1. agora - w miastach staroż. Grecji centr. plac stanowiący
ośrodek polit., adm., rei. (miejsce poświęcone
bogom), często też handl.; w VIII-VI w. p.n.e.
charakterystyczna była tzw. a. archaiczna,
straganami; od V w. p.n.e., zwł. w III I w. p.n.e. rozpowszechniła
się tzw. a. jońska,
2. akroterion - naszczytnik, dekor. element arch.,
wieńczący wierzchołek i boczne narożniki  > frontonu,
w kształcie stylizowanej palmety, wolut, liści akantu etc.
3. al fresco -> fresk - 1) technika malarstwa
ściennego, polegająca na malowaniu na mokrym tynku,
pokrytym kilku warstwami zaprawy, 2) malowidło wykonane tą techniką
4. ambit - obręb: 1) staropol. zabudowanie ze słupów,
obwód, krużganek wokół domu lub dziedzińca
klasztornego; 2)  > obejście, w kościołach przejście obiegające
prezbiterium, zwykle na przedłużeniu naw bocznych,
oddzielone murem lub arkadami
5. antefiks - element arch. z kamienia lub terakoty w
formie ornamentowanej płyty zasłaniającej pokrycie
dachu dachówkami,
6. apsyda - absyda, w architekturze (gł. sakralnej) pomieszczenie
na rzucie półkola, półelipsy, trójliścia, podkowy,
trapezu lub wieloboku, zamykające prezbiterium
lub nawę
7. apsydiola - mała apsyda przystawiona do apsydy
gł. albo do obejścia.
8. astragal - 1) w architekturze profil zdobiony perełkowaniem
występujący między trzonem kolumny a
jej głowicą, czasem jako element złożonego profilu
bazy; 2) ornament ciągły w formie półwypukłego
pasma z pałeczek rozdzielonych pojedynczymi lub
podwójnymi krążkami bądz
perełkami; 3) w staroż.
Grecji naczynie ceram. używane podczas uczt.
9. arkada - element arch. składający się z dwóch podpór
(filarów, kolumn) zamkniętych górą łukiem. W
zależności od funkcji a. dzieli się na: konstrukcyjne i dekoracyjne;
w zależności od rodzaju podpór noszą
nazwę: filarowych, kolumnowych, filarowo-kolumnowych
10. arkatura - arkadowy fryz, fryz złożony z arkadek (fryz - pozioma część belkowania w
porządkach
klas. zawarta między architrawem a gzymsem)
11. atrium - 1) w domach staroitalskich pomieszczenie
przed gł. izbą mieszkalną, w którym palono
ognisko; w staroż. domu rzymskim centr. reprezentacyjne
pomieszczenie, w którym koncentrowało
się życie rodzinne; prostokątne, oświetlane
przez otwór w dachu ( > compluvium), pod
którym znajdował się basen na wodę deszczową
( > impluwium); 2) w architekturze wczesnochrześc.
dziedziniec otoczony ze wszystkich
stron kolumnadą, poprzedzający właściwy kościół
12. attyka - ścianka, balustrada lub rząd sterczyn bądz

szczycików, wieńczących elewację budowli i znajdujących
się zwykle ponad gzymsem koronującym.
13. baptysterium - w architekturze chrzęść, od IV w.
budynek przeznaczony do obrzędu chrztu (tzw. kościół
chrzcielny), na ogół w pobliżu większego kościoła
(przeważnie katedralnego, po jego stronie zach.),
zazwyczaj wolno stojący. B. są najczęściej budynkami
centr. (-> centralna budowla), których jednoprzestrzenne
wnętrze kryte jest zazwyczaj kopułą; pośrodku
zagłębiony w posadzkę basen chrzcielny
14. bazylika - w architekturze chrzęść, kościół wielonawowy,
o nawie środk. wyższej od bocznych (przeciwieństwo
kościoła  halowego). W zależności od przekroju poprzecznego
rozróżnia się b. właściwą, o nawach krytych
odrębnie i nawie środk. oświetlonej najczęściej przez
okna ponad dachami naw bocznych; pseudobazylikę,
o nawach krytych wspólnym dachem dwuspadowym
i nawie środk. oświetlonej pośrednio poprzez
nawy boczne.
15. bozzetto - ?
16. belkowanie - w porządkach klas. i ich interpretacji
w architekturze nowoż. najwyższy, poziomy, spoczywający
na kolumnach (półkolumnach, pilastrach itp.)
trójdzielny człon składający się z architrawu, fryzu
i gzymsu; ukształtowanie i proporcje mają charakterystyczne
dla poszczególnych  > porządków architektonicznych.
17. biforium - bifora, dwudzielne, arkadowe okno
albo  > przezrocze rom. lub got. Zob. też tryforium
18. blenda - ślepy otwór, płytka wnęka w murze, w
formie arkady lub okna; zwykle stosowana w elewacjach
jako motyw dekor., rzadziej w celu odciążenia ściany,
19. boniowanie - dekor. opracowanie lica muru kam.
przez profilowanie zewn. krawędzi poszczególnych
ciosów lub naśladowanie tego w tynku.
20. budowla salowa - kościół jednonawowy, w którym
prezbiterium i nawa mają tę samą szerokość, wysokość
i wspólne przykrycie, tworząc jednolite wnętrze sprawiające wrażenie Sali.
21. buleuterion - w staroż. Grecji miejsce zgromadzeń
rady miejskiej; budynek w kształcie dużej hali hypostylowej,
ze spiętrzonymi najczęściej rzędami siedzeń,
które musiały pomieścić do kilkuset osób.
22. camera obscura - ciemnia optyczna, skrzynka z
otworkiem w przedniej ścianie, z matową szybą w tylnej,
na której powstaje odwrócony obraz ustawionego
przed otworem przedmiotu.
23. chiaroscuro - termin używany w odniesieniu do
dzieł sztuki: 1) na oznaczenie światłocienia lub malarstwa
światłocieniowego; 2) drzeworyt światłocieniowy,
drzeworyt barwny tonowy, jedna z technik
druku wypukłego, odmiana drzeworytu.
24. compluvium - otwór w dachu atrium
25. dormitorium - wspólna sypialnia zakonników w klasztorze, najczęściej nad kapitularzem.
26. edikula - aedicula, edicula, edykuta, edykuł; w starożytności: 1) kapliczka zwieńczona
frontonem opartym na antach, pilastrach lub kolumnach; 2) model budynku; 3) nisza w wewn.
ścianach budynku.
27. empora - rodzaj galerii lub trybuny gł. w kościołach,
mającej na celu powiększenie powierzchni dla uczestników
nabożeństwa lub stworzenie oddzielnego pomieszczenia (np. dla kobiet,zakonnic, dworu).
28. en grisaille - malarstwo monochromatyczne, do którego stosuje się tylko odcienie szarości
oraz czerń i biel, dzięki czemu uzyskuje się rzez
biarskie efekty.
29. en trois quarts - ukazanie twarzy lub postaci z ukosa
30. fasada - elewacja budynku wyróżniona od pozostałych odmienną kompozycją arch.
(rozczłonkowanie arch.; zwieńczenia, wieże, szczyty, kontrasty koloryst. użytych materiałów bud.,
mozaiki,
sgraffita, dekoracja mai. itp.), zawierająca przeważnie gł. wejście; może być podporządkowana
ogólnej kompozycji budynku i jako integralna część bryły
odpowiadać jej wewn. podziałom lub odgrywać rolę niezależną, np. dostawiona do budowli centr.
31. fiala - phiale - czara, płytka, najczęściej bez uchwytu
i stopki, z charakterystycznym guzem na dnie
32. filigran - 1) technika zdobnicza wchodząca w zakres
złotnictwa; polega na wykonywaniu ornamentu
lub całego przedmiotu z bardzo cienkich drucików
złotych lub srebrnych 2) napis, monogram,
znak firmowy lub heraldyczny itp. umieszczony
w rogu lub wzdłuż krawędzi arkusza papieru i widoczny
szczególnie pod światło.
33. forum - w miastach staroż. Rzymu plac lokowany
zazwyczaj na przecięciu gł. arterii komunikacyjnych
(cardo i decumanum), centr. punkt miasta; zwykle
prostokątny; początkowo miejsce handlu, zebrań i
sądów, póz
niej ośr. władz administracyjnych i kultu
rei.; od okresu cesarstwa f. obudowywano z trzech
lub czterech stron kolumnowym portykiem; wokół f.
mieściły się najważniejsze budowle państwowe i
kultowe - świątynie, bazyliki, biblioteki, pomniki,
łuki triumfalne
34. fresco secco - Al secco  technika malarska polegająca na pokrywaniu suchego tynku (w
przeciwieństwie do fresku) farbami zmieszanymi z wodą
35. fronton - przyczółek, szczyt w architekturze klas.
(Grecja, Rzym, renesans, klasycyzm) lub posługującej
się formami klas.; jego pole wewn., gładkie lub wypełnione
rzez
bą, obramione gzymsem, nosi nazwę t y m -
p a n o n u. F. wykształcił się w architekturze gr., jako
górna część fasady świątyni ant., ograniczona krawędziami
bocznymi dachu dwuspadowego i belkowaniem;
tympanon wypełniony byl zazwyczaj dekoracją
rzez
b.
36. gargulec - rzygacz, gargulec, plwacz, ozdobne zakończenie
rynny dachowej, z którego woda deszczowa swobodnie
spada daleko od lica muru. Szczególnie ozdobne
formy rz. (fantastyczne zwierzęta, ptaki, demony,
potwory, postacie ludzkie) wytworzyła got. architektura
franc, za której przykładem rozpowszechniły
się w całej Europie, stosowane zarówno w budowlach
sakralnych, jak i świeckich.
37. gurt - sklepieniowy pas
38. gymnazjon/palestra - w staroż. Grecji zespół budowli przeznaczony
do ćwiczeń gimnastycznych; Palestra była prostokątną budowlą z
czterema portykami, okalającymi centr. podwórze;
39. hala - budowla sakralna, w której wszystkie nawy mają jednakową wysokość, a nawa gł.,
pozbawiona
okien, oświetlona jest za pośrednictwem naw bocznych. Nawy nakryte są zwykle wspólnym dachem.
Liczba naw może być różna - najczęściej występują
kościoły trzynawowe, czasem pięcio- i dwunawowe.
40. impasto - w cywilizacjach etruskiej i italskiej nie oczyszczona glina, zmieszana z materiałem
schudzającym (piasek, kruszone wapno), używana do lepienia naczyń we wczesnych fazach
rozwojowych
41. impluvium - basen na wodę deszczową znajdujący sie pod compluvium, w atrium
42. interkolumnium - międzysłupie, odległość między kolumnami budowli, liczona od ich osi
pionowych,wyrażana w  > modułach; w praktyce odległość między krawędziami kolumn.
43. izokefalizm - rodzaj kompozycji wielofigur., reliefu albo malowidła, gdzie w całości lub w
części przedstawienia, głowy odtworzonych postaci znajdują się na tej samej wysokości.
44. kampanila - we Włoszech dzwonnica kość, budowana osobno, obok kościoła - odmiennie niż
w krajach Europy Zach. i Srodk., gdzie zwykle łączona była z korpusem świątyń.
45. kanelury - kanele, żłobki - pionowe, równoległe do siebie rowki, pokrywające trzony kolumn
lub pilastrów w celu nadania im smuklości i lekkości, przede wszystkim w porządkach klas.
46. kapitularz - jedno z pomieszczeń klasztoru, służące do zebrań zakonników
47. kimation - kytna, rzadziej - krajnik, ornament ciągły pasowy ze stylizowanych liści,
rzez
biony lub malowany, występujący w dekoracji arch., reliefach, malarstwie i rzemiośle
artyst.;
48. kopuła - sklepienie zamknięte o osi pionowej, wznoszone nad pomieszczeniami na planie
centr. (okrągłym, kwadratowym, wielobocznym), także i wyodrębniona zewn. część budowli,
zawierająca takie sklepienie (k. zewnętrzna). Zasadniczą częścią k. jako sklepienia jest czasza
(kalota)
49. krakelury - charakterystyczne spękania tworzące się na powierzchni obrazu olejnego.
50. krenelaż - blanki, w średniow. murach obronnych zęby przedpiersia wieńczącego mur lub
basztę z regularnie
rozmieszczonymi prześwitami o wykroju prostokątnym; stanowiły osłonę dla strzelających
przez prześwity łuczników.
51. kroksztyn (konsola) - 1) element arch., wspornik kam. lub drewn., zwykle w kształcie woluty
lub esownicy, służący dopodtrzymywania gzymsu
balkonu, 2) kolumienka lub podstawa ozdobna do umieszczenia rzez
b figur., popiersi,
wazonów, zegarów na tle ścian lub w niszach 3) dekor. stół przyścienny
umieszczany przeważniemiędzy oknamipod dużym lustrem
52. kruchta - staropol. babiniec, przedsionek kość, poprzedzający wejście gł., czasem także
boczne do naw
lub zakrystii; pomieszczenie wyodrębnione wewnątrz kościoła, najczęściej pod chórem muz.
lub w dolnej kondygnacji wieży sytuowanej na osi fasady;
niekiedy osobna przybudówka, zwykle jednokondygnacjowa
53. krużganek - ciąg komunikacyjny, biegnący wzdłuż zewn. ścian budynku, najczęściej od
strony
dziedzińca, z jednej lub kilku stron, w jednej lub kilku kondygnacjach, otwarty arkadami
filarowymi lub kolumnowymi, przykryty stropem lub sklepieniem,
najczęściej krzyżowym.
54. krypta - w starożytności termin o wielu znaczeniach, określający generalnie pomieszczenie
zaciemnione;
w okresie starochrześc. sklepione pomieszczenie z grobem świętego w katakumbach; póz
niej
podziemne lub na pół podziemne sklepione pomieszczenie
pod prezbiterium kościoła, mieszczące relikwie lub grób świętego; służyło także jako miejsce
chowania dostojników świeckich i duchownych.
55. laserunek - lazerunek, przezroczysta warstwa wykończeniowa farby, położona na
powierzchni obrazu olejnego lub temperowego, zmieniająca zabarwienie partii pokrytej
laserunkiem.
56. laskowanie - got. dekoracja z wąskich kam. prętów (lasek) o różnych profilach; niekiedy
łączone łukami i arkadami, przybierały formę  > maswerku.
57. lizena - płaski, pionowy pas muru lekko występujący z jego lica;
58. marina - przedstawienie mal. krajobrazu morskiego, jak np. morza z łodziami, okrętami i
partią brzegu,
ożywionego niekiedy sztafażem; także przedstawienie sceny odbywającej się na morzu.
59. maswerk - dekoracja arch. charakterystyczna dla sztuki got. M. składał się z elementów
geom.
wykonanych w kamieniu i cegle. M. stosowano do wypełniania gł. ażurowych otworów
okiennych, rozet, przez
roczy, wimperg, balustrad etc.
60. meander - ornament pasowy z linii lub listwy załamującej się rytmicznie pod kątem prostym.
61. metopa - kwadratowa lub prostokątna płyta między tryglifami na fryzie belkowania
doryckiego.
62. maszkaron - maskaron, motyw dekor. w formie stylizowanej głowy ludzkiej lub na pół
zwierzęcej, o zdeformowanych groteskowo rysach i często fantastycznej
fryzurze; stosowany najczęściej w gotyku, renesansie, manieryzmie i baroku w rzez
bie arch.
63. mezzanino - półpiętro, niska kondygnacja międzypiętrowa, zwykle między parterem a
pierwszym piętrem bądz
stanowiąca ostatnią kondygnację.
64. narteks - pronaos, kryty przedsionek w bazylikach wczesnochrześc, bizant. i
wczesnośredniow., w formie prostokątnej lub owalnej przybudówki, poprzedzającej wejście
do nawy
65. obelisk - wysoki słup, przeważnie czworoboczny, zwężający się ku górze, ścięty u szczytu, w
formie wydłużonego ostrosłupa.
66. oratorium - oddzielne pomieszczenie, rodzaj kaplicy, przeznaczone dla celów kultowych
ściśle określonej grupy wiernych, np. zakonników w klasztorze.
67. palmeta - motyw dekor. w formie rozłożonego wachlarzowo,
symetrycznego, stylizowanego liścia palmy
68. pendentywy - element narożny w postaci sklepienia o kształcie trójkąta sferycznego.
Umożliwia przejście z planu kwadratu do koła, na którym opiera się kopuła.
69. peripteros - świątynia (czasami inny budynek), którą otacza pojedyncza kolumnada.
70. perystyl - dziedziniec lub ogród otoczony dookoła portykiem kolumnowym w świątyniach
egip.
71. pilaster - piaski filar przyścienny, pełniący funkcje podpory i dekor. rozczłonkowania ścian;
występuje także jako część obramienia otworów okiennych, drzwiowych, bramnych itp.
72. portal - ozdobne obramienie otworu wejściowego, zależnie od charakteru podpór i kształtu
zwieńczenia wyróżnia się p. kolumnowy, arkadowy, ostrołukowy itp
73. pseudobazylika - bazylika o nawach krytych wspólnym dachem dwuspadowym i nawie
środk. oświetlonej pośrednio poprzez nawy boczne.
74. pylon - w architekturze staroż. Egiptu dwie wysokie wieże kam. flankujące bramę świątyni,
założone na planie prostokąta, o kształcie trapezoidalnym; zdobione
zwykle reliefami i inskrypcjami, co podkreślało ich funkcję protekcyjną; we wnętrzu p. mogły
znajdować się schody prowadzące na umieszczony na
ich szczycie taras i do sal usytuowanych na piętrach.
75. refektarz - klasztorna sala jadalna, charakterystyczna zwł. dla architektury średniow.;
usytuowana przy krużganku
76. rotunda - budowla centr. na rzucie koła, mająca wewnątrz najczęściej jedno pomieszczenie
kryte kopułą; może stanowić budynek zamknięty, czasem otoczony kolumnadą, bądz

otwierający się kolumnadą na zewnątrz.
77. rozeta - w średniow. architekturze kość. duży kolisty otwór okienny w szczytach lub nad
portalami, wypełniony bogatą dekoracją w układzie koncentrycznym
(maswerk, witraż); charakterystyczny zwł. dla gł. fasady świątyni;
78. rustyka - dekor. opracowanie faktury ściany za pomocą obróbki lica poszczególnych ciosów
na wzór naturalnego łomu kamiennego lub w podobny sposób.
79. sfumato - modelunek mai. miękki, o łagodnych przejściach światłocieniowych, zacierający
wyrazistość konturu, sprawiający wrażenie oglądania malowidła
przez mgłę lub dym.
80. sklepienie (typy) - konstrukcja budowl. wykonana z kamienia naturalnego, sztucznego lub
cegły (rzadziej z monolitu, np. żelazobetonu), o przekroju krzywoliniowym, służąca do
przekrycia określonej przestrzeni budynku.
81. skryptorium  w klasztorze - pomieszczenie, w którym przepisywano ręcznie księgi.
82. służki - pionowe cienkie elementy kam. lub ceglane o przekroju wałka lub półwałka,
zespolone na ogół z wolno stojącym filarem wiązkowym lub filarem przyściennym; przenoszą na
niego za pośrednictwem żeber ciężar sklepienia krzyżowo-żebrowego;
83. storia - ?
84. symultanizm - symultaniczna kompozycja, synoptyka: zasada przedstawiania w jednej
kompozycji kilku wydarzeń, z których każde rozegrało się w innym czasie lub miejscu, np.
kilku epizodów z życia tej samej osoby, stosowany w sytuacji, gdy różne czasowo wydarzenia
skomponowane są łącznie, jak gdyby rozgrywały się równocześnie, bez podziału na oddzielne
obrazy, stanowiące cykl obrazów.
85. tolos - w starożytności budowla na planie okrągłym ( > centralna budowla), najczęściej o
przeznaczeniu sepulkralnym lub kultowym.
86. transept - nawa poprzeczna - nawa prostopadła do osi kościoła, położona pomiędzy
prezbiterium, a resztą jego budynku.
87. triforium - trójdzielne arkadowe okno
lub przezrocze lub rząd trójdzielnych ślepych arkadek lub galeria mieszcząca
się w grubości muru i otwierająca się do wnętrza
rzędem przeprutych arkadek.
88. trompy - wnętrzki, narożny wysklepek o kształcie wycinka stożka, składający się z jednego
lub kilku łuków konstrukcyjnych, zmniejszających się uskokami ku dołowi. T. umożliwiają
przejście od rzutu czworobocznego do ośmiobocznego, stanowiącego
podstawę dla sklepienia  > kopuł.
89. tympanon - pole wewn. frontonu
90. tympanon erekcyjny - ?
91. weduta - obraz, rysunek lub rycina, przedstawiająca bądz
ogólny widok miasta ( >
panorama), bądz
poszczególne place, ulice, zespoły arch. lub
budowle; obok w. rzeczywistej (należącej do gatunku zw. krajobrazem miejskim)
wyodrębniamy w. idealną (fantastyczną, kaprys arch.), w której
istniejące budowle występują w fantazyjnym zestawieniu, czasem razem z budowlami
wymyślonymi przez artystę, bądz
też w całości są tworami jego wyobraz
ni.
92. westwerk - rozbudowana zach. część bazyliki charakterystyczna dla architektury
wczesnorom. W. budowano na planie kwadratu lub prostokąta, w górnej
kondygnacji mieściły się empory, otwierające się arkadami do wnętrza kościoła; całość
wieńczyły jedna lub dwie wieże, do których prowadziły schody mieszczące
się w narożach zach.; środk. część fasady w. wraz z portalem gł. była niekiedy wysunięta
przed lico muru.
93. westybul - przedsionek w niektórych typach budowli świeckich
94. wimperga - w architekturze got. dekor. szczyt trójkątny, umieszczany w zwieńczeniu portalu
lub okna. Pole w. zdobiono ślepym lub ażurowym
 > maswerkiem, krawędzie  > żabkami, wieńczono je  > kwiatonem,  > pinaklami,
rzadziej rzez
bą figur.
95. wirydarz - kwadratowy lub prostokątny ogród wewnątrz zabudowań klasztornych, otoczony
krużgankiem, otwierającym się do niego arkadami.
96. zwornik - klucz, środkowy, szczytowy  > kliniec łuku lub niektórych typów sklepień,
wyróżniający się kształtem, wielkością i dekor. opracowaniem
97. żabka - średniow. ozdoba arch. w kształcie zwiniętych liści lub pączków; w sztuce rom.
służyła gł. do ozdobienia baz kolumn; w gotyku osadzana była
często na odchylającej się na zewnątrz łodydze.