskami.
6. prae - przed, w porównaniu, w stosunku, z powodu
prae se hostes agere - pędzić wrogów przed sobą non fecit id prae
meto - nie zrobił tego ze strachu
prae nobis ille beatus est - w porównaniu z nami
jest on szczęśliwy
7. pro - wobec, przed, na, w obronie, za kimś, w zastępstwie,
zamiast, jako
(ktoś, coś), tak jak, stosownie do, o (kogo, co)
pro castris asiem instruxit - ustawił wojsko przed pro tempore -
stosownie do okoliczności
obozem pro certo (habere) - na pewno (xa rzecz pewną
pro contione milites laudavit - na wiecu pochwalił uwalać)
żolnierzy pro multitudine hominum fmes sunt angusti - te-
pro partia - za ojczyznę, w obronie ojczyzny ren jest mały w
stosunku do wielkiej liczby lud-
Plato miki unos est pro centom milibus - jeden pości
Platon. wystarcza mi za sto tysięcy metus pro liberie - obawa o
dzieci
ego ibo pro te - pójdę zamiast (w zastępstwie)
ciebie
8. sine - bez
sine ira et studio - bez gniewu (niechgci~ i sym- sine
militibus, sine auxilio - bez żołnierzy, bez
pani pomocy
205
III. Przyimki, które łączą się albo z akuzatiwem albo
z ablatiwem (zależnie od znaczenia)
in, sub, super
1. 111
a. z acc. (odpowiada na pytanie dokąd, w jakim kierunku, jak
dlugo?): do, w stosu-
nku do, na, w.
Cicero in Graeciam profectus est - Cyceron wy- in posterum - na
przyszłość
jechał do Grecji in horas - z godziny na godzinę
dominus in servum mitis - pan łagodny w stosun- indutiae in
decem annos - rozejm na dziesięć lat
ku do (wobec) niewolnika senatus consultum in eius sententiam -
uchwała
pietas in parentes - miłość do rodziców senatu po (wedlug) jego myśli
orane odium in eum profudit - całą nienawiść in orbem consistere -
stanąć w koło
przelał na niego
in muham noctem sermonem produxit - do póź-
nej nocy przeciągnął rozmowę
b. z abl. (odpowiada na pytanie gdzie? w jakim czasie?:) w, na,
wśród, przy, podczas,
w ciągu
in urbe habitare - mieszkać w mieście omnes in meto erant -
wszyscy byli w strachu
pons in flumine - most na rzece (bali się)
verba in pariete scripta - słowa napisane na ścianie pugnare in
audacibus - walczyć wśród śmiałków
puella venit tristis in lacrimis - dziewczyna przy- in
consulatu meo - podczas mojego konsulatu
szła smutna, we łzach haud in tempore longo - w niedługim czasie
2. sub
a. z acc. (na pytanie: dokąd? kiedy?) pod
sub murum milites succedunt - pod mur podcho- sub potentatem
venire - dostać się pod władzę
dzą żołnierze sub vesperum - pod wieczór
b. z abl. (na pytanie: gdzie?) pod
sub Iove - pod gołym niebem sub armis esse - być pod bronią
sub terra locum fecerunt - zrobili miejsce pod tastra sub
montis radicibus - obóz u stóp góry
ziemią sub dicione esse - być pod władzą
3. super
a. z acc. (na pytanie dokc~d? w jakim kierunku?) nad, ponad
super ramolum constitit - stanął nad grobem super se domos
concremant - palą nad sobą
super arcem pensiles horti erant - nad zamkiem (x sobą) domy
były wiszące ogrody
206
b. z abl. (na pytanie gdzie?) nad, o
ensis super cervice pendet - miecz wisi nad kar- super sceiere
suspectus - podejrzany o zbrodnię
triem curae super urbe - troski o miasto
super aliqua re disputare - rozprawiać o czymż
Uwaga
Przyimki in, cum, de mogą występować pomiędzy przydawką i
rzeczownikiem np.:
stunma cum laude - z najwyższą pochwałą mirum in modom - w dziwny
sposób
qua de causa - z tego powodu
Tablice
Zestawienie końcówek deklinacji
T. 1
f m n f
Rodzaje: f m n n
m
Deklinacje: I II III IV V
Temat: a ` o spótgt.; i u e
Singularis
N. d lis, er, tan różne lis, u 8s
G. ae i is lis ~ (~i
D. ae ó i ui Acc. am :an em, (im) um, u em
V. 8 e, er, tan =N lis, ~ ~s
Abl. a ó e, (~
Pluralis
N. ae i, a Vis, a (ia) lis, ua es
G. arum onim um (ium) dum erum
D. is is ib:u iblis (uóus) eblis
Acc. as os, a es, a (ia) tu = ua gs
V, ae i, a es, a (ia) lis, ua ~s
Abl. is is iblis iblis (ubus) ~bus
208
Wyjątki rodzajowe III deklinacji
z. 2
Zakończenia WYIą
-
r. męskiego
rodzaju żeńskiego ~ rodzaju nijakiego
marmor (oris) pretiosum
marmur kosztowny
arbor (oris) alta aequor (oris) vastum
-�r drzewo sokie
wY morze rozległe
cor (cordis) torum
serce całe
os, oris apertum
dos (dotis) summa usta otwarte
-os posag bardzo duży os, ossis album
kość biała
ver, veris pulchnim
wiosna piękna
linter, lintris parafa cadaver (eris) inhumatum
-er łódka przygotowana trup niepogrzebany
iter, itineris longum
droga (podróż) długa
merces, mercedis diurna aes, aeris allenum
zapłata dzienna (spiż) pieniądze obce = dług
seges, segetis matura
zasiew wczesny
quies, quietis nocturna
spoczynek nocny

Zakończenia WS'ją
r. teńskiego
rodzaju męskiego I rodżaju nijakiego
foru, fontis frigidus
żródło zimne
mors, montis sacer
góra święta
s pons, ponris novus
most nowy
dens, dentis albus
ząb biały
14 - Język łaciński cz. ł 209
Zakończenia - WYIą
~- r. żeńskiego
rodzaju męskiego rodzaju nijakiego
vas, vasa, pret:osum
as, assis Romanus I naczynie kosztowne
as r ski
fas - godziwość (tylko nom. i acc.)
nefas - niegodziwość
calix, calicis aureus
kielich złoty
grex, gregis magnus
-x tłum wielki
cortex, corticis durus
kora twarda
Wyjątki rodzaiu męskiego;
uczono się ich kiedyś w takim zestawieniu mnemotechnicznym:
amnis, axis, caulżs, collis - rzeka, oś, łodyga, wzgórze
clunis, criras, fascis, follis - zad, włos, pęk, miech (sakiewka)
fustis, ignis, orMs, ensis - pręt, ogień, krąg, miecz
-is paras, piscis, postis, mensis - chleb, ryba, odrzwia, miesiąc
torris, unguis i canalis - głownia, pazur, i kanał (rynna)
vecris, vermis i natalis - dźwignia (drąg), robak i dzień urodzin
sanguis, pulvis, cuaartis - krew, kurz, ogórek
lapżs, cassis, fzras, glin - kamień, sidła, koniec, koszatka
Zakończenia
r. nijakiego Wyjąc rodzaju męskiego
sol clarus
słońce jasne
-1
sal amarus
sól gorzka
nazwy zwierząt i ptaków, np.:
-ur vultur avidus
sęp chciwy
-us lepus, lepóris timidus
zając lękliwy
210
Rzeczowniki,
które w pluralis mają inne znaczenie niż w singularis
T. 3
sedes, aedis - świątynia, kaplica sedes, aedium -- dom, mieszkanie
aqua, ae - woda aquae, aguarum - źródła lecznicze
auxilium, i - pomoc auxilia, auxiliorum - posiłki wojskowe
tastrom, i - gród, warownia tastra, castrorum - obóz
comitium, i - komicjom, miejsce zebrań comitia, comitiorum -
komicja, zebrania ludowe
copia, ae - wielka ilość, zapas copiae, copiarum - armia, wojsko
finis, finis - koniec, kres, cel fines, finium - teren, kraj
impedimentum, i - przeszkoda impedimenta, impedimentorum - bagaże
w woj-
sku
littera, ae - litera litterae, litterarum - pismo, list,
literatura
(ops) opis - pomoc opes, ogum - potęga, bogactwo
Rzeczownilu, które zachowując w pluralis znaczenie,
jakie mają w singularis, mają ponadto znaczenie uboczne
pars, partis - część partes, partiom - części, ale też : rola
aktorska;
stronnictwo
rostrum, i - dziób rostra, rostrorum - dzioby, ale też mównica w
Rzymie

Odmiana wyrazów greckich
T. 4
Deklinacja
II III
N. -a -e -as -eus -os -on -es -as -is -er
Nioba Niobe Aengas Orpheus Pericles, Socrates, Orestes
Creta, Crete Delos PalZas, Salamis, Thalestris
Circe Ilion poecia, ser, aether
G. -ae -es -i -os -is -i -os
Niobae, Circes Orph~, Orpheos Periclis, Pericli, Oresti
Aeneae Deli Pallados lub Palladia
Ilii
D. -ae -o -i
Niobae, Aeneae, Circae Orph~o Pericli, Socrati,
Orphei Palladi
Acc. -am -an -en -um -on -em -en -im -in -a
Niobam, Aenean Orpheum, Orph~a Periclem, Socraten,
Circen, Creten Delon poecim, Thalestrin,
llion Salamim, sera, aethera
V. -a -8 -eu = nom. -e
Aenea', NiobB Socrates, poecia itd.
Circe OrphLru Hercule
Soaate
Abl. -a -e -o -e -i
Aenea, Niobe Orphgo, Delo Pericle, poeci
Uwagi
1. W liczbie mnogiej należy zwrócić uwagę na następujące różnice;
rzeczowniki: Hyades, heroes
w acc. mają końcówkę -as: Haydas, herosa.
Rzeczowniki: poema, poematis; epigramma, epigrammatis mogą mieć
gen. plur. z końcówką III lub II
deklinacji: poematum lub poematorum; epigrammatum, rzadziej
epigrammatorum, albo występują z koń-
cówką grecką: epigrammaton.
2. Podajemy najczężciej spotykane formy, gdyż jest wiele odstępstw
od przytoczonych przykładów.
212
Zestawienie końcóweiC osobowych w czasownikach
T. 5
~ Imp erativus
Indicativus i Coniunctivus
wszystkich czasów Indicativus pmesentis I futuri I
perfecti _ __ _ _
osoba ' activi ~ passivi activi " passivi I activi I passivi
Sine. l
I -o(-m) -r(-or) -i
2 -s -ris -(i)sti temat -re -to -tor
3 -t -tur -it nie ma nie ma -to -tor
Plur.
I
I -mus -mur -imus nie ma nie ma nie ma nie ma
2 -tis -mini -(i)stis -te -mira -toto nie ma
3 -nt -ntur -erunt ~ nie ma ~ nie ma -nto -ntor
(~re) ~

Zestawienie form koniugacyjnych - Koniugacja I (temat na - a)
Activum (strona czynna)
T. 6a
Tempus ~ Indicativus ~ Coniunctiws ~ Imperativus (
Participium Infinitivus
laudo laudy-m lauda
chwalę chwaliłbym chwal
lauda-ns lauda-re
Praesentis ja~~ t laudi~-t chwalący (chwaląc) chwalić
lauda-mus laude-mus lauda-te
lauda-tis laud8-tis chwalcie
lauda-nt laude-nt
lauda-bam laudd-rem
chwaliłem byłbym chwalił (chwaliłbym)
lauda-bas lauda-res
Imperfecti lauda-óat lauda-ret
lauda-bamus lauda-refmus
lauda-batis lauda-r~'tis
lauda-bant lauda-rent
lauda-bó lauda-to lauda-torus, -a, -um lauda-torus, -a,
będę chwalił (pochwalę) pochwal mający chwalić um esse
że będę chwalił
lauda-bis lauda-to
lauda-bit niech pochwali
Futuri I lauda-bimus
lauda-tóte
lauda-bitis pochwalcie
lauda-bunt
lauda-nto
niech pochwalą

lauda-vi lauda-vdrim
pochwaliłem byłbym (po)-chwalił,
lauda-visse
lauda-visti lauda-vi;ris
pochwalić, że
Perfecti lauda-vit lauda-v~rit (po)-chwalilem
lauda-vimus lauda-verimus
lauda-vistis lauda-veritis
lauda-verunt lauda-vgrint
lauda-veram lauda-vissem Gerundium (rzeczownik słowny)
pochwalilem był byłbym był (po)chwalił
Gen. lauda-ndi
lauda-v~ras lauda-visses
Plusquam- lauda-v~rat lauda-visset Dat. laudo-ndo
perfecti lauda-veramus lauda-vissemus chwaleniu
lauda-veratis lauda-vissetis
Acc. (ad) lauda-udum
lauda-vcrant lauda-vissent (do) chwalenia
Abl. lauda-ndo
chwaleniem
lauda-nero Supinum
p~~ę I. lauda-tum
aby (po)-chwalić
Futuri lauda-veris
lauda-verit II. lauda-tu
esach lauda-verimus dla (po)-chwalenia
lauda-veritis
lauda-v~rint

Passivum (strona bierna)
T. 6b
Tempus Indicativus ~ Coniunctivus Imperatiws ~ Participium
~ Infinitivus
laudą-r laudii r
jestem chwałony (chwałą mnie) byłbym chwalony
lai-re lauda-ri
lauda-ris laud-ris (re) bąk ~~~'~ony być chwalonym
Praesentis lau~_tur laud-tur
lauda-mur laud-mur lauda-mira
laud-mira bądźcie chwaleni
landa-nrur laude-ntur
lauda-bar lauda-rer
byłem chwałony byłbym chwalony
lauda-baris (-re) lauda-rgris (-re)
Imperfecri lauda-batur lauda-rgtur
lauda-bamur lauda-remur
lauda-óamini lauda-remlra
lauda-bantur lauda-rentur
lauda-bor lauda-tor
będę chwalony bądź pochwalony
lauda-bcTris (-re) lauda-tor
-um lauda-tum iri
-a
lauda-ndus
Futuri I lauda-bitur niech będzie , że będę chwalon
,
mający być chwalony
lauda-blmur ~~"~on
P y
lauda-bimirti
lauda-nor
lauda-buntur niech będą
Pochwaleni
z:~ ~ ~ - ~ ~~~~
s~ sim
zostałem (byłem) ~ zostałbym
laud8-tus p~hw~ony land-~ gochwałony
lauda-tus, -a,
-a, -um -a, -um lauda--tus, -a, -um
es ~ sis (po)chwalony
Perfecti e,.t sit
że zostałem poch~
sumus
lauda-ti lauda-ti
, ~,~ situ
'~~ -a , -ae, -a siut
eram essem
zostałem zostałbym
lauda-tus, (był) Pochwalony lauda-tus, (był) P~hwalony
-a, -um
Plusquam- -a' `~ eras esses
perfecti erat esset
erdmus ess~mus
lauda-ti lauda-ti,
, ~ ~
eratis ~gtis
a erant -ae, -a essent
ero
zostanę
lauda-tus, pochwalony
Futuri a'
eris
exacti erit
erimus
lauda-ti, e,.itis
-ae, -a erunt

Koniugacja II (temat na - e)
Activum (s trona czynna)
T. 7a
Tempus ~ Indicatiws ~ Coniunctivus
~ Imperativus Participium Infinitivt
delt-ó delL~-~n
niszczę niszczyłbym delt delt-ns delg re
delg s delt-& niszcz niszczący (niszcząc) niszczyć
Praesentis deler t delt-dt del8-te
delt-mus delt-iFmus niszczcie
delE-rls dece-dtis
dele-nt dete-ant
delt brim delt-rem
niszczyłem byłbym niszczył (niszczyłbym)
delt-btis delt-res
Imperfecti alg bit Belg ret
Bele-bkmus Bele-r~n:us
Bele-b~tis Bele-r8tis
delg-bant dek-rent
delt bó delt; to
będę niszczył niszcz
~$z~) delg-to
~~'
Futuri I ~Ig ~ niech niszczy delt-turus, -a, -um ~~
Ś
~
delt bit dek-tóte ~lącY ~szezyć e
że będę niszczył
d8le-bimus niszczcie
delt-bios dek-nto
dala-bunt
_.. , _ ~w
.. F~ .,..x ~?�5~ ' . ' ' .
...
.Y
delt-vi delt-vL~rim
~~,ł~, byłbym zniszczył
dele-visti delt-v~ris delt-visse
Perfecti ~h~t delt-v~rit zniszczyć, że
~1~ delt-verimus (z)niszczylem
delt-vistis Bele-veńtis
delt-wvdrtatt delt-vdrint
Gerundium
Bele-v~'ram dele-vissem (rzeczownik słowny)
zniszczyłem był byłbym Gen. Bele-ndi
delt-visses niszczenia
delt-v~rat delt-visset
~e"v~ delt-v;,ulymes Dat. delt-ndo
Plusquam- delt-verdtis delt-viss~tis niszczeniu
perfecti ile-vi~rant dece-vissent ,y~, (agi delt-ndum
(do) nisz~nia
Abl. Bele-ndo
niszczeniem
Supinum

I. deld-tum
aby (z)niszczyć
Futuri dece-vP~ris
II. delt tu
delt-v~rit ~.,'
dla (Z~lgZCZenia
dek-verimus
delt-veritis
Bele-v~rint
Passivum (strona bierna)
T. 7b
Ttmpus Indicativus ~ Coniunctivus ~ Imperativus ~ Participium
~ Infinitivu;
'
delL~-dr dele~ cir
gestem niszczony byłbym niszczony
(niszczą mnie) delt-re
Bele-aru (re)
~tg-~ Bele-atut bądź niszczony delt-ri
Praesentis delt-tur dale-amur byk niszczony
dale-mirri
det~-mur dale-amira bądźcie niszczeni
del8-migi dale-antur
dale-ntur
delt-bar dale:-ter
byłem niszczony byłbym niszczony
Bele-baris (-re) dale-rirris (-re)
Imperfecti ~~b~ur dale-rśtur
Bele-bamur dale-rCmur
dale-bamira dale-remira
dale-bantur dale-rentur
delg-bor delt-tor
będę niszczony bądź zniszczony
dale-bl~ris (-re) delii tor
-um delt tum iri
-a
delendus
Futuri I dale-bitur niech będzie , że będę niszczony
,
clący bY~ ~z~ony
dece-bimur zniszczony
dale-bimira
dale-ntor
Bele-buntur niech będą zniszczeni
._ ..
~~~~ r ~.:~
sum
zostałem ~~bym del8-rus, -a,
dale;-tus zniszczony _
delt tus mszczony -a, -um essa
dali:-tus
_ ~ , zostać zniszczony
a' ~ zruszczony
es
że zostałem znis2
Perfecci est
delg-ti samu: srmus
dale -t:
estis ~
-aea '� situ
.
Bunt
eram essem
zostałem (był) zostałbym (był)
dale-tus, delt-tus, ~z~ny
zniszczony
-a, -um
esses
~~q~- esset
petfecti etat
dali:-ti. eramus dale-ti, essdmus

etatu -ae, -a ~ess~tis
-aa, -a
eram ~~t r---
ero
zostanę (będę)
delt-tus, zniszczony
Futuri -a' '~ eris
exacti erit
erimus
dale-ti,
~
-~, -a eritis
erunt
Koniugacja III (tematy spółgłoskowe)
Activum (s trona czynna)
T. 8a
Tempus ~ Indicativus ~ Coniunctivus ~ Imperativus ~ Participium
~ Infinitivus
lirg-o Iśg-a-m
czytam aytałbym
lig-i s leg_a_s lig-~
~1 ~8-e~ leg-i' re
Praesentis hrg_=_t leg-ci-t ~lą~' (~1&c)
lig-i-mus leg-a-mus leg-ite
leg-i-ris leg-a-tis czytajcie
leg-u-nt leg-a-nt
leg-8-boim leg-d-rem
czyta3em byłbym czytał (czytałbym)
leg-Z-bas leg-~-res
Imperfecti leg-e-bat leg-~ ret
leg-e-bdmus leg-e-r8mus
leg-e-batu leg-e-r~tis
leg-e-bant leg-~-rent
leg-d-m leg-ito
będę (P~) P~~1
l~,_g-s teg-ito
lec-tu-rus, -a, -um lec-turus, -a,
~g-~ t ~~ p~~a tnają~y czytać -um esse
Futuri I 1~_g_ leg-itóte że będę czytał
leg-8-tis przeczytajcie
l~-e-nt
leg-unto
niech przeczytają

Idg_g l~g-prim
przeczytałem byłbym przeaytał
leg-isti leg-erris leg-isse
Perfecti leg-it leg-~rit przeczytać, że
teg-imsu leg-erimus (przeczytałem)
leg-istis teg-eri:is
leg-8runt leg-drint
t~g_~5.am Idg-issem Gerundium (rzeczownik słowny)
przeczytałem był byłbym (był) przeczytał Gen. leg-endi
leg_Irt.~ leg-isses a
leg-d~rat leg-oset Dat. leg-endo
Plusquam- teg-eramus leg-issemus ~u
Pe~~ leg-eratis leg-us8tis
Ace. (agi leg-endum
leg-frant leg-usent (do) czytania
Abl. leg-endo
czytaniem
Supinum
l~g-tro
przeczytam I. lec-tran
aby (prze)czytać
Futuri l~~
lec-tu
II
leg-8rit .
dla (prze)ezytania
leg-erimus
leg-eritis
kg-driint

Passivum (strona bierna)
T. 8b
Tempus ~ Indicativus ~ Coniunctivus ~ Imperativus
~ Participium Infinitivus
Z~g-ór l~g'8'r
leg-itre
jestem czytany (czytają mnie) byłbym czytany
bądź czytany Zrrg-i
1~_g_~ leg-a-ris (re)
Praesentis leg-~ tur leg-8-tur ~-~ra bYE ~Ym
l~_i_~r leg_a_~r bądźcie czytani
leg-i-nńni leg-a-mira
Zeg-u-ntur Zeg-a-ntur
lirg-e-bar lrrg-rx ter
byłbym czytany byłbym czytany
leg-e-baru (-re) Zeg-e-reris (-re)
Imperfecti leg-e-batut leg-e-retor
leg-e-bamur leg-e-ramot
leg-e-bamira I~-e-remini
leg-e-bantur leg-e-rentur
18g-li-r leg-itor
będę aptanY
bąk PSY
leg-stor Zeg-endus, -a, -um lec-tum iri
leg-kris niech będzie ~jąo3' bY~ ~Y źe idę ~Y
Futuri I leg-rxtur
PSY
14s- leg-untor
nixh ~
N,,. , . ~ ~~' '~ . .v F
sarn sim
zostałem ~ zostałbym
' lec-tus, przeczytany lec-tus, przeczytany lec-tus, -a,
;: -a -um a -urn sis
- , lec-tus, -a, -ant -um esse
Perfecti es ~ sit (prze)czytany zostać przeczyta
t
es że zostałem prze.
lec-ti, ~ Burnus lec-ti, ~ sinus ny
-ae, -a estis -ae, -a ~ sitis
l Bunt l siut
eram essern
lec-tus, zostalem lec-tus, zostałbym
~
-a, -urn (był) przeczytany -a, -um był przeczytany
Plusquam- ~ eros esses
perfecti arat esset
lec-ti, ~ erantus lecti essemus
. -ae, -a eratis -ae, -a essetis
erartt essent
era
zostanę (będę)
lec-tus przeczytany
Pututi a' ~ eris
exacti erit
erintus
lec-ti,
eriti.s
-ae, -a eyunt
Koniugacja IV (temat na - i)
Activum (strona czynna)
T. 9a
Tempus Indicativus Coniunctivus Imperativus Participium Infinitivus
fin-i-ó fani-ci-m
kończę kończyłbym
finf
Praesentis fin s fim-a s kończ finiens fira-re
finf-t firn-ti-t
finite kończący (kończąc) kończyć
finf-mus finf-a-mus
finf-tżs finf-a-tis kończcie
finf-u-nt fini-a-nt
finf-~-bcim fira-rem
kończyłem byłbym kończył
finf-e-bas finf-res
Imperfecti finż-e-bat fini-ret
finf-e-bamus finf-remus
,sini-e-batis fani-retis
fini-e-bart finf-rent
finf-a-nr finf-to
będę kończył (skończę) skończ
finf-e-s fini-to
finż-taras, -a,
finf-e-t niech skończy ni-Lurus
fi , -a, -um
Futuri I finż-e-rnus mający kończyć -um esse
finf-tóte że będę kończy
finf-e-tżs skończcie
finf-e-nt
fira-anto
r>~ _

finf-vi fini-vęrim
skończyłem byłbym skończył
finf-visu fini-veris
Perfecti finf-vit finf-verir
finf-vimus finf-verimt~s
finf-vistis finf-veritis
fini-verunt finż-verint
rn Gerundiuru ~rzeczownił: słowwyj
vi
s
ż
fini-verant s
e
fin
-
skończyłem był byłbym (był) skończył Gen. firn-ertdi
finż-veras fani-z~isses kończenia
fini-verat finf-visset I3at. sini-eruio
Plusquam- finf-veramus fini-vissentus kończeniu
perfecti finf-veratżs finf-visseris
Ace. (ad) finf-endum
finf-verant finf-vissent
(do) kończenia
Abl, futi-endu
kończeniem
firn-vero Supinum
skończę I. finf-tran
aby (s)kończyć
Futuri finf-v~ris
exacti finf-varir
II, fini-tu
fani-verimus dla (s)kończenia
finf-veritżs
fitti-verint

Passivum (strona bierna)
T. 9b
Tempus Indicativus Coniunctivus Imperativus Participium Infinici~
finf-ór fini-d-r fira-re fara-ri
jestem kończony (kończę się) byłbym kończony bądź kończony być kończon
finf-ńs
finf-a-ńs (kończ się)
Praesentis fira-rur finf-a-tur fira-mim
fimf-mur fira-a-mur bądźcie kończeni
fir~i-mini firn-a-mini
finf-u-ntur finf-a-ntur
finf-e-bar fara-rer
byłan kończony byłbym kończony
(kończyłem się)
Imperfecti finf-e-bańs (-re) fini-reris (-re),
finf-e-batur finf-rgtur
finf-e-bamur finf-rgmur
firxi-e-bamini fini-remini
fin-e-óantur finf-rentur
fira-ci-r fira-tor
będę kończony (skończę się) bądź skończony
fira-i-ńs (-re) ftni-to r finf-en-dus, -a, -um fini-tum iri
Futuri I fira-~ tur niech będzie skończony mający być skończony że będę
skończo~
.fm'~'~r fira-untor
fira-e-mira niech będą skończ~i
finf-e-ntur
f ~.
~.~ ~ , ., - . :. ~ w mm ~ ~. _ ~ . .. . ,. .
. -.- ~ _. >' '~' `' v= . ,
sum
z�stałem skończony zostałbym (byłbym)
finf-tus, ,f~ra-~'~ skońcwny
-a, um es a' ~ '~ ~' a'
Perfecti est sis fira-tus, -a, -um -um esse
ń
t skończony zostać skończon
fara-ti sumus fani-ti, simus
[ że zostałem skot
estis -ae, -a jsitis
-ae, -a ~t ((sint
eram essem
zostałem zostałbym
finf-tus, był skończony fira-tus, (był) skończony
Płusquam- -a' ~ eras a' ~ esses
perfecti erat esset
(eramus essęmus
finf-ti,
fim'n' gratis ~
essgtis
-ae, -a
-ae, -a eram essent
`
ero
fira_~~ zostanę skończony
Futuri -a, -um eńs
e~cti eńt
fira-ti, erimus
-ae, -a ~eritis
[ertau

Zestawienie liczebników
T. 10
Cardinalia ~ Ordinalia Distributiva Adv. numeralia
1 I unos, -a, -um primus, -a, -um singuli, -ae, -a semel
jeden pierwszy po jedn
ym raz
2 II duo, dtute, duo secundus, -a, -um bira, -ae, -a bis
3 III trel, trel, tria tertius, -a, -um term, -ae, -a ter
4 IV quattuor quartus, -a, -ant quaterra, -ae -a
quater
5 V quinque quintus, -a, -um gatra, -ae, -a quinquies
6 VI sex sextus, -a, -um sera, -ae, -a sexties
7 VII septetu septimus, -a, -um sepleni, -ae, -a septies
8 VIII octo ocravus, -a, -um octora, -ae, -a octies
9 IX novem nonus, -a, -um novenż, -ae, -a novies
10 X decem decimus deni, -ae, -a decies
11 XI undecim undecimus undeni undecies
12 XII duodecim duodecimus duodeni duodecies
13 XIII tredecim tertius decimus terni deni ter decies
14 XIV quattuordecim
quartus decimus quaternż deni quĄrer decies
15 XV quindecim quintus decimus gatra dera quinquies decies
16 XVI sedecim sextus decimus sera dera sexties decies
17 XVII septendecim septimus decimus sepleni deni septżes decies
18 XVIII duodeviginti duodevicesimus duodeviceni duodevicies
19 XIX undeviginti undevżcesimus undevicera undevicies
20 XX viginti vicesimus vicenż vżcies
21 XXI arras et vżginti unos et vżcesimus singuli et vicera semel et
vicies
viginti unos vicesimus primus vicera singuli vicies semel
28 XXVIII duodetriginta duodetricesimus duodetriceni duodetricies
29 XXIX tatdetriginta undetrżcesimus undetriceni :ardetricies
30 XXX triginta tric~sinutc tricera tricies
40 XL quędroginta Q~'4& t~att ~adr48~

50 L quinguaginta quirquagesimus quinquageni quinquagies
60 LX sexaginta sexagesimus sexagera sexagies
70 LXX septuaginta septuagesimus septuageni septuagies
80 LXXX octoginta octogesimus octogeni octogies
90 XC nonaginta nonagesimus nonagera nonagies
100 C tentum centesimus centem cerries
200 CC ducenti, -ae, -a ducentesimus doceni ducenties
300 CCC trecenti, -ae, -a trecentesimus treceni trecenties
400 CD quadrirtgenti, -ae,
-a quadringentesimus quadringeni quadringenties
500 D quingenti, -ae, -a quingentesimus quingera quingenties
600 DC sescenti, -ae, -a sescertesżmus sescera sescerties
700 DCC septingenti, -ae,
-a septingentesimus septingeni septingenties
800 DCCC octingentż, -ae, -a octingentesimus octingera octingerties
900 CM nongenti, -ae, -a nortgentesimus nongera nongenties
1000 M mille millesżmus singula milża milies
2 000 II duo milia bis millesimus bina milia bis milżes
3 000 III tria milia ter millesimus terna milia ter milies
5 000 ~l qużnque mżlia quinqużes millesimus gatra mżlia quinquies mżlies
10 000 X decem milża decies millesimus dera milża decies milies
20000 XX viginti milia vżcies millesimus vicena milia cevicies milies
100000 C tentum mika centies millesimus centera mżlia nties milies
300000 CĆC trecenta wilia trecenties midlesimus trecena
wilia trecenties milies
1000000 IXI decies centera milia-
dziesięciokroć sto tysięcy

Użycie czasów w zdaniach głównych w koniunktiwie
T. 11
Coniunctivus ~ wyraża ~ czas ~ czynność ~ przykład
3 os. ring. vivat!
iussivus i hor- rozkaz ~ plur. niech żyje!
tatiws ~~ętę Praesens 1 os. plur.
~ gaudeamus!
cieszmy się!
3 os. siną. ne verriat!
praesens 1 �s' l plut. niech nie przychodzi!
~ prohibitivus zakaz 3 os. J i
I
j perfectum ner' ne quaesiveris! i
~
2 os. nie pytaj! j
j _ plut. I
_`
I praesens _-- utinam veniat!
możliwe
w teraźniejszości oby przyszedł!
perfectum mo~liwe utinam veneritl
w przeszłości oby był p~zedłl
~ optativus żyle
I imperfectum niemożliwe utinam viveret!
w teraźniejszożci oby teraz żyłl
(o zmarłym)
plusquam- niemożliwe utinam vixissem
j perfectum w P~szlości ~ gdybym był żył
(w tamtych czasach) t
praesens ~ t
quem rogem
dubitativus wahanie, teraźniejszości kogo mam zapytać
I
vel deliberativusl ~ezdecydo- -- -'
oranie dla I quem rogaren:
i
imperfectum Przeszłości kogo miałem zapytać
_
_.-
dicat
~ praesens teraźniejszości chociażby powiedział
concessivus przyzwolenie - -
perfectum ~ dixerit
przeszlości ' chociażby był powiedział
'
___._

Coniunctivus wyraża czas czynność przykład
veniat aliquis
~a
praesens mógłby ktoś przyjść; daj-
teraźniejszości
my na to, że ktoś przyjdzie
możliwość,
potentialis przypusz-
venerit aliquis
czenie ~ mógł był ktoś przyjść;
perfectum przeszłości dajmy na to, że ktoś
przyszedł
i
imperfectum ~a negarem
teraźniejszości zaprzeczyłbym
nierzeczy-
irrealis
wistość
płusquam- dla negavżssem
perfectum ~ przeszłości byłbym zaprzeczył
Indikatiwus i koniunktiwus
w zdaniach zaczynających się od spójników: cum, ut, quod
T. 12
Spójnik Indicativus Coniunctivus
Zdania czasowe: Zdania czasowe:
temporałe (gdy, skoro, kiedy) historicum veI
Cum iterativum (ilekroć) narrativum (gdy)
inversum (gdy wtem, gdy nagle) causałe-przyczynowe (gdyź)
explicativum (kżedy, przez to że) concessivum - przyzwalające
(chociaż, jakkolwiek)
Zdania :
finale-celowe (aóy, aźeby, źeby)
Zdania: obiectivum-dopełniające (aby, ażeby,
Ut comparativum-porównawcze (jak) żeby)
temporale-czasowe(skaro,kżedy,jak) consecutivum-skutkowe(że)
concessivum-przyzwalające (chociaż,
jakkolwriek)
interrogativum-pytajne (jak)
Zdania: Zdania:
Quod Przyczynowe (poraeważ) przyczynowe-myśl obca (ponieważ)
względne określające (który, a, e) względno-celowe (który by, ażeby on)
dopełniające (że) względno-skutkowe (taki, że)
233
Użycie trybów i czasów w okresach warunkowych
T. 13
Okres Tryb Czas Przykład
Si raeas, respondeo.
Jeżeli pytasz, odpowiadam.
( rogabis
b
d
~
S
e
respon
o.
t ~ rogaveris
realia Jeżeli zapytasz, odpowiem.
indicativus wszystkich czasów

Si rogabas, respondebam.
Jeżeli gytałeś, odpowiadałem.
rogavisti
respondi.
S: {
rogaveras ~
Jeżeli zapytałeś, odpowiedziałem.
imperfectum Si rogares, responderem.
irrealis dla teraźniejszości Gdybyś pytał, odpowiedziałbym.
coniunctiws
nierzeczywisty _ ---
plusquamperfec- Si rogavisses, respondissem.
t u m dla p r z e s z ł o ś c i Gdybyś był zapytał, odpowiedziałbym.
Si rages, respondeam.
potentialis praesens O ilebyś (jeślibyś) pytał
dla t e r a ź n i e j s z o ś c i
możliw odpowiedziałbym.
ść
o coniunctivus
(przypuszcze-
nie) perfectum Si rogaveris, responderim.
dla przeszłości O ile byłbyś zapytał (mogłeś zapytać)
byłbym odpowiedział.
234
Użycie czasów w zdaniach skutkowych
T.14
Ut consecutivum
W zdaniu
nadrzędnym Spójnik Coniunctivus Przykład
ita, sic ut Amicus tam bonus est (erit, erat,
(że) fuit) ut adveniat.
adeo tam ut non preasens Przyjaciel jest(będzie, był) tak
(tak bardzo, (że nie) dobry, że przychodził.
do tego stopnia)
tantus ut nemo
(tak wielki) (że nikt) Amicus tam bonus est (erit, erat,
fuit), ut veniret.
tot ut nullus, imperfectum Przyjaciel jest(był) tak dobry,
(tyle) -a, -um: że przychodził.
(że żaden)
tantopere
(tak bardzo) ut numquam perfectum
itp. (że nigdy) Amicus tam bonus est (erat, fuit), ut
ut nusquam advenerit.
(że nigdzie) Przyjaciel jest (był) tak dobry, że
przyszedł.

fit praesens Evenit (eveniet), ut adveniat.
(staje się) po czasie Zdarza się (zdarzy się), że
głónym przychodzi(przyjdzie).
accidit
evenit ut
contingit
(zdarza się) imperfectum Evenit, ut advertiret.
efficit po czasie Zdarzyło się, że przyszedł.
(sprawia) historycznym