6+7. Podstawowe narzędzia propagandowe i ich praktyczne
zastosowania
Niezależnie od tego, jaki typ działań jest prowadzony, i jaki konkretnie pomysł
na rozpowszechnianie komunikatu propagandowego został wykorzystany, istnieje
kilka narzędzi, które są na ogół wykorzystywane. Do wyodrębnienia kilku z nich
przyczynił się wspomniany już wcześniej Institute of Propaganda Analysis1.
Podstawowa klasyfikacja zawierała siedem narzędzi, ale rozwój działań
propagandowych przyczynił się do wyodrębnienia jeszcze dwóch następnych, które
pogrupowane zostały przez badaczy IPA na trzy kategorie; gry słowne (word games),
fałszywe związki (false connections) oraz specjalne, szczególne odwołania (special
appeals). Na zakończenie tego krótkiego wstępu warto odnotować, że jest to jedna z
prostszych klasyfikacji zawierająca narzędzia propagandowe w ich podstawowych
formach, samych narzędzi, czy też technik, jak chcą inni autorzy jest wiele więcej, co
wynika chociażby z rozwoju technologicznego. Chodzi w tym miejscu chociażby o
rozwój radia, telewizji czy komputerów osobistych i związane z tym możliwości
manipulowania materiałami w postaci ich przemontowywania, włączania w ich obręb
innych materiałów (inne miejsca, sytuacje, czas wydarzeń), jak również dokonywania
innych zabiegów, zwłaszcza na materiałach w cyfrowej postaci (zjawisko dotyczy to
zresztą nie tylko propagandy, ale również masowego retuszowania fotografii w prasie
kolorowej). Rozwinięta typologia technik propagandowych uwzględniająca rozwój
mediów elektronicznych opracowana została przez rosyjskiego badacza, Rudolfa
Boreckiego. Na szczególna uwagę czytelnika zasługują takie techniki jak metoda
mistyfikacji montażowych, metoda fałszywej dokumentacji, metoda podpowiedzi
emocjonalnej, które obok paru innych zostały scharakteryzowane na końcu tego
materiału2. Pokaz
ny katalog (w sumie 89 technik) zamieszczony został również w
anglojęzycznej pracy Henry`ego T. Conservy, w której podzielone zostały one na
siedem podkategorii3. W niniejszym materiale skoncentrujemy się natomiast na
omówieniu klasyfikacji IPA, pierwotnej wobec pozostałych i ciągle niezwykle
użytecznej dla analizy działań propagandowych.
1
Szerzej na temat działalności Institute of Propaganda Analysis patrz: G. S. Jowett, V. O`Donnell:
Propaganda and Persuasion. London & New Delhi 2006, s. 231-235.
2
Szerzej patrz: R. Borecki: Propaganda a polityka (zarys problematyki funkcjonowania środków
masowego przekazu w systemach społeczno-politycznych). Warszawa 1987, s. 128-139.
3
Henry T. Conserva. Propaganda techniques. [brak miejsca wydania] 2003.
Gry słowne
1. Doczepianie epitetów (name calling)4
Doczepianie epitetów polega na  dezawuowaniu czegoś w ten sposób, że bez
badania rzeczowych dowodów doczepia się negatywny epitet 5. Metoda ta polega na
łączeniu osoby, czy też zjawiska z jakimś określeniem, które w powszechnej
świadomości ma negatywne konotacje. Propagandzista oczekuje, iż odbiorcy
odrzucą osobę, czy negatywnie odnosić się będą do zjawiska, w związku z
negatywnym nastawieniem do użytego określenia; bez żadnych dowodów i
racjonalnego myślenia. Sztandarowymi określeniami tego typu są np. komunista,
faszysta, czy popularne ostatnimi czasy terrorysta lub fundamentalista6. Do kategorii
epitetów zaliczyć można w społeczeństwach demokratycznych takie określenia, jak
komunista, faszysta, terrorysta, fundamentalista, a w polskiej specyfice, zwłaszcza w
części społeczeństwa to również Żyd, mason, liberał, nadubowiec czy łże-elita.
Określa się nimi przeciwników politycznych, osoby, którym chcemy odebrać prawo
głosu i wyłączyć je np. z publicznej debaty. Określenia te nie muszą się odnosić do
konkretnych osób, ale mogą też dotyczyć większych zbiorowości7.
Do subtelniejszych metod doczepiania epitetów zaliczyć można metodę, w
której stosuje się słownictwo o emocjonalnie negatywnym oddz
więku. Jeżeli w
sytuacji cięć budżetowych mamy do czynienia z ich zwolennikami i przeciwnikami, to
proponujący cięcia przez przeciwników określeni zostaną mianem  skąpców , a
przez zwolenników mianem  oszczędnych . Oba pojęcia odnoszą się do tego
samego rodzaju zachowań, ale mają kompletnie odmienne konotacje.8
4
Narzędzie to określane jest też mianem  labeling , patrz: International Encyclopedia of Propaganda,
ed. R. Cole, Chicago & London 1998, s. 610.
5
M. Szulczewski: Propaganda polityczna. Zarys problematyki teoretycznej. Warszawa 1972, s. 14.
6
Określenia te szczególnie wyróżniają się, jeśli porównać np. relacje amerykańskiej Fox News
Channel i brytyjskiej BBC. Podczas gdy w relacjach tej ostatniej praktycznie nie pojawiało się
określenie  my , Fox News podgrzewała atmosferę posługując się zwrotami  my ,  nasi chłopcy .
Używanie wspomnianych powyżej słów w przekazach BBC było po prostu nie do pomyślenia;  Lista
słów zakazanych (w BBC- A
.Sz.) złożyłaby się na niewielki słowniczek (...). Zakazanym słowem jest
 terrorysta ; nawet po zamachach z 11 września używanie tego określenia w odniesieniu do autorów
ataku zostało uznane za złamanie zasad bezstronności i obiektywizmu. W miejsce  terrorystów
pojawiają się określenia odnoszące się bezpośrednio do popełnionych czynów:  zamachowcy ,
 porywacze , lub opisujące funkcję: np.  członkowie organizacji ekstremistycznych . Por.: P.A. : Tak
mówi Londyn.  Press 2003, nr 7, s. 47-50; P. Zdanowicz: Show time.  Press 2003, nr 4, s. 24-25.
7
Dobrym przykładem zastosowania tej metody są działania przeprowadzone przez firmę Ruder Finn
Global Public Affairs na zamówienie władz Chorwacji oraz Bośni-Hercegowiny, która doprowadziła do
tego, że serbskie obozy oraz sami Serbowie kojarzeni zaczęli być z obozami koncentracyjnymi i
nazistami. Szerzej na ten temat przy okazji tematu: Międzynarodowy PR na przykładzie wojny w byłej
Jugosławii.
8
The Institute of Propaganda Analysis, URL.
2. Piękne ogólniki (glittering generalities)9
Piękne ogólniki to:  (& ) kojarzenie czegoś z pozytywnie brzmiącymi
ogólnikami w celu nakłonienia do zaakceptowania owej rzeczy bez badania
dowodów 10. Zastosowanie pięknych ogólników odnosi sukces, gdyż określone
pojęcia dla różnych ludzi znaczą zupełnie coś innego. Oto jeden z przykładów: kiedy
ktoś mówi nam o demokracji od razu zaczynamy kojarzyć to z naszymi własnymi
ideami demokracji, z pojmowaniem tego określenia wyniesionym z domu, szkoły, czy
kościoła. U podstaw stosowania tego narzędzia leży przekonanie o tym, iż pewne
popularne określenia o pozytywnych konotacjach wszędzie są rozumiane i
interpretowane w identyczny sposób, przez co obniża się krytycyzm odbiorcy
informacji. Ponad to, wykorzystywane pojęcia są niezwykle pojemne w związku, z
czym ich interpretacja bywa dość dowolna. Za przykłady takich pojęć uznać można
np. termin demokracja, prawa człowieka, demokracja liberalna, misja  interwencja
humanitarna itp. Mechanizmem tym posłużono się także określając PRL i inne kraje
bloku sowieckiego mianem  krajów demokracji ludowej . Obniża to naszą czujność,
krytycyzm i łatwiej jest zaakceptować nam niektóre twierdzenia11. Inny przykład
przywołują Anthony R. Pratkins i Elliot Aronson. Przeanalizowali oni hasła wyborcze
oraz szyldy reklamowe. Okazało się, że nagminnie używa się w nich określeń o
pozytywnych konotacjach, choć dwuznacznych i niejasnych w ich zastosowaniu.
Sprzedając mięso lepiej powiedzieć, że jest w 75% chude, niż że jest w 25% tłuste,
produkty mrożone często określa się jako świeżo zamrożone, żołnierze walczący po
naszej stronie są zawsze odważni, mężni, pełni dobroci, cokolwiek miałoby to
znaczyć12.
Podstawowa różnica między doczepianiem epitetów a pięknymi ogólnikami
sprowadza się do tego, że jedna metoda jest lustrzanym odbiciem drugiej; piękne
ogólniki mają nas nakłonić do akceptacji pewnej idei, faktów, czy też osób bez
racjonalnej analizy, a doczepianie epitetów ma te idee, czy osoby pogrążyć w naszej
ocenie.
9
Określenie  glittering generalities tłumaczone jest na język polski raz jako  piękne ogólniki raz zaś
jako  błyskotliwe ogólniki . W pracy stosowane będzie określenie  piękne ogólniki . Por.: A. Pratkains,
E. Aronson: Wiek propagandy. Używanie i nadużywanie perswazji na co dzień. Warszawa 2003, s. 66.
10
M. Szulczewski, op. cit., s. 14.
11
The Institute of Propaganda Analysis, URL.
12
A.R. Pratkains, E. Aronson: The Everyday Use and Abuse of Persuasion. New York 2002, s. 73.
3. Eufemizm (euphemisms)
Używając ogólników, czy epitetów propagandzista odwołuje się do określeń
jaskrawych, żywych, wywołujących emocje. Czasami jednak chodzi o to, aby
spacyfikować nastroje wśród odbiorców, narzucić im neutralny punkt widzenia,
zwłaszcza w odniesieniu do wydarzeń, które mogą wywołać u nich negatywne
skojarzenia i reakcje. Zamiana określeń  mord, morderstwo na  likwidacja , czy też
 ofiary cywilne na  straty uboczne (collateral damage) służy właśnie takiej
potrzebie. Ogromną ilość eufemizmów  ukuto w Trzeciej Rzeszy, gdzie akcja
zabijania niepełnosprawnych umysłowo określana była jako  program eutanazji ,
 zabijanie z litości 13; akcja likwidacji europejskich Żydów nosiła miano  ostatecznego
rozwiązania kwestii żydowskiej ; mienie Żydów było  zabezpieczane , ich pogrom
nosił miano  Nocy Kryształowej , a przeciwnicy polityczni przebywali w  aresztach
prewencyjnych 14.
Fałszywe związki (false connections)
1. Przenoszenie (transfer)
Technika ta polega na przeniesieniu:  autorytetu i prestiżu z jednej rzeczy czy
osoby poważanej i cenionej na jakąś inną rzecz czy osobę, dla której chce się
zjednywać przychylność (...) 15. Jeśli propagandzista angażuje w działania
propagandowe poważane instytucje, naród, bądz
stwarza wrażenie, że popierają one
jego działania, to w ten sposób wykorzystuje ich autorytet dla zdobycia poparcia
publiczności dla swoich działań. Przy tej okazji często wykorzystywane są symbole,
które kojarzone są z instytucjami bądz
ideami szeroko akceptowalnymi dla
społeczeństwa; może to być symbol krzyża odwołujący się do chrześcijaństwa, może
to być flaga narodowa, czy np. czerwona flaga z wizerunkiem Che Guevarry
sugerująca walkę o sprawy socjalne. Symbole te wywołują emocje i pozwalają
propagandziście w łatwiejszy sposób dotrzeć do odbiorcy16. Przykładem ilustrującym
zastosowanie tej metody jest np. fotografowanie się polityków z flagą narodową w tle,
czy tworzenie honorowych komitetów wyborczych. Zapraszani do nich intelektualiści,
ludzie mediów, czy nawet sportowcy użyczają swojej rozpoznawalności i akceptacji
w społeczeństwie nie uczestnicząc jednak aktywnie w kampaniach i nie występując
13
Akcję prowadzono na podstawie Ustawy o zapobieganiu chorobom dziedzicznym z 14 lipca 1933
roku. Patrz: M. Kitchen: Nazistowskie Niemcy w czasie wojny. Warszawa 1997, s. 220-221.
14
Por.: A. R. Pratkains, E. Aronson, op. cit., s. 320.
15
M. Szulczewski, op. cit., s. 14-15.
16
The Institute of Propaganda Analysis, URL.
w materiałach reklamowych. Przenoszenie może również dotyczyć idei i znaczeń,
które przez ogół społeczeństw są odrzucane, z
le się kojarzą. Poprzez taki zabieg
propagandzista stara się na stałe skojarzyć ze sobą obiekt działań propagandowych i
negatywnie konotowane pojęcia. Najczęściej stosuje się w tej technice odwołania w
formie słownej lub graficznej do Trzeciej Rzeszy i Związku Radzieckiego.
2. Świadczenie się (testimonial)
Świadczenie się opiera się na podobnej zasadzie, co przenoszenie, z tym że
cały proces odbywa się bardziej bezpośrednio. Propagandzista, czy osoba, która
chce uzyskać poparcie dla siebie, bądz
idei przez nią prezentowanej powołuje się
wprost na zdanie osoby, czy medium obdarzonego przez społeczeństwo
szacunkiem, uważanego za prawdomówne. Mogą to być również odwołania do
autorytetów religijnych, naukowych, polityków w stanie spoczynku, emerytowanych
wojskowych, którzy nie są bezpośrednio zaangażowania w wydarzenia i przez to
wydają się odbiorcom bardziej wiarygodni. Z klasycznym zastosowaniem tej techniki
mamy do czynienia w reklamie, gdzie jakaś znana osobistość poleca nam konkretny
produkt lub usługę. W sferze polityki technikę świadczenia się stosowali np. w Polsce
zwolennicy i przeciwnicy procesu integracji naszego kraju z Unią Europejską. Obie
strony z upodobaniem sięgały np. po wypowiedzi Jana Pawła II i polskiego
Episkopatu, które miały legitymizować ich stanowiska.
Szczególne, specjalne odwołania (special appeals)
1. Ludowość (plain folks)
Ludowość to:  metoda polegająca na sprawianiu poprzez propagandzistę
wrażenia, że to co głosi, jest słuszne, ponieważ pochodzi od  prostego ludu  17. W
trakcie kampanii wyborczych politycy próbują pokazać, że są zwykłymi obywatelami
by zjednać sobie głosy wyborców. Niemal wszyscy amerykańscy prezydenci
ostatnich lat byli milionerami, ale w toku kampanii Bill Clinton jadał posiłki w
restauracjach McDonald`s, George Bush Senior preferował ryby, Ronald Reagan
często był pokazywany w trakcie rąbania drewna, a Jimmiego Cartera kreowano na
zwyczajnego farmera z Georgii18. Miało to na celu ukazanie ich, jako kandydatów
świadomych problemów zwykłych obywateli i ich bolączek. Narzędzie to odnosi się
17
M. Szulczewski, op. cit., s. 15.
18
The Institute of Propaganda Analysis, URL.
więc do kwestii wiarygodności, szczególnie właściwej dla niektórych sytuacji, takich
jak np. wybory. Znajomość problemów środowiska i wiarygodność kandydata mają
być w tej sytuacji kluczem do zwycięstwa wyborczego. Odnosi się to także do działań
propagandowych, gdzie z
ródło przekazów winno być jak najbardziej obiektywne dla
odbiorców komunikatów, bądz
powinno sprawiać wrażenie wiarygodnego.
2. Owczy pęd (band wagon)19
Owczy pęd opiera się na twierdzeniu propagandzisty, że:  (...)wszyscy
członkowie tej grupy, do której należymy, akceptują program czy idee propagandzisty
i dlatego również my musimy się z tym zgodzić, w imię grupowej solidarności 20. W
działaniach propagandowych rzadko kiedy podejmowane są działania wobec
jednostek. Propagandzista odwołuje się do mas, do tłumu, do grup społecznych,
narodowych, zawodowych, wiekowych. Na ogół to do nich, do większych zbiorowości
adresowany jest przekaz, którego działanie przypomina efekt kuli śniegowej; im
więcej osób z naszej grupy popiera jakiś cel, czy ideę, tym szybciej jej zwolennikami
zostanie cała grupa. Na wyłamanie się z myślenia stadnego, z potrzeby
konformizmu, na której opiera się ta technika stać niewielu21. W przekonaniu
społeczności do jakichś działań wykorzystać można np. zmanipulowane sondaże
opinii publicznej, które dzięki  owczemu pędowi pozwolą nam zyskać poparcie
niezdecydowanych obywateli.
3. Strach (fear)
Kolejne z narzędzi propagandowych wykorzystuje strach dla zmuszenia ludzi
do działania w kierunku pożądanym przez propagandzistę. Jeśli nawołuje on ludzi do
poparcia pewnej idei, a alternatywą dla tego rozwiązania jest jakieś straszne
wydarzenie, do którego ma dojść, ludzie skłonni są poprzeć te idee i działania
właśnie ze względu na strach. Propagandzista kreuje sytuację tzw.  oblężonej
twierdzy , bądz
przekonywująco zapowiada, iż zagrożenie nadejdzie z konkretnej
strony, czy to kraju, nacji, czy też grupy społecznej. Zagrożenie to nie musi dotyczyć
fizycznej eksterminacji (choć groz
bę tę wykorzystano ogłaszając w latach III Rzeszy
 wojnę totalną ), a może np. chodzić o rozkład wartości, rozpad rodziny itp. Wybór
19
Określenie  band wagon tłumaczone jest na język polski raz jako  owczy pęd raz zaś jako  efekt
większości (od bandwagon effect). W pracy stosowane będzie określeni  owczy pęd . Por.: A.
Pratkains, E. Aronson: Wiek& , op. cit. s. 133; M. Szulczewski, op. cit., s. 15.
20
M. Szulczewski, op. cit., s. 15.
21
The Institute of Propaganda Analysis, URL.
zagrożonego celu i rzekomego agresora zależy od inwencji propagandzisty. Jest to
narzędzie skuteczne w oddziaływaniu na mniej wykształcone środowiska i opierająca
się w dużym stopniu na demagogii, ale przykład III Rzeszy pokazuje, iż kwestie
wykształcenia, czy inteligencji odbiorców przekazu nie są czynnikiem
przesądzającym o skuteczności metody.
4. Naciąganie faktów i argumentów (card stacking)22
Jest to:  (...) odpowiedni dobór faktów i fałszów, ilustracji czy szczegółów o
charakterze rozrywkowym, argumentów logicznych i nielogicznych  mających na
celu przedstawienie jakieś sprawy czy osoby w jak najlepszym albo jak najgorszym
świetle 23. Narzędzie to, podobnie jak świadczenie się, często spotykana jest w
reklamie, gdzie mówi się tylko o pozytywach reklamowanego produktu. Jest ona
jednak stosowana także w działaniach propagandowych. Jeżeli porówna się np.
doniesienia z frontu obu stron konfliktu, to działania przeciwnika mające na celu
kształtowanie percepcji opinii międzynarodowej będą zawsze przykładem
 obrzydliwej propagandy , podczas gdy nasze działania w tej materii, nawet jeśli są w
istocie ukrywaniem prawdy, zawsze będą określone jako działalność informacyjna,
czasem z zastrzeżeniem, iż części informacji nie przekazano np. ze względów
bezpieczeństwa24. Najczęstsze zastosowanie tego narzędzia ma miejsce przy okazji
działań o charakterze czarnej propagandy. Nadawca komunikatu jest bowiem
głęboko zakonspirowany i wykorzystanie przez niego informacji fałszywych, czy
nielogicznych nie naraża go na większe straty dopóki nie zostanie zdekonspirowany.
4. Inne narzędzia
Poza narzędziami wymienionymi powyżej International Encyclopedia of
Propaganda wymienia jeszcze pięć innych stosowanych w propagandzie politycznej:
" wielkie kłamstwo (big lie) polega na powtarzaniu przez zróżnicowane
z
ródła (różne tytuły prasowe, stacje radiowe i konkretne osoby
kłamstw, tak długo, aż staną się one powszechnie panującym sądem),
" kozioł ofiarny (scapegoating), to technika będąca mieszanką
doczepiania epitetów i naciągania faktów, czasem w połączeniu z
22
Technika okreslana równie często jako  tasowanie kart .
23
M. Szulczewski, op. cit., s. 15.
24
Szerzej na temat zastosowania tej techniki i wybiórczego podejścia opinii publicznej do kwestii
propagandy patrz: P. M. Taylor, op. cit., s. 19-25. Por. także: I. Borkowski, op. cit., s. 97.
wielkim kłamstwem, którą w III Rzeszy zastosowaną przeciw Żydom,
oskarżanym o wszelkie niepowodzenia Niemiec,
" dezinformacja (disinformation), jest narzędziem polegającą a
posługiwaniu się stosunkowo wiarygodnymi kłamstwami,
rozpowszechnianymi przez media przeciwnika, które mają na celu
wprowadzenie w błąd władz i obywateli wroga, co do intencji i
planowanych działań propagandzisty,
" narzędzie określane mianem piątej kolumny (the fifth column
technique) polega na wykorzystaniu zdrajców bądz
też np. emigrantów,
którzy w szeregach przeciwnika rozsiewają plotki i fałszywe informacje
korzystne dla propagandzisty,
" dwuznaczność (doublespeak) polega na działaniach zbliżonych do
doczepiania epitetów i pięknych ogólników; sprowadza się do
rozmyślnego używania niejasnych i dwuznacznych terminów z
zamiarem oszukania odbiorców, co do prawdziwych intencji
propagandzisty.
Warto w podsumowaniu odnotować, że nie są to wszystkie narzędzia, jakie
wykorzystać może w swoich działaniach aparat propagandowy. Siła oddziaływania
propagandowego i jego różnorodność zależy od inwencji i możliwości technicznych
ośrodków stojących za tymi działaniami i oraz od sytuacji, w której się one znalazły.
Kwestie wystarczającej ilości czasu, możliwości wykorzystania mediów masowych,
wreszcie tematyka działań i grupy, do których chcemy dotrzeć, to najważniejsze
determinanty wyboru technik propagandowych.
Typologia narzędzi dokonana przez Institute of Propaganda Analysis została
skrytykowana przez część środowisk naukowych. Uznano, iż podejście tego ośrodka
do kwestii propagandy jest zbyt uproszczone i argumentowano, iż trudno wskazać
działania propagandowe, które opierałyby się tylko na jednej, konkretnej technice. Z
krytycznym uwagami spotkała się także kwestia podejścia do audytorium ponieważ w
pracach IPA nie wzięto pod uwagę różnic, które występują wśród odbiorców i
determinują odbiór działań i przekazu propagandowego25.
Warto również pamiętać, iż poza dość ścisłym przyporządkowaniem części
technik do konkretnych środków wyrazu, niektóre z technik takie jak przenoszenie
mogą być wykorzystywane zarówno w słowie, w piśmie, jak i w grafice. I
25
The Institute of Propaganda Analysis, URL.
najważniejsza uwaga: klasyfikacje są tylko pewną próba uporządkowania zabiegów
propagandowych i czasem ich zaklasyfikowanie może badaczom nastręczać pewne
trudności, co nie ujmuje w żaden sposób ich skuteczności.
Od lat trzydziestych ubiegłego stulecia, kiedy to opracowano pierwszą
typologię narzędzi propagandowych, w mediach masowych zaszły rewolucyjne
zmiany, które miały ogromny wpływ na możliwości ich oddziaływania na opinię
publiczną. Mając na względzie rozwój technik komunikowania oraz przenikanie się
części narzędzi opracowano kilka innych klasyfikacji. Jedną z nich zawiera
International Encyclopedia of Propaganda, która to klasyfikacja obejmuje sytuacje,
gdy wykorzystywane jest więcej niż jedno narzędzie, i która omówiona została
powyżej. Natomiast na szersze omówienie zasługuje klasyfikacja opracowana przez
R. Boreckiego. Zawiera ona obok znanych już z prac IPA narzędzi, także kilka
innych, odzwierciedlających rozwój i złożoność interakcji nadawca  odbiorca w
drugiej połowie XX wieku. Część z nich opiera się na manipulacji językiem (vide
kategoria gry słowne), część to powtórzenie klasycznych narzędzi z kategorii
 fałszywych związków , natomiast novum są np. narzędzia odwołujące się do
manipulowania obrazem. Wszystkie one omówione zostaną one pokrótce w tabeli
poniżej.
Tabela 1. Narzędzia propagandowe
oddzielenie komentarzy od informacji to jeden z wymogów obiektywnego
dziennikarstwa, jednak wedle I. Boreckiego dokonując takiego
oddzielenie faktów od rozdzielenia uwiarygodniamy przekaz. Komentarze stanowiące przedmiot
sądów dyskusji kamuflują, wedle autora, możliwość stronniczego doboru,
pomijania, ustawiania w określonej kolejności faktów, które sprawiają
wrażenie bezstronnego dobranych26.
działanie na zasadzie  od pojedynczych prawd do ogólnej nieprawdy ;
indukcja informacyjno-
wyodrębnione, specjalnie dobrane szczegółowe, prawdziwe informacje
propagandowa
służą nieprawdziwemu twierdzeniu o charakterze ogólnym
przypomina połączenie technik  wielkiego kłamstwa i  kozła ofiarnego ;
polega na tworzeniu wokół konkretnych sytuacji, wydarzeń, grup,
mity polityczne
standartowych formuł mających na celu wywoływanie jednolitych
zachowań odbiorców
semantyczne podstawianie patrz: piękne ogólniki (glittering generalities)
stereotypów
fałszywa identyfikacja metoda polegająca na zaszczepianiu w świadomości społeczeństw
wzorców godnych do naśladowania w życiu codziennym i utożsamiania
26
Szerzej na temat możliwych zastosowań tej techniki w podrozdziale na temat hipotezy porządku
dnia (agenda setting).
się z nimi, dzięki artykułom prasowym, filmowi, sztukom teatralnym
metoda oparta na mechanizmie identyfikacji jednostki z wzorcami
zachowań, z grupami do których jednostka należy lub chciałaby należeć,
psychodramaturgia
w celu ukształtowania osobowości jednostki, zlikwidowania konfliktów
wewnętrznych jednostki
metoda polegająca na dążeniu do poinformowania odbiorcy o
konkretnym fakcie, wydarzeniu, koniecznie jako pierwsze z
ródło, nawet
wersja wyprzedzająca za cenę wiarygodności informacji; informacje publikowane póz
niej, a
także wszelkie sprostowania lub zaprzeczenia docierają już do
masowego odbiorcy w ograniczonym zakresie
taki dobór informacji, aby się one uzupełniały, współgrały ze sobą bądz

zbieżność semantyczna zwiększając siłę oddziaływania jednych informacji, bądz
negując dopiero
co podane fakty, których jednak nie można było przemilczeć
zbliżona do techniki zbieżności semantycznych polega na tym, że zaraz
zrównoważenie informacji obok informacji pozytywnej, której pominąć nie można, umieści
komunikat, który zrównoważy pierwotne pozytywne wrażenie
technika polegająca na manipulowaniu obrazem poprzez zestawianie
komponentów pochodzących z różnych sytuacji (naruszające jedność
mistyfikacja montażowa
czasu i przestrzeni), manipulowanie kadrem, w taki sposób aby
przedstawić sytuację, która w rzeczywistości nie miała miejsca
technika zbieżna z metodą mistyfikacji montażowej, choć jak zauważa R.
Borecki, ograniczona tylko do dokumentalistyki, głównie do reportażu
fałszywa dokumentacja filmowego; jej zaletą w zastosowaniu propagandowym jest fakt, iż
audytorium traktuje materiały dokumentalne, jako wiarygodne z
ródło
informacji
jedna z najprostszych technik polegająca na zasugerowaniu odbiorcy
podpowiedz
emocjonalna poprzez różnego rodzaju środki wyrazu (mimika, gesty, podkład
muzyczny, także sama treść przekazu) oczekiwanej reakcji odbiorcy
technika opierająca się na założeniu, że odbiorca który w sposób
samodzielny dochodzi do określonych wniosków po zapoznaniu się z
samoodkrycie  komunikatem, jest do niego znacznie bardziej przekonany i na dłużej
samodzielne wyciąganie pozostaje on w jego pamięci; materiał konstruuje się za pomocą różnych
wniosków technik (np. zbudowanie wątku z otwartym zakończeniem) w taki sposób,
iż odbiorca odnosi wrażenie o samodzielnym wysnuwaniu wniosków z
przekazów, podczas gdy są one w całości zasugerowane
świadectwo patrz: świadczenie się (testimonial)
transfer patrz: przenoszenie (transfer)
y
ródło: Tabela własna na podstawie technik omówionych w pracy: R. Borecki: Propaganda a polityka
(zarys problematyki funkcjonowania środków masowego przekazu w systemach społeczno-
politycznych). Warszawa 1987, s. 127-139.