ZAKRES PODSTAWOWY  moduł 6
Ochrona praw i wolności
Opracowanie:
Janusz Korzeniowski
nauczyciel konsultant ds. edukacji obywatelskiej
w Zachodniopomorskim Centrum Doskonalenia Nauczycieli
1
SPIS SLAJDÓW
" Gwarancje przestrzegania praw człowieka: 3 4
" Ochrona konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela w Polsce: 5
" Rzecznik Praw Obywatelskich: 6 20
" Rzecznik Praw Dziecka: 21 26
" Europejski Trybunał Praw Człowieka: 27 33
" Organizacje pozarządowe działające na rzecz praw człowieka: 34 45
" Bibliografia: 46
" Materiały ikonograficzne: 46
2
Gwarancje przestrzegania praw człowieka
ustrojowe
prawno-instytucjonalne
społeczne i moralne
materialne
3
Gwarancje przestrzegania praw człowieka
Główna odpowiedzialność za realizację praw człowieka
spoczywa na państwie oraz społeczności międzynarodowej:
" ustrojowe  obejmują najważniejsze zasady konstytucyjne,
" prawno instytucjonalne  dotyczą reguł obowiązujących
w procesie normatywnego kształtowania praw i wolności,
systemu ich kontroli, norm i instytucji gwarantujących
dochodzenie tych praw w postępowaniu administracyjnym
i sądowym,
" społeczne i moralne  tkwiące w kulturze politycznej
społeczeństwa, przejawiającej się w sferze świadomości,
wrażliwości oraz aktywności obywateli, systemie wartości
uznawanych za słuszne,
" materialne  związane są z dobrami materialnymi
umożliwiającymi jednostce korzystanie z przysługujących
jej praw.
Dodatkowo ochronę praw człowieka wspiera działalność
krajowych i międzynarodowych organizacji pozarządowych.
4
Ochrona konstytucyjnych wolności i praw
człowieka i obywatela w Polsce
Konstytucja RP gwarantuje następujące środki ochrony
wolności i praw:
" prawo do wynagrodzenia za szkodę wyrządzoną przez
niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej,
" prawo do dochodzenia swych roszczeń przed sądami,
" prawo do zaskarżenia orzeczenia lub decyzji wydanych
w pierwszej instancji,
" prawo do wniesienia skargi konstytucyjnej do Trybunału
Konstytucyjnego o zbadanie zgodności przepisu z Konstytucją,
na podstawie którego wydano ostateczne orzeczenie,
" prawo do wystąpienia do Rzecznika Praw Obywatelskich
z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw
naruszonych przez organy władzy publicznej.
5
Rzecznik Praw Obywatelskich
Status Rzecznika
Rzecznik Praw Obywatelskich powoływany jest przez Sejm
za zgodą Senatu na 5-letnią kadencję. Dopuszczalna jest tylko
jednorazowa reelekcja.
Rzecznik, z uwagi na przypisywane funkcje, ustanowiony został
jako urząd niezawisły, niezależny od innych organów
państwowych, znajdujący się niejako poza trójdzielnym
systemem organów władzy.
Odpowiada on za swoje działania jedynie przed Sejmem,
i to tylko na zasadach określonych w ustawie.
Corocznie Rzecznik informuje Sejm i Senat o swojej
działalności oraz o stanie przestrzegania w Polsce wolności
i praw człowieka i obywatela.
6
Rzecznik Praw Obywatelskich
Status Rzecznika c.d.
Osoba piastująca urząd Rzecznika nie może zajmować innego
stanowiska, z wyjątkiem profesora szkoły wyższej,
ani wykonywać innych zajęć zawodowych.
Rzecznik jest organem apolitycznym, co gwarantuje
Konstytucja, zabraniając mu przynależności do partii
politycznej, związku zawodowego oraz prowadzenia
działalności publicznej, niedającej się pogodzić z godnością
tego urzędu.
Rzecznikowi przysługuje immunitet oraz przywilej nietykalności.
7
Rzecznik Praw Obywatelskich
Status Rzecznika c.d.
Konieczność zapewnienia wysokiego poziomu moralnego
i merytorycznego osoby piastującej urząd Rzecznika podkreśla
ustawa. W myśl jej rozwiązań Rzecznikiem może być tylko
obywatel polski wyróżniający się wiedzą prawniczą,
doświadczeniem zawodowym oraz wysokim autorytetem
ze względu na swoje walory moralne i wrażliwość społeczną.
Osoba sprawująca funkcję Rzecznika powinna mieć
odpowiednie predyspozycje osobiste, wiedzę i doświadczenie,
by była zdolna do analizy działalności organów władzy
publicznej i ewentualnej jej krytyki.
W dotychczasowej praktyce ustrojowej wszyscy kolejni
Rzecznicy byli prawnikami z doświadczeniem akademickim.
8
Rzecznik Praw Obywatelskich
Zadania Rzecznika Praw Obywatelskich
Podstawowym zadaniem Rzecznika jest stanie na straży wolności
oraz praw człowieka i obywatela, określonych w Konstytucji RP
i innych przepisach prawa.
Zadanie to Rzecznik realizuje przez badanie, czy na skutek
działania lub zaniechania organów, organizacji albo instytucji
zobowiązanych do przestrzegania i realizacji wolności człowieka i
obywatela nie nastąpiło naruszenie prawa oraz zasad współżycia i
sprawiedliwości społecznej, i  w razie stwierdzenia takiego
naruszenia  podejmowanie stosownych działań.
Rzecznikowi w realizacji jego zadań pomagają jego zastępcy oraz
Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich.
9
Rzecznik Praw Obywatelskich
Kto może zwracać się do Rzecznika o pomoc?
W myśl art. 80 Konstytucji RP każdy ma prawo wystąpienia 
na zasadach określonych w ustawie  do Rzecznika Praw
Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich
wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej.
Oznacza to, że o pomoc do Rzecznika może zwrócić się
obywatel polski, cudzoziemiec, który znajduje się pod władzą
Rzeczypospolitej Polskiej oraz osoba prawna, a nawet
jednostka organizacyjna nie mająca tej osobowości, jeśli tylko
w myśl przepisów może być podmiotem praw i obowiązków,
a także organizacja obywateli i organ samorządu.
Rzecznik może podjąć czynności także z własnej inicjatywy,
m.in. na skutek informacji zamieszczonej w środkach
masowego przekazu oraz wniosku Rzecznika Praw Dziecka.
10
Rzecznik Praw Obywatelskich
Zakres i tryb działania Rzecznika Praw Obywatelskich:
" sprawdza fakty, powołane przez skarżącego,
przy czym czyni to sam lub może zwrócić się z wnioskiem
o zbadanie sprawy do innego organu kontrolnego,
" może zbadać sprawę na miejscu oraz zażądać akt sprawy
lub informacji o stanie sprawy od każdej instytucji,
" po zbadaniu sprawy i stwierdzeniu, że prawa i wolności
człowieka i obywatela zostały naruszone, kieruje wystąpienie
do właściwego organu, organizacji lub instytucji, w których
działalności takie naruszenie nastąpiło lub do organu
nadrzędnego o usunięcie naruszenia,
11
Rzecznik Praw Obywatelskich
Zakres i tryb działania c.d.:
" może wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie
zgodności ustawy z Konstytucją i ratyfikowanymi umowami
międzynarodowymi albo o zbadanie zgodności przepisów aktów
niższego rzędu z aktami wyższego rzędu; z analogicznym
wnioskiem, co do zgodności aktu prawa miejscowego z aktami
wyższego rzędu Rzecznik, może wystąpić do wojewódzkiego
sądu administracyjnego,
" choć sam Rzecznik inicjatywy ustawodawczej nie ma, może
wystąpić do właściwych organów z wnioskiem o podjęcie
inicjatywy ustawodawczej lub o wydanie albo zmianę aktu
prawnego niższego rzędu,
12
Rzecznik Praw Obywatelskich
Zakres i tryb działania c.d.:
" ma prawo wniesienia kasacji w sprawie karnej do Sądu
Najwyższego. Podstawą kasacji może być jedynie stwierdzenie,
że nastąpiło rażące naruszenie prawa przez sądy. Kasacja
w sprawie karnej nie może być wniesiona wyłącznie z powodu
niewspółmierności kary,
" może zażądać wszczęcia postępowania w sprawie cywilnej,
a także wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu
cywilnym, składać skargi kasacyjne do Sądu Najwyższego,
13
Rzecznik Praw Obywatelskich
Zakres i tryb działania c.d.:
" może żądać wszczęcia postępowania administracyjnego,
brać udział w postępowaniu administracyjnym na prawach
przysługujących prokuratorowi oraz wnieść skargę do sądu
administracyjnego na akty i czynności organu administracji
publicznej oraz wnieść skargę kasacyjną od orzeczenia
wojewódzkiego sądu administracyjnego do Naczelnego Sądu
Administracyjnego,
" może zażądać wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela,
postępowania przygotowawczego w sprawie karnej
o przestępstwo ścigane z urzędu,
14
Rzecznik Praw Obywatelskich
Zakres i tryb działania c.d.:
" może wystąpić z wnioskiem o ukaranie za wykroczenie,
a także uchylenie przez sąd prawomocnego orzeczenia
w sprawie o wykroczenie,
" ma prawo wystąpienia do sądu o stwierdzenie nieważności
orzeczenia wydanego przez organy ścigania i wymiaru
sprawiedliwości lub organów pozasądowych w sprawach osób
represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu
Państwa Polskiego,
" Rzecznik przy załatwieniu spraw nie jest związany terminami
wynikającymi z kodeksu postępowania administracyjnego.
Na odmowę podjęcia przez niego czynności nie przysługuje
żaden środek odwoławczy.
15
Rzecznik Praw Obywatelskich
Możliwości Rzecznika są ograniczone zakresem jego kompetencji.
Wszystkie interwencje Rzecznika są uzależnione
od wyników analizy okoliczności sprawy i ustalenia, czy zostały
naruszone przepisy prawa oraz, że okoliczności te istotnie
wymagają ingerencji Rzecznika.
Czego Rzecznik nie może:
" nie zastępuje organów administracji lub wymiaru
sprawiedliwości w załatwianiu sprawy co do jej istoty
(rozstrzygnięcia) należącej do ich kompetencji,
" nie podejmuje sprawy, w której nie wypowiedziały się jeszcze
właściwe organy i instytucje,
" nie zajmuje się problemem, gdy np. sprawę rozpatrzono
odmownie, a osoba, której sprawa dotyczy nie odwołała się
do organu wyższej instancji i od razu zwróciła się z pismem
do Rzecznika, pomimo, że służą jej środki ochrony praw,
16
Rzecznik Praw Obywatelskich
" nie stosuje prawa łaski,
" nie przydziela mieszkań, leków, pieniędzy,
" nie rozpatruje sporów między obywatelami, podlegających
rozpoznaniu przez sądy,
" nie bierze udziału w sporach zbiorowych o interesy,
np. w sprawie podwyżki wynagrodzenia dla określonej
grupy pracowników,
" nie podejmuje spraw, gdy brak dowodów, że zaistniało
naruszenie wolności lub prawa,
" nie interweniuje, gdy sprawa toczy się bez opóz
nień w sądzie
lub organie administracji ani nie ingeruje w niezawisłość
sędziowską, np. w ocenę dowodów przez sąd,
" nie może wszczynać postępowania prawnego, jeżeli
przewidziany w ustawie termin do takiego wszczęcia upłynął,
" nie rozpatruje anonimów.
17
Rzecznik Praw Obywatelskich
Należy wiedzieć, że:
wszystkie listy kierowane do Rzecznika są uważnie czytane.
Rozpatrywane są też wszystkie skargi zgłoszone ustnie
w czasie dyżurów w Biurze Rzecznika. Dla ułatwienia pracy,
a także przyśpieszenia rozpatrzenia sprawy, w wystąpieniu
do Rzecznika należy:
a) podać imię, nazwisko i adres, na który należy kierować
korespondencję,
b) dokładnie wskazać, czego dotyczy sprawa oraz podać
w sposób zwięzły i jasny argumenty wykazujące naruszenie
wolności lub prawa.
Do każdego pisma należy dołączyć niezbędne dokumenty
(kopie lub odpisy), które skarżący posiada.
18
Rzecznik Praw Obywatelskich
Uwaga!
Zanim list zostanie wysłany do Rzecznika, dobrze jest jeszcze raz
przeanalizować, czy na pewno wyczerpane zostały wszystkie
możliwości załatwienia sprawy we właściwym trybie
i czy chodzi o rzeczywiste naruszenie wolności lub praw
obywatelskich. W razie wątpliwości warto poradzić się adwokata
lub radcy prawnego ewentualnie w miejscowym biurze porad
obywatelskich lub tzw. klinice prawa przy wydziałach prawa
uniwersytetów lub niektórych wyższych uczelni typu
administracyjnego udzielających porad osobom niezamożnym.
Jeśli Rzecznik otrzymuje sprawy, w których nie ma podstaw do
podjęcia działań, opóz
nia to zajęcie się sprawami,
w których działanie Rzecznika jest konieczne. Ktoś potrzebujący
naprawdę pomocy może więc na tym ucierpieć. Rzecznik nie
może zapewnić, że każdą sprawę podejmie. Zapewnia jednak,
że każda sprawa zostanie wnikliwie rozpatrzona, zaś osoba
19
zainteresowana otrzyma odpowiedz
na swoje wystąpienie.
Rzecznik Praw Obywatelskich
Dane kontaktowe
Rzecznik Praw Obywatelskich
Aleja Solidarności 77
00-090 Warszawa
tel. (+ 48) 22 551 77 00
fax (+ 48) 22 827 64 53
www.rpo.gov.pl
(Na stronie internetowej dostępny jest elektroniczny formularz
wniosku do Rzecznika)
20
Rzecznik Praw Dziecka
Zadania Rzecznika Praw Dziecka
Rzecznik stoi na straży praw dziecka, a w szczególności:
- prawa do życia i ochrony zdrowia,
- prawa do wychowania w rodzinie,
- prawa do godziwych warunków socjalnych,
- prawa do nauki.
Rzecznik podejmuje działania na rzecz zapewnienia dziecku
pełnego i harmonijnego rozwoju, z poszanowaniem jego
godności i podmiotowości.
Wypełnienie tych zadań wymaga ochrony dziecka przed
wszelkimi przejawami przemocy, okrucieństwa, wyzysku,
a także przed demoralizacją, zaniedbaniem i innymi formami
niewłaściwego traktowania.
Przedmiotem troski Rzecznika są wszystkie dzieci.
21
Rzecznik Praw Dziecka
Rzecznik wykonując swoje uprawnienia, kieruje się zasadami
zawartymi w Konstytucji RP, Konwencji o Prawach Dziecka i
ustawie o Rzeczniku Praw Dziecka, w tym zwłaszcza:
- zasadą dobra dziecka,
- wszystkie działania podejmowane są w najlepiej pojętym
interesie dziecka,
- zasadą równości,
- troską o ochronę praw każdego dziecka,
- zasadą poszanowania odpowiedzialności, praw i obowiązków
obojga rodziców za rozwój i wychowanie dziecka.
22
Rzecznik Praw Dziecka
Formy działania Rzecznika Praw Dziecka
Rzecznik podejmuje działania przewidziane w ustawie
z własnej inicjatywy, biorąc pod uwagę napływające do niego
informacje wskazujące na naruszenie praw lub dobra dziecka.
Zajmuje się przypadkami indywidualnymi, jeśli nie zostały one
wcześniej rozwiązane we właściwy sposób mimo,
że wykorzystano dostępne możliwości prawne.
Rzecznik nie zastępuje wyspecjalizowanych służb, instytucji i
stowarzyszeń zajmujących się ochroną dziecka,
lecz interweniuje w sytuacji, kiedy dotychczasowe procedury
okazały się nieskuteczne bądz
ich zaniechano.
23
Rzecznik Praw Dziecka
Formy działania c.d.
Adresatami działań Rzecznika są wszystkie organy
władzy publicznej (między innymi: Sejm, Prezydent RP, Rada
Ministrów, sądy), samorządy terytorialne, instytucje rządowe
i organizacje pozarządowe, do których Rzecznik może zwrócić
się o:
- złożenie wyjaśnień i udzielenie niezbędnych informacji,
a także o udostępnienie akt i dokumentów,
w tym zawierających dane osobowe,
- podjęcie przez nie działań na rzecz dziecka, zgodnie
z zakresem ich kompetencji, przedstawiając oceny i wnioski
zmierzające do zapewnienia skutecznej ochrony praw
i dobra dziecka,
- wystąpienie z inicjatywą ustawodawczą o wydanie
lub zmianą innych aktów prawnych.
24
Rzecznik Praw Dziecka
W naszym kraju funkcjonuje szereg instytucji zajmujących się
prawami dziecka. Często jednak działają one jedynie
w konkretnym środowisku społecznym lub na określonym
obszarze, czasem sytuacja dziecka nie jest głównym celem
ich działalności.
Ustanowienie Rzecznika Praw Dziecka oznaczało powstanie
niezależnej instytucji, wyposażonej w uprawnienia
o charakterze kontrolnym, ostrzegawczym i inicjującym,
wspierającej wysiłki zmierzające do maksymalnej ochrony praw
dziecka.
Obowiązkiem Rzecznika jest coroczne przedstawienie Sejmowi
i Senatowi informacji o swoich działaniach oraz uwag o stanie
przestrzegania praw dziecka w Polsce. Ponieważ informacja ta
jest podawana do wiadomości publicznej, stanowi doskonałą
możliwość podjęcia ogólnonarodowej dyskusji nad stanem
przestrzegania praw dziecka w Polsce.
25
Rzecznik Praw Dziecka
LIST DO UCZNIÓW POLSKICH SZKÓA
NA ROZPOCZ
CIE
ROKU SZKOLNEGO 2010/2011
[...] Jako Rzecznik Waszych praw  praw dziecka, czyli każdego
człowieka, który nie ukończył 18-stu lat  pragnę Wam
przypomnieć, że nikt nigdy nie ma prawa Was obrażać,
bić, poniżać i wykorzystywać. Macie prawo być wysłuchani
w każdej sprawie, która Was dotyczy, bez względu na to
jakie osiągacie wyniki w nauce, bez względu na wyznawaną
religię czy też kolor skóry. To nie są żadne specjalne
przywileje  to są Wasze prawa. Nikt nie może Wam ich
ograniczać ani odbierać. Pamiętajcie jednak, że wszyscy ludzie,
jacy Was otaczają  koleżanki i koledzy, nauczyciele, rodzice
i opiekunowie  są także ludz
mi, mają taką samą godność
i należy im się szacunek. Ich praw także musicie przestrzegać.
[...]
26
Europejski Trybunał Praw Człowieka
Na podstawie Konwencji o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności w 1959 roku powołano do życia
Europejski Trybunał Praw Człowieka mający siedzibę
w Strasburgu.
Prawo do skargi umożliwia zarówno osobom indywidualnym,
grupom osób i organizacjom międzynarodowym (tzw. skargi
indywidualne), jak i Państwom  Stronom Konwencji (tzw.
skargi międzypaństwowe) dochodzenie swoich praw i wolności
zagwarantowanych w Konwencji.
Trybunał, rozpoznając konkretne zarzuty stawiane państwu
przez pokrzywdzonych, tworzy jednocześnie wspólne zasady
i standardy w sferze praw człowieka, które Państwa-Strony
zobowiązane są zapewnić jednostce w każdych warunkach.
27
Europejski Trybunał Praw Człowieka
Kryteria formalne decydujące o dopuszczalności skargi:
" przed ETPC można skarżyć tylko Państwo-Stronę Konwencji
(skargi kierowane przeciwko osobom prywatnym, instytucjom
państwowym czy fundacjom są uznawane za niedopuszczalne);
" naruszenie prawa gwarantowanego przez Konwencję musi
mieć miejsce po wejściu w życie Konwencji w Państwie-Stronie
(dla Polski jest to 1 maja 1993);
" skarżący ma obowiązek wyczerpania krajowych środków
odwoławczych;
" skargę należy złożyć w ciągu 6 miesięcy od wydania
ostatecznego orzeczenia w sprawie;
" w skardze należy wskazać, jakie prawo gwarantowane
przez Konwencję zostało naruszone działaniem
(lub zaniechaniem) władz(y) publicznej;
28
Europejski Trybunał Praw Człowieka
" ETPC nie rozpatrzy żadnej sprawy, jeżeli została on poddana
innej międzynarodowej procedurze dochodzenia czy też
rozstrzygnięciu (art. 35 ust. 2 Konwencji);
" w przypadku skargi na przewlekłość postępowania sądowego
na podst. art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji, osoby chcące
wnieść do Trybunału muszą najpierw zaskarżyć przewlekłość
postępowania do sądu polskiego;
" protokół nr 14 Konwencji, który wszedł w życie w dniu
1 czerwca 2010 roku wprowadził nowe kryterium
dopuszczalności skargi, tzw. znaczący uszczerbek.
Trybunał uzna za niedopuszczalną każdą skargę indywidualną
w przypadku, gdy wnioskodawca nie doznał znaczącego
uszczerbku, chyba że poszanowanie praw człowieka
w rozumieniu Konwencji i jej Protokołów wymaga rozpoznania
przedmiotu skargi oraz pod warunkiem, że żadna sprawa, która
nie została należycie rozpatrzona przez sąd krajowy, nie może
być odrzucona na tej podstawie.
29
Europejski Trybunał Praw Człowieka
Skarga złożona do Trybunału powinna zawierać:
1. dane personalne skarżącego oraz nazwę państwa,
przeciwko któremu jest skierowana;
2. dane adwokata lub innej osoby reprezentującej skarżącego
(jeżeli został ustanowiony) oraz formularz pełnomocnictwa;
3. przedmiot skargi (zwięzłe i jasne przedstawienie stanu
faktycznego, pamiętając przy tym o opisywaniu wydarzeń
w takiej kolejności, w jakiej one nastąpiły z podaniem
dokładnych dat);
4. wskazanie prawa lub praw zawartych w Konwencji
lub Protokołach dodatkowych, których naruszenie zarzuca
wnoszący skargę oraz przedstawienie argumentów
na poparcie tych zarzutów;
30
Europejski Trybunał Praw Człowieka
5. informację o spełnieniu warunków dopuszczalności skargi
(a zwłaszcza wykorzystania krajowych środków prawnych
oraz zachowania terminu sześciu miesięcy od podjęcia
ostatecznej decyzji w sprawie);
6. oświadczenie dotyczące tego, czego domaga się skarżący
(należy krótko przedstawić, co wnoszący skargę zamierza
osiągnąć, wskazać ewentualne zadośćuczynienie,
którego chce zażądać);
7. informację, czy zarzuty sformułowane w skardze były
kiedykolwiek przedłożone innym organom międzynarodowym
w celu dochodzenia lub rozstrzygnięcia;
8. listę oficjalnych decyzji, które zapadły w sprawie (z podaniem
sądów lub innych organów rozstrzygających sprawę, rodzajem
oraz datą każdego orzeczenia), a także krótką informację
o treści każdej z nich.
31
Europejski Trybunał Praw Człowieka
Do skargi należy dołączyć kopie wszystkich decyzji
i wyroków, które zapadły w sprawie oraz innych dokumentów,
które mogą być przydatne w charakterze dowodów.
Trybunał udzieli skarżącemu odpowiedzi na wniesioną skargę,
przy czym może zwrócić się o dodatkowe informacje,
dokumenty lub wyjaśnienia związane ze skargą.
Skarżący zostanie powiadomiony przez Trybunał,
w razie stwierdzenia oczywistych przeszkód, nie pozwalających
na przyjęcie skargi do rozpoznania.
Sprawa jest rozpoznana przez Trybunał bez pobierania opłat
sądowych.
Nie jest wskazane osobiste stawiennictwo skarżącego
w Trybunale ponieważ postępowanie we wstępnej fazie
ma charakter pisemny. Kancelaria Trybunału na bieżąco
informuje skarżącego o przebiegu postępowania w sprawie.
32
Europejski Trybunał Praw Człowieka
Skargę należy kierować bezpośrednio
do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka,
na adres jego kancelarii w Strasburgu:
The Registrar
European Court of Human Rights
COUNCIL OF EUROPE
F- 67075 STRASBOURG CEDEX
France/Francja
33
Organizacje pozarządowe
działające na rzecz praw człowieka
Centrum Edukacji Obywatelskiej
www.ceo.org.pl
34
Organizacje pozarządowe
działające na rzecz praw człowieka
Helsińska Fundacja Praw Człowieka
www.hfhrpol.waw.pl
35
Organizacje pozarządowe
działające na rzecz praw człowieka
Amnesty International Polska
www.amnesty.org.pl
36
Organizacje pozarządowe
działające na rzecz praw człowieka
Polski Czerwony Krzyż
www.pck.pl
37
Organizacje pozarządowe
działające na rzecz praw człowieka
Caritas Polska
www.caritas.pl
38
Organizacje pozarządowe
działające na rzecz praw człowieka
Polska Akcja Humanitarna
www.pah.org.pl
39
Organizacje pozarządowe
działające na rzecz praw człowieka
Fundacja im. Stefana Batorego
www.batory.org.pl
40
Organizacje pozarządowe
działające na rzecz praw człowieka
Polska Fundacja im. Roberta Schumana
www.schuman.org.pl
41
Organizacje pozarządowe
działające na rzecz praw człowieka
Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej
www.frdl.org.pl
42
Organizacje pozarządowe
działające na rzecz praw człowieka
Fundacja Młodzieżowej Przedsiębiorczości
www.junior.org.pl
43
Organizacje pozarządowe
działające na rzecz praw człowieka
Centra Wolontariatu
www.wolontariat.org.pl
44
Organizacje pozarządowe
działające na rzecz praw człowieka
Instytut Pamięci Narodowej
www.ipn.gov.pl
45
Bibliografia
" Prawa człowieka. Poradnik nauczyciela, Koszewska K. (red.), Warszawa 2002
" Kuciński J., Podstawy wiedzy o państwie, Wydawnictwo C. H. Beck,
Warszawa 2003.
" www.brpd.gov.pl
" www.rpo.gov.pl
" www.msz.gov.pl
Materiały ikonograficzne
" www.amnesty.org.pl
" www.batory.org.pl
" www.caritas.pl
" www.ceo.org.pl
" www.frdl.org.pl
" www.hfhrpol.waw.pl
" www.ipn.gov.pl
" www.junior.org.pl
" www.pah.org.pl
" www.pck.pl
" www.schuman.org.pl
" www.wolontariat.org.pl
46