Geologiczna działalność wiatru
Odróżnia się dwojakiego rodzaju geologiczną działalność wiatru:
- niszczącą (erozja eoliczna)
- budującą (akumulacja eoliczna)
Prędkość wiatru zwiększa się z wysokością. W wysokich górach wiatry są tak
silne, że wywiewają wszelki drobny materiał ze zwietrzelin. Dlatego w wysoko
położonych obszarach obserwuje się tylko grubszy gruz.
Prędkość wiatru jest większa nad morzami, gdyż tarcie między powietrzem a wodą
jest znacznie mniejsze niż między powietrzem a lądem.
Również nad bezleśnymi równinami prędkość wiatru jest większa, gdyż brak jest
lasów które wskutek tarcia zmniejszają jego prędkość. Jako czynnik erozyjny, wiatr
najsilniej działa w obszarach suchych  stepy, pustynie), gdzie duże różnice
temperatur w ciągu doby, brak zachmurzenia i wegetacji sprzyjają jego działalności
Wiatr w zależności od swej prędkości jest zdolny unosić mniejsze lub większe cząstki
mineralne. Prędkości te większe są wyżej, a mniejsze w pobliżu ziemi.
Prędkość wiatrów określa się za pomocą 12o skali Beauforta.
siła wiatru m/s km/h oznaczenie słowne działanie wiatru na lądzie
0 0-0,2 0-1 cisza dym wznosi się pionowo
niższe
1 0,3-1,7 2-6 powiew dym lekko zbacza
2 1,8-3,3 7-12 słaby wiatr ledwie odczuwalny podmuch
stopnie
3 3,4-5,2 13-18 łagodny wiatr poruszają się liście
4 5,3-7,4 19-26 umiarkowany wiatr poruszają się małe gałązki
poruszają się gałęzie, ostre
5 7,5-9,8 27-35 świeży wiatr
podmuchy
średnie
6 9,9-12,4 36-44 silny wiatr poruszają się konary
mniejsze drzewa poruszają się z
stopnie
7 12,5-15,2 45-54 bardzo silny wiatr
pniami
poruszają sie duże drzewa,
8 15,3-18,2 55-65 gwałtowny wiatr
utrudnione chodzenie
9 18,3-21,5 66-77 wichura wiatr zrywa dachy, łamie silne pnie
10 21,6-25,1 78-90 silna wichura wiatr wyrywa drzewa z korzeniami
sztormowe
11 25,2-29,0 91-104 gwałtowna wichura silne niszczące działanie wiatru
stopnie
ponad
12 ponad 29 huragan druzgocące działanie wiatru
104
Siła wiatru zależy od prędkości i masy przemieszczanego powietrza. Najsłabszy
wiatr, prędkość do 1 m/s może unosić tylko pyły, wiatry wiejące z prędkością 4  8
m/s mogą transportować ziarna piasku. Huragany, powyżej 30 m/s mogą przenosić
drobny żwir.
Przed wywiewaniem ziarn mineralnych z powierzchni ziemi skutecznie chroni
powłoka roślinna. Zatem działalność wiatru jako czynnika geologicznego jest
ograniczona głównie do obszarów pozbawionych szaty roślinnej i obszarów
suchych. Przede wszystkim uwidacznia się na pustyniach.
1
 Tabela : Transport osadów przez wiatr
Prędkość wiatru [m/s] Cząstki skalne Średnica ziarn [mm]
0,25 pył 0,03
0,5 Piasek pylasty 0,04
1,5 Piasek b. drobny 0,12
3 Piasek drobny 0,25
7,4 Piasek średni 0,6
11,4 Piasek gruby 1,04
13 Piasek b. gruby 1,5
Działalność niszcząca wiatru przejawia się w dwóch procesach:
- deflacja  wywiewanie drobnych ziarn luz
nego osadu na obszarach
pozbawionych roślinności
- korazja  niszczenie powierzchni zwięzłych skał przez piasek niesiony wiatrem
Deflacja zależy od siły wiatru i od wielkości cząstek
mineralnych. Przy tej samej wielkości ziarn ilość
transportowanego materiału jest wprost
proporcjonalna do sześcianu prędkości wiatru.
zależy od siły wiatru i od wielkości cząstek
mineralnych. Unoszenie cząstek przez wiatr zależy
nie tylko od prędkości, ale od turbulencji wiatru.
Wiatry silne, ale o stałej prędkości nie podnoszą z
terenu piaszczystego ziarn piasku, natomiast
słabsze wiatry o niestałej prędkości (porywiste)
wprawiają w ruch duże ilości piasku.
Deflacja na obszarach pozbawionych roślinności
prowadzi do obniżania powierzchni terenu; często
powstają zagłębienia różnych rozmiarów - nisze
deflacyjne.
Deflacja sięga czasem tak głęboko, jak sięga wietrzenie, a więc do poziomu wód
podziemnych. Przypuszcza się, że część oaz pustynnych powstała w ten sposób.
Odnosi się to szczególnie do oaz w depresji Qattara w Egipcie.
Wywiewanie lżejszych ziarn zwietrzeliny z piasków rzecznych lub plaż nadmorskich
prowadzi do koncentracji minerałów ciężkich. Powstają złoża eoliczne, np. złoża
piasku złotonośnego w Australii.
Tak też powstają kamieniste pustynie (hamady)  drobne cząstki są wywiewane a
pozostaje bruk deflacyjny.
2
Wiatr przenosi cząstki skał i minerałów zarówno zawieszone jak i toczone po ziemi.
Przenoszenie odbywa się w trojaki sposób, jako:
- trakcja,
- saltacja
- suspensja
Trakcja - transport materiału osadowego w kontakcie z dnem przez wleczenie
(ślizganie) i toczenie. Ruch ziaren może następować albo w wyniku popychania
przez wiatr, albo popychania przez ziarna uderzające. Ziarna kanciaste są na ogół
przesuwane, a ziarna zaokrąglone - toczone
Saltacja - rodzaj transportu materiału ziarnistego, w czasie którego ziarna wykonują
stosunkowo krótkie i niewysokie skoki poruszając się po torach zbliżonych do
krzywych balistycznych; opadające ziarna wybijają w górę następne  w ten sposób
raz zapoczątkowana saltacja rozprzestrzenia się w sposób łańcuchowy.
Spadające ziarno może wprawić w ruch przez zderzenie ziarno 6 razy większe.
Długość skoku ziarn piaszczystych zależy od siły wiatru i jego turbulencji. W wyniku
saltacji przemieszcza się 75  90 % masy piasku
Suspensja  w ten sposób transportowane są tylko bardzo drobne cząstki (poniżej
0,2 mm), ale mogą być przenoszone na wielkie odległości, np. w 1979 r w Polsce
odnotowano opad pyłu pochodzącego z Sahary. Silne i porywiste wiatry mogą unosić
ziarna drobnoziarnistego piasku na znaczną wysokość i przenosić na dużą odległość
Dla geologicznej pracy wiatru ważna jest prędkość przy powierzchni. Wprowadzenie
ziarna w ruch wymaga pewnej minimalnej prędkości, tzw prędkości poruszenia
(prędkości progowej)
Prędkość progowa wiatru prędkość konieczna do zapoczątkowania saltacji, jest
ona o ok. 20% większa od prędkości koniecznej do jej utrzymania.
3
Wiatr uderzając o skałę litą nie wywołuje żadnego
skutku. Jeżeli jednak niesie ze sobą cząstki
mineralne, powoduje zarysowanie lub ścieranie
skały. Proces ten nazywa się korazją 
wygryzaniem. Najlepiej jest widoczny na
wysokości 2  3 m. (np. Sfinks przez piaski
pustyni Libijskiej)
Korazaja - erozja eoliczna  niszczenie
powierzchni zwięzłych skał przez piasek niesiony
wiatrem
Piasek unoszony przez wiatr żłobi tylko na
określonej wysokości. Wyżej skała nie jest
koradowana. Prowadzi to do powstawania
form skalnych w postaci grzybów, ambon,
piedestałów. Korzystne warunki to poziome
ułożenie warstw i to o różnej twardości.
Najwięcej piasku wiatr niesie przy powierzchni
ziemi dlatego korazja jest najsilniejsza do
wysokości ok. 30 cm nad powierzchnią terenu.
Korazja powoduje powstawanie wygładów
eolicznych, żłobków, jam korazyjnych, a także
bruzd.
Grzyb skalny  ostaniec denudacyjny wypreparowany w skałach przez erozję i
wietrzenie, o szerokiej czapie szczytowej i wąskiej, ogładzonej podstawie. Powstaje
wskutek intensywniejszego niszczenia części przyziemnej
Efekty korazji są widoczne na luz
nych okruchach
i głazach, które mają ścięte i wypolerowane
powierzchnie. Powstały one w wyniku
polerowania i ścierania powierzchni kamienia od
strony nawietrznej. Tego typu okruchy skalne
noszą nazwę graniaków. W zależności od liczby
ostrych krawędzi wyróżniamy jedno-, dwu-, trój- i
wielograńce.
4
Działalność budująca wiatru - akumulacja eoliczna
Wywiewany i unoszony materiał jest rozdzielany na piaski lotne,
wędrujące po powierzchni lub jej pobliżu i pyły atmosferyczne
unoszone wysoko w powietrze.
Piasek pędzony wiatrem blisko powierzchni lub wleczony po niej
zatrzymuje się na takich przeszkodach, jak głazy, krzaki i pagórki.
Gromadzi się wtedy tworząc wydmę, o łagodnym zboczu
zwróconym w stronę wiatru (nawietrzna  odwietrzna) 3  10o/25 
30o.
Wydmy cechuje asymetria. Stok dowietrzny jest długi i łagodnie
nachylony (5  12o), a zawietrzny krótki i stromy (20  35o) Zbocze
zwrócone w stronę wiatru jest łagodniejsze niż od strony
zawietrznej.
Wydmy powstają na obszarach o łatwym
zwiewaniu  o skąpej szacie roślinnej
�� pustynie
�� wybrzeża morskie
�� doliny rzeczne (na tarasach rzecznych)
Na wybrzeżach morskich zbudowane są z
przemytego przez fale piasku, wydmy pustynne i
śródlądowe składają się zarówno z pyłu jak i
piasku.
Wydmy spotyka się zarówno w klimacie suchym
jak i wilgotnym.
Wysokość wydm nadmorskich wynosi od 20 do 30 m a nawet 70 m (zat. Biskajska).
Na Saharze i Turkiestanie często przekraczają 100 m. Wysokość wydm na
pustyniach może wyjątkowo dochodzić do 500 m, choć na ogół sięga kilkudziesięciu
m.
Wydmy mają różne kształty zależnie od ilości materiału piaszczystego, siły i kierunku
wiatru, warunków terenowych.
Nad morzem obserwuje się mniej czy bardziej równoległe do brzegu
wały wydmowe, ustawione prostopadle do kierunku najsilniejszego
wiatru. Są to tzw. wydmy poprzeczne.
Barchany to wydmy w postaci sierpa,
zwrócone wypukłą częścią pod wiatr. Są
typowe dla pustyń, na których przeważa
jeden kierunek wiatru. Powstają na
obszarach pozbawionych roślinności, gdy
piasku jest niewiele, a siła wiatru
umiarkowana. Mają na ogół niewielkie
rozmiary (do 500 m) i wysokość do 20 m). Barchany
mają wygląd regularnego sierpa, z wklęsłym stokiem
zawietrznym
5
Wydmy paraboliczne - częste są
na obszarach nadmorskich i
tarasach rzecznych. Powstają, gdy
końce wału piaszczystego
przemieszczanego przez wiatr
zostaną unieruchomione przez
roślinność lub gdy z powodu wysokiego poziomu
wód gruntowych są przepojone wodą. A
uk
wydmowy jest otwarty w kierunku wiatru. Między
ramionami wydmy tworzy się misa deflacyjna
Wydmy podłużne zwane seifami powstają na obszarach o dużej
ilości piasku i gdzie wieją silne wiatry. Mogą mieć długość nawet do
300 km i wysokość nawet do 500 m.
Wydmy gwiaz
dziste (piramidalne) w
kształcie wielościennej, nieregularnej
piramidy, powstają pod wpływem
wiatrów wiejących z kilku różnych
kierunków
Wyróżnia się wydmy wędrujące i ustalone. Wydmy ustalone pokryte są
roślinnością, nasiąknięte wodą, lub scementowane.
Pod wpływem wiatru wydmy wędrują, wyjątkowo nawet 200 m/rok. Najczęściej
prędkość wynosi kilka, kilkanaście m/rok.
W Słowiński Parku Narodowym  7 m/rok.
Prędkość ta zależy od:
- masy piasku (wielkości wydmy)
- wielkości ziaren
- siły i częstotliwości wiatrów
- wilgotności
6
Zmarszczki eoliczne (ripplemarki) to najmniejsze formy
akumulacji eolicznej  regularne grzbieciki utworzone na
powierzchni luz
nego materiału ziarnistego. Duży udział w
tworzeniu ripplemarków ma saltacja
Less
Drobny pył mineralny jest porywany przez wiatr i
unoszony na znaczne odległości. Osadza się na
obszarach pokrytych roślinnością stepową, gdzie
gromadzi się w coraz większych ilościach, tworząc skałę
zwaną lessem  niewarstwowana, porowata, pocięta
kanalikami ze śladów korzeni i roślin trawiastych.
Lessy europejskie, w tym polskie, tworzyły się w okresie
zlodowaceń. Wiatry wywiewały drobny materiał z
przedpola lodowca i transportowały ku południowi, gdzie
był osadzany. Lessy pokrywają znaczne obszary
środkowej i wschodniej Europy.
Skład lessu: pył kwarcowy, minerały ilaste, węglan
wapnia (10  30%) , limonit. Zawartość węglanu wapnia
decyduje o reakcji z HCl. Zawartość kalcytu może się
zmniejszyć wskutek przemycia przez wody opadowe.
Wymyty węglan wapnia koncentruje się na większej
głębokości w postaci tzw. kukiełek lessowych.
Największe obszary pokrywa less w Chinach
(miąższość pokrywy lessowej przekracza
miejscami100 m). Less ten powstał w wyniku
osadzania pyłów wywiewanych z pustyni Gobi.
Chińska rzeka Huang He (Żółta Rzeka)
zawdzięcza swą nazwę osadom lessowym przez
które rzeka płynie i które rozmywa.
7