STRES
Czym jest stres?
1
 Według definicji Hansa Sely e stres jest
 nieswoistą reakcją organizmu na wszelkie
stawiane mu wymagania (H. Selye, 1977).
Zgodnie z opisem Selye a stres przejawia się
we wszelkich zaburzeniach funkcjonowania
organizmu, spowodowanych przez
niesprzyjające czynniki zewnętrzne.
Walter Cannon (amerykański fizjolog)
posługiwał się pojęciem stresu w rozumieniu
 stresu emocjonalnego czy też  stresu
nerwowego . Jako pierwszy opisywał on stres
jako psychofizjologiczną reakcję na
zewnętrzny bodziec, którym mogą być
zarówno czynniki emocjonalne jak i fizyczne.
2
 Przez Cannona zostało również wprowadzone
pojęcie  krytycznego poziomu stresu
(Mason, 1975) zakłócającego homeostazę,
oraz  stresu chronicznego  działającego w
ciągu dłuższego czasu jak i  stresu
incydentalnego  intensywnego, ale
krótkotrwałego (Terelak, 1995).
Selye (1980) podkreślił, iż słowo  stres nie
powinno być automatycznie kojarzone jako
pojęcie negatywne, ponieważ może ono
również oznaczać dodatni bodziec, czyli
czynnik pobudzający.
3
 Selye dzieli stres na
pozytywny (eustres), czyli taki, który motywuje do
wzrostu, rozwoju i zmiany, oraz
negatywny (distres), tj. niechciany, nie do
opanowania niszczący typ stresu. Podział ten
stanowi podstawę modelu opartego na bodz
cu, (tj.
identyfikacji potencjalnych z
ródeł stresu). Selye
opisuje cztery typy stresu, jakie mogą być
doświadczone przez jednostkę: hiperstres, czyli stres
nadmierny, hypostres, czyli stadium przedstresowe,
distres czyli stres negatywny oraz eustres, czyli stres
pozytywny.
Interakcyjno - transakcyjne ujęcie
problematyki stresu
4
 To nie rzeczy tak bardzo niepokoją człowieka,
lecz wyobrażenia o nich .
(Epiktet, ok.50-138 n.e.)
We współczesnych modelach, stres nie jest
już zjawiskiem statycznym, reakcją czy
bodz
cem, lecz raczej procesem bardziej
złożonym. Pearlin sugeruje, że:
5
  Stres nie jest jednorodnym wydarzeniem,
lecz jest to złożony, zróżnicowany i
intelektualnie prowokujący proces.
Dlatego też nastąpiła zmiana w dzisiejszym
podejściu do stresu psychologicznego,
polegająca na spostrzeganiu stresu jako
reakcji na wymagania środowiska, do
określenia go terminem wzajemnych
interakcji.
6
 Poniżej zostanie przedstawiona interakcyjna
koncepcja stresu, która znalazła zastosowanie
w psychologii pracy po przekształceniu jej
przez T.Cox a w ujęcie transakcyjne. Ponadto
zostały przedstawione w skrócie reakcje oraz
następstwa stresu organizacyjnego.
Interakcyjny model stresu został
przedstawiony na rysunku :
7
JEDNOSTKA REAKCJA
ŚRODOWISKO
OSOBOWOŚĆ TYPU A-B
SPOSOBY RADZENIA
Nierównowaga  stres,
SOBIE ZE STRESEM
napięcie, naprężenie
POTENCJALNE y
RÓDA
O
Wiek, płeć, wykształcenie
STRESU
ROZWI
ZANIE BRAK
tj. sukces SUKCESU
OCENA ZAGROŻENIA
tj. świadoma ocena
pokonanie symptomy
CZYNNIKI SYTUACJI postrzegana umiejętność oraz
stresu
problemu
postrzegane zapotrzebowanie
Fizjologiczne
psychologiczne
behawioralne efekty
mogą być
krótkotrwałe lub
długotrwałe
Informacja zwrotna Informacja zwrotna Informacja zwrotna
Proces stresu organizacyjnego może być
modyfikowany na każdym z wymienionych
poziomów poprzez: modyfikatory osobowe
związane z różnicami indywidualnymi,
uwarunkowanymi genetycznie, osobowościowe) i
demograficznie, oraz modyfikatory sytuacyjne,
związane z nieprzewidywalnymi przypadkami (skład
nieformalnej struktury organizacyjnej, brak wsparcia
społecznego), zgodnie z modelem przedstawionym
na rysunku.
8
 Rys. Model stresu organizacyjnego wg
Kahna i Frencha (1964).
MODYFIKATORY OSOBOWE
(trwałe właściwości jednostki: genetyczne, demograficzne,
osobowość)
y
ródła: 3.Percepcja i 4.Reakcje 5.Reakcje
1.środowiskowe ocena poznawcza bezpośrednie: chroniczne:
stresu, stresu fizjologiczne zdrowotne
2. behawioralne społeczne
psychologiczne emocjonalne
stresu.
MODYFIKATORY SYTUACYJNE
(relacje interpersonalne w organizacji)
9
 Model Ivancewicha i Mattesona
Model Ivancewicha i Mattesona opisuje proces
stresu organizacyjnego bardzo dokładnie. Ujęcie to
zawiera podział stresorów na
wewnątrzorganizacyjne i pozaorganizacyjne reakcje
na stres oraz jego długotrwałe konsekwencje. W
modelu tym uwzględnili wpływ zmiennych
pośredniczących (zachowanie, myślenie, samoocena
itp.). Dodatkowo stresory wewnątrzorganizacyjne
rozmieszczone są na trzech rożnych poziomach:
indywidualnym, grupowym i organizacyjnym.
10
 Ogólnie model ten opisuje proces interakcji
pomiędzy stresorami, reakcją na stres i
skutkami stresu. Autorzy pominęli jednak rolę
czynników środowiskowych np. wsparcia
społecznego jako pośredników w sekwencji
stresu (Kahn, Byosiere, 1992)
Opisany wyżej model prezentuje Rysunek
1.3.
Stresory Stres Reakcje Konsekwencje
Wewnątrz- Praca, kariera Fizjologiczne Zaburzenia
organizacyjne i stres życia reakcje adaptacyjne
Jak są postrzegane przez Poziom cholesterolu, ciśnie-
Środowisko fizyczne:
osobę, podwładnych, nie krwi, poziom cukru we
Światło, hałas, temperatura,
Choroba wieńcowa,
przełożonych krwi, katecholaminy
wibracje i ruch,
artretyzm, choroba
zanieczyszczenie powietrza
wrzodowa, alergie, bóle
głowy, depresje, niepokój,
Behawioralne
Praca, kariera
apatia, wyczerpanie
Satysfakcja (praca, kariera,
Poziom
nerwowe
i stres życia
powodzenie w życiu,
indywidualny Jak są mierzone przez
absencja, zwolnienia)
Przeciążenie pracą, konflikt fizjologów i behawiorystów
ról, niejasność roli,
niejasność celów,
odpowiedzialność za ludzi
Poziom grupowy
Brak spójności grupy, konflikty
grupowe, nieodpowiedni status,
brak satysfakcji
Różnice Różnice
Indywidualne: Indywidualne:
Poziom
Poznawcze/ Demograficzne
organizacyjny
Klimat organizacji,
Emocjonalne i behawioralne
technologia, styl zarządza-
nia, system kontroli, model
Typ osobowości, Wiek, płeć, wykształcenie,
organizacji, organizacja
umiejscowienie kontroli, zawód, ilość godzin pracy,
pracy, charakter pracy
tolerancja na niejasności, stan zdrowia
poziom potrzeb, samoocena
Zestaw moderatorów
Pozaorganizacyjne
Relacje rodzinne, problemy
ekonomiczne, status
społ-ekonomiczny
11
 Modyfikatory reakcji na stres
Zmienne modyfikujące to takie, które łączą ze sobą
kilka różnych elementów i wpływają na wzajemne
ich relacje. W przypadku stresu modyfikatorami
będą wszystkie czynniki, wewnętrzne (jak różnice
indywidualne), czy też zewnętrzne (jak wsparcie
społeczne), kształtujące ostateczny wynik relacji
stresor-jednostka. Zmienną modyfikującą może być
przykładowo, samoakceptacja jednostki, która
oddziaływuje na sposoby radzenia sobie ze stresem.
12
 Wzór zachowania A
Dwaj kardiolodzy, Friedman i Rosenman (
1974), stworzyli typologię zachowań
związanych z podatnością na zawał serca.
Jeden typ behawioralny nazwali typem  A , a
drugi leżący po przeciwnej stronie kontinuum
danej cechy, typem  B .
13
 Prosimy o obwiedzenie kółkiem jednej z
cyfr przy każdym z poniższych pytań, tej
która najlepiej oddaje sposób Twojego
zachowania się w życiu. Na przykład, jeśli
jesteś punktualny, przy pierwszym pytaniu
zakreśl którąś z cyfr pomiędzy 7 a 11.Na
przykład jeżeli masz skłonność do
spóz
niania się, wybierz jedną z cyfr
pomiędzy 1 a 5.
Nie przywiązuję wagi do punktualności 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 nigdy się nie spóz
niam
jestem pozbawiony chęci rywalizacji 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 mam silną chęć rywalizacji
jestem dobrym słuchaczem 1 2 3 4 6 7 8 9 10 11 przewiduję, co inni chcą powiedzieć
nigdy nie czuję się przeciążony pracą , nie 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 mam zawsze poczucie, że muszę się spieszyć
wpadam w pośpiech (nawet w nawale
zajęć)
umiem czekać cierpliwie 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 jestem niecierpliwy
zajmuję się sprawami po kolei 1 2 345 6 7 8 9 10 11 próbuję robić wiele rzeczy naraz, myśląc o
następnej sprawie
jestem powolny, rozmyślny mówca 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 mówię z emfazą, szybko i gwałtownie
troszczę się o zaspokojenie własnych potrzeb 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 pragnę dobrej pracy uznanej przez innych
niezależnie od tego co inni o tym myślą
wolno wykonuję czynności 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 jestem szybki (w jedzeniu, chodzeniu)
podchodzę do różnych spraw lekko, z dystansem 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 jestem zasadniczy (wymagam od siebie i innych)
wyrażam uczucia 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 ukrywam uczucia
nie mam licznych zainteresowania 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 mam nieliczne zainteresowania poza
domem/pracą
nie mam większych ambicji 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 jestem ambitny
jestem niedbały w pracy 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 przywiązuję wage do dobrego wykonania pracy
14
 1-70 typ B
70-84pośredni
85-154 typ A
Poczucie koherencji
15
 Wg Antonovskiego poczucie koherencji jest
wewnętrznym centralnym czynnikiem, który
powoduje, że ludzie radzą sobie ze stresem. Często
poczucie koherencji określane jest jako  ogólna
orientacja, wyrażająca, w jakim stopniu człowiek ma
dominujące, trwałe, choć dynamiczne przekonania o
przewidywalności świata wewnętrznego i
zewnętrznego oraz o tym, że z dużym
prawdopodobieństwem sprawy przyjmą tak
pomyślny obrót, jakiego można oczekiwać na
podstawie racjonalnych przesłanek .
Aaron Antonovsky poszukując odpowiedzi na
pytanie:  dlaczego ludzie zachowują zdrowie
lub szybko do niego powracają, pomimo
trudnych warunków, dużego obciążenia,
działania wielu stresorów i czynników
patogennych , stworzył model orientacji
salutogenetycznej (poczucia koherencji).
16
stresory
(patogenezy)
zgeneralizowane
zasoby
odpornościowe
coping
radzenie sobie ze
stresem
SOC
poczucie
skutecznoś
koherencji
ć
tak nie
zdrowi
e
doświadczenie życiowe
w toku rozwoju, socjalizacji, edukacji, zmagania się
kontekst
historyczny, polityczno-ekonomiczny, społeczno-kulturowy
W salutogenetycznym modelu
Antonovsky ego o skutecznym radzeniu sobie
ze stresem współdecydują:
rodzaje i poziom stresorów,
zgeneralizowane zasoby odpornościowe
(psychospołeczne i biologiczno
konstytucjonalne),
poczucie koherencji (ang. sense of
coherence).
17
 Poczucie koherencji w ujęciu Antonovskiego
składa się z trzech zasadniczych
komponentów:
1.Poczucia zrozumiałości (ang. comprehensibility), które
oznacza trwałą zdolność do rozumienia oraz poznawczej
oceny rzeczywistości.
Odnosi się ono do zakresu, w jakim jednostki odbierają
napotykane bodz
ce jako posiadające sens poznawczy, jako
raczej uporządkowaną, spójną, strukturalizowaną i jasną
informację, która jest, zatem przewidywalna, niż jako
informację chaotyczną, nieuporządkowaną, przypadkową i
nieprzewidywalną. Jeśli ludzie spostrzegają świat jako
zrozumiały, wchodząc w sytuacje otwarte, mają pewność, że
można w nich znalez
ć sens i porządek.
18
 2. Poczucia zaradności  sterowalności (ang.
manageability), rozumianego jako posiadanie odpowiednich i
wystarczających umiejętności do poradzenia sobie ze stresem
(np. wykorzystywanie z
ródeł wsparcia społecznego-
małżonek, przyjaciel, lekarz; z
ródeł ideologicznych-Bóg,
historia). Zaradność przypomina nieco opracowane przez
White a (1963) pojęcie poczucia kompetencji, które definiuje
on jako posiadane przez organizm poczucie  przystosowania
lub zdolność do przeprowadzania takich transakcji z
otoczeniem, w wyniku, których organizm utrzymuje się przy
życiu, wzrasta i rozwija się .
3. Poczucia sensowności (ang. meaningfulness), które ma charakter
emocjonalno-motywacyjny. Oznacza poczucie wartości życia, wolę życia
oraz przekonanie, że problemy są wyzwaniem do działania i wysiłku,
który warto podjąć. Ludzie, cechujący się wysokim stopniem sensowności
czują, że życie ma sens emocjonalny, że przynajmniej niektóre problemy i
wymagania przez niestawiane warte są inwestowania energii, warte są
poświęcenia i zaangażowania i są raczej pożądanymi wyzwaniami niż
zbędnymi obciążeniami, których lepiej byłoby uniknąć.
Te trzy komponenty są nierozerwalnie powiązane ze sobą i mogą być
rozdzielone jedynie dla celów analitycznych. Teoretycznie jednostka
może posiadać jeden komponent wysoce rozwinięty, inne zaś wcale. Taka
osoba jest jednak bardzo niestabilna.
19