Czas. Stomatol., 2006, LIX, 12, 891-897
© 2006 Polish Stomatological Association
http://www.czas.stomat.net
Odmiany anatomiczne struktur kostnych oczodołów
 badania czaszek ludzkich ze średniowiecznych
cmentarzysk*
Anatomical variants of human orbit bone structures
 examinations of skulls from medieval cemeteries
Stanisław Nitek1, Jarosław Wysocki2, 3
Z Zakładu Anatomii Prawidłowej Centrum Biostruktury AM w Warszawie1
Kierownik: prof. dr hab. med. B. Ciszek
Z Kliniki Otolaryngologii i Rehabilitacji Oddziału Fizjoterapii AM w Warszawie2
Kierownik: dr hab. med. J. Wysocki
Z Instytutu Fizjologii i Patologii SÅ‚uchu3
Dyrektor Instytutu: prof. dr hab. med. H. Skarżyński
Streszczenie Summary
Wprowadzenie: w obszarze jamy kostnej oczodołu Introduction: There are many anatomical variants
spotyka się wiele odmian anatomicznych, których of the bone structures of the orbit. Their recognition
znajomość pozwala przewidzieć i nierzadko uniknąć often allows to avoid iatrogenic complications.
jatrogennych powikłań. Aim of the study: To determine the incidence of
Cel pracy: określenie częstości występowania sto- relatively rare anatomical variants within orbital
sunkowo rzadkich odmian anatomicznych w struk- bone structures
turach kostnych oczodołów. Material and methods: 182 orbits in 100 human
Materiał i metody: zbadano 182 oczodoły na 100 medieval Polish macerated skulls were investigated.
ludzkich czaszkach macerowanych, pochodzÄ…cych The skulls originated from excavations of medieval
z wykopalisk cmentarzysk średniowiecznych Mało- cemeteries in Malopolska (Poland).
polski (Polska). Results: The presence of a single or multiple
Wyniki: obecność pojedynczego lub mnogiego meningo-orbital foramen was encountered in 58
otworu oponowo-oczodołowego stwierdzono w 58 orbits (31.8%). Double infraorbital foramen (and,
oczodołach (31,8%). Podwójny otwór podoczodoło- in one case, even triple) was present in 24 orbits
wy (w jednym przypadku potrójny) stwierdzono w 24 (13.2%). The presence of bony trochlear spine
oczodołach (13,2%). Występowanie kostnego kolca was determined in one case only (1%). Also, only
bloczkowego stwierdzono tylko w jednym przypadku one orbit had the spheno-orbital fissure which is a
(1%). Podobnie tylko w jednym oczodole obserwo- communicating route from orbit to temporal fossa.
wano szczelinę klinowo-jarzmową stanowiącą połą- Conclusion: One has to bear in mind that all of the
czenie jamy oczodołu z dołem skroniowym. above mentioned anatomical variants may imitate
Podsumowanie: wymienione wyżej anatomiczne medical conditions and have a significance in the
odmiany należy zawsze mieć na uwadze, gdyż mogą surgical anatomy of the orbit.
one imitować stan chorobowy i mają istotne znacze-
nie w anatomii chirurgicznej jam oczodołowych.
HASA
A INDEKSOWE: KEYWORDS:
oczodół, odmiany, kości, anatomia orbit, anatomical variants, bones, anatomy
*Fragment rozprawy na stopień doktora nauk medycznych.
891
S. Nitek, J. Wysocki Czas. Stomatol.,
Wprowadzenie Guzek oczodołowy kości jarzmowej (guzek
Witnala) stanowi miejsce przyczepu rozcięgna
Oczodół jest obiektem zainteresowania kilku
mięśnia dz
wigacza powieki górnej oraz więza-
specjalności lekarskich: chirurgii szczękowo- dła powiekowego bocznego. Występuje on w
-twarzowej, okulistyki, otolaryngologii, neu-
ponad 50% przypadków (15, 22). Z kolei od-
rochirurgii, onkologii i radiologii. Jest to oko-
mianą anatomiczną w obrębie ściany górnej
lica trudna chirurgicznie, gdyż na małej prze-
oczodołu jest kostny kolec bloczkowy wystę-
strzeni skupionych jest wiele ważnych struktur
pujący z częstością około 10% przypadków
anatomicznych (ryc. 1). Odmiany anatomiczne
(15).
spotykane w tym obszarze majÄ… zatem znacze-
W obrębie brzegu podoczodołowego może
nie kliniczne (1, 2, 21, 22).
występować odmiana w postaci bezpośrednie-
W ścianie przyśrodkowej oczodołu, w szwie
go szwu jarzmowo-Å‚zowego, a zatem z pomi-
czołowo-sitowym jest położony otwór sitowy
nięciem szczęki. Niekiedy stwierdza się wy-
przedni i tylny, przez które biegną naczynia
stępowanie bardzo dużego haczyka łzowego
i nerwy tej samej nazwy (5). Otwór sitowy
w formie izolowanej lub w połączeniu z obec-
przedni występuje stale, natomiast tylny wy-
nością dodatkowej tzw. kości szwu w tym ob-
kazuje stosunkowo dużą zmienność: może nie
szarze (15). Może także występować dodatko-
występować lub przeciwnie  być obecny w
wy otwór podoczodołowy (9, 14). Kość pod-
postaci mnogiej (10, 13, 19, 20, 21, 23).
niebienna (wyrostek oczodołowy) nie zawsze
W skrzydle większym kości klinowej, w
bierze udział w tworzeniu dolnej ściany oczo-
bliskim sąsiedztwie szczeliny oczodołowej
dołu. U Japończyków występuje on tylko w
górnej może znajdować się mały otwór lub
około 50% przypadków (14).
kanalik, znany pod wieloma nazwami za-
Do innych odmian anatomicznych oczodo-
równo w piśmiennictwie dotyczącym ana-
łu należą: obecność dodatkowej kości oddzie-
tomii człowieka, jak i anatomii porównaw-
lającej całkowicie lub częściowo wyrostek
czej. Określa się go jako: otwór łzowy, kanał
czołowy szczęki od kości czołowej (tzw. kość
Hyrtla, otwór oponowo-oczodołowy, otwór
przedczołowa), brak kości łzowej, dwu lub
czaszkowo-oczodołowy, kanał czaszkowo-
trójdzielność kości jarzmowej (15). Rzadko
-oczodołowy, otwór klinowo-czołowy (3, 6,
spotykanÄ… odmianÄ… anatomicznÄ… zwiÄ…zanÄ…
11, 12, 14, 16, 23). A
ączy on oczodół z dołem
ze szczeliną oczodołową dolną, występują-
środkowym czaszki i jest przeznaczony dla
cą w 2-3% przypadków, jest szczelina kli-
gałęzi oponowej tętnicy łzowej, która two-
nowo-jarzmowa (4). Prawidłowo zbudowa-
rzy w ten sposób zespolenie z tętnicą opono-
ny oczodół człowieka, podobnie jak wyż-
wą środkową, a zespolenie to jest obecne u
szych naczelnych (w odróżnieniu do małpia-
2/3 ludzi (7). Czasami szczelina oczodołowa
tek i innych ssaków), nie komunikuje się z
górna bywa połączona z otworem oponowo-
dołem skroniowym (jest od niego całkowicie
-oczodołowym (8). Położenie otworu może
oddzielony). Tylko w przypadkach, w któ-
mieć istotne znaczenie kliniczne; uszkodze-
nie podczas zabiegu w obrębie oczodołu tęt- rych kość jarzmowa i skrzydło większe ko-
ści klinowej nie zrastają się ze sobą, powstaje
nicy oponowo-Å‚zowej przechodzÄ…cej przez
otwór oponowo-oczodołowy wiąże się z prze- szczelina klinowo-jarzmowa, łącząca oczo-
dłużeniem czasu zabiegu (8). dół z dołem skroniowym.
892
2006, LIX, 12 Odmiany anatomiczne oczodołów
Cel pracy (kresy, guzki, guzowatości), tępy brzeg po-
doczodołowy i nadoczodołowy, wydatny łuk
Celem pracy była ocena odmian anatomicz- brwiowy i silniej rozwinięty wyrostek sutko-
nych w oczodole oraz określenie częstości ich wy. U mężczyzn ponadto oczodoły są sze-
występowania mające istotne znaczenie w ana- rzej rozstawione i niższe niż u kobiet. Czoło
tomii chirurgicznej kostnych jam oczodoło- u mężczyzn pochylone jest do tyłu, podczas
wych. gdy u kobiet jest ono ustawione prawie piono-
wo, z powodu wydatnych u nich guzów czo-
Materiał i metody łowych.
Dokonano oceny anatomicznej oczodołu
Materiał stanowiło 100 czaszek ludzkich po- oraz występujących w jego obrębie odmian
pulacji polskiej ze 182 dobrze zachowanymi anatomicznych. Określono częstość ich wy-
oczodołami, udostępnionych dzięki uprzejmo- stępowania pod kątem znaczenia klinicznego.
ści Zakładu Antropologii Historycznej Instytutu W analizie statystycznej dotyczącej wpływu
Archeologii UW w Warszawie. Czaszki po- płci na badane cechy stosowano test t-Studen-
chodziły z wykopalisk cmentarzysk średnio- ta. Dodatkowo dla określenia, jaki wpływ na
wiecznych (X-XIII w.) Małopolski ze stano- wartość badanego parametru wielkościowego
wisk: Złota Pińczowska, Wiślica, Pińczów i ma strona ciała obliczano tzw.  test różnic
Kije. Opis powyższych stanowisk zawarty jest dla prób zależnych (powiązanych). Przyjęto
w odnośnym piśmiennictwie (24). poziom istotności ą=0,05.
Płeć ustalano na podstawie wielu standar-
dowych cech dymorficznych czaszek (15). Wyniki
Czaszki męskie są także masywniejsze, a ich
wymiary liniowe oraz pojemność puszki mó- Wyniki obserwacji zestawiono w tabeli I,
zgowej lokują się w wyższych zakresach niż natomiast ich ilustrację stanowią kolejne ry-
czaszek żeńskich. Czaszki męskie charaktery- ciny (ryc. 2-6). Obecność pojedynczego lub
zują silniej zarysowane przyczepy mięśniowe mnogiego otworu oponowo-oczodołowego
T a b e l a I . Odmiany anatomiczne struktur kostnych oczodołów  badania czaszek ludzkich ze średnio-
wiecznych cmentarzysk
Płeć
Badana cecha
M K
pojedynczy 22 21
Otwór oponowo-oczodołowy
mnogi 8 7
Guzek oczodołowy kości jarzmowej 53 32
Kolec bloczkowy 1 0
Mnogi otwór podoczodołowy 15 9
Szczelina klinowo-jarzmowa 1 0
893
S. Nitek, J. Wysocki Czas. Stomatol.,
Ryc. 1. Preparat oczodołu lewego  widok z boku Ryc. 3. Guzek oczodołowy kości jarzmowej; 1 
(po przecięciu nerwu wzrokowego); 1  nerw łzo- szczelina oczodołowa górna, 2  kanał wzrokowy,
wy, 2  nerw wzrokowy (przecięty), 3  gałka oczna, 3  otwór gruszkowaty, 4 -otwór oponowo-oczodo-
4  mięsień prosty boczny (przecięty), 5  mięsień łowy, 5  guzek oczodołowy kości jarzmowej.
skośny dolny, 6  mięsień prosty dolny, 7  gałąz

dolna nerwu okoruchowego, 8  gruczoł łzowy.
Ryc. 2. Mnogi (potrójny) otwór oponowo-oczodoło- Ryc. 4. Kolec bloczkowy; 1  szczelina oczodołowa
wy; 1  kanał wzrokowy, 2  szczelina oczodołowa górna, 2  kanał wzrokowy, 3  otwór gruszkowaty,
górna, 3  otwory oponowo-oczodołowe. 4  kolec bloczkowy.
(ryc. 2) stwierdzono w 58 oczodołach spośród kowego (ryc. 4) stwierdzono natomiast tylko w
182 z zachowaną dobrze ścianą boczną oczo- jednym przypadku (1%) w prawym oczodole
dołu, co stanowi 31,8% oczodołów pozwala- na czaszce męskiej (lewy całkowicie zniszczo-
jących na analizę tej cechy. Otwór ten wystę- ny  nie był do oceny).
pował z podobną częstością u obu płci. W 15 Podwójny (w jednym przypadku potrójny)
przypadkach był to otwór mnogi. otwór podoczodołowy (ryc. 5) stwierdzono na
Guzek oczodołowy kości jarzmowej (tzw. czaszkach męskich w 15 oczodołach (8,2%)
Guzek Witnala) występował obustronnie w 53 oraz w 9 oczodołach (4,9%) na czaszkach żeń-
czaszkach męskich (91%) i w 32 czaszkach skich. Różnica w występowaniu otworu na
żeńskich (76,2%). Jedną z form guzka ilustruje czaszkach obu płci była statystycznie istotna
rycina 3. Występowanie kostnego kolca blocz- (znamiennie częściej otwór mnogi występo-
894
2006, LIX, 12 Odmiany anatomiczne oczodołów
Ryc. 5. Otwór podoczodołowy dodatkowy; 1  ka- Ryc. 6. Szczelina klinowo-jarzmowa; 1  szczelina
nał wzrokowy, 2  szczelina oczodołowa górna, oczodołowa dolna, 2  szczelina klinowo-jarzmo-
3  otwór gruszkowaty, 4  otwór podoczodołowy, wa.
5  otwór podoczodołowy dodatkowy.
wał na czaszkach męskich). Nie obserwowa- Guzek oczodołowy kości jarzmowej stwier-
no natomiast istotnej statystycznie zależności dzono w badanym materiale w 85% przypad-
od strony ciała. Otwór podoczodołowy przyj- ków, częściej u mężczyzn. Według innych ba-
mował kształt mniej lub bardziej regularnego daczy struktura ta występuje w 54-95% przy-
owalu. padków (14, 22). Część autorów (14) podkre-
Oceniając występowanie szczeliny klinowo- śla fakt częstszego występowania guzka na
-jarzmowej wykluczono czaszki, w których czaszkach męskich, co jest zgodne z obserwa-
zniszczenia mechaniczne mogły jako artefakt cjami własnymi.
imitować ten obraz. Prawdziwą szczelinę kli- Otwór podoczodołowy pojedynczy wystę-
nowo-jarzmową w badanym materiale zaob- puje w około 90% przypadków, podwójny
serwowano zatem tylko w jednym przypadku w pozostałych 10% (1, 9). W badanym ma-
(ryc. 6). teriale podwójny (w jednym przypadku po-
trójny) otwór podoczodołowy stwierdzono w
Omówienie wyników i dyskusja 13,2% czaszek, istotnie częściej u mężczyzn,
ale bez istotnej różnicy w zależności od stro-
Otwór oponowo-oczodołowy występuje we- ny ciała.
dług różnych autorów od 6 do 49% przypad- Kolec bloczkowy występuje z częstością 7 
ków (8, 12, 16, 17, 18). Otwór ten także sto- 15% przypadków (14). Występowanie kostne-
sunkowo często, bo w 3-15% przypadków  go kolca bloczkowego stwierdzono na czaszce
bywa podwójny (6, 8, 12, 17, 18). Jak wynika męskiej tylko w prawym oczodole (lewy cał-
z przedstawionych wyników otwór oponowo- kowicie zniszczony  nie był do oceny). Jest
-oczodołowy występuje stosunkowo często, to wartością znacznie zaniżoną wobec danych
bo u blisko 32% badanej populacji. podawanych przez innych autorów (14) i nie
895
S. Nitek, J. Wysocki Czas. Stomatol.,
17, 29-33.  6. Diamond M. K.: Homologies of
daje się wyjaśnić inaczej, niż różnicami mię-
the Meningeal-Orbital Arteries of Humans. A
dzypopulacyjnymi.
Reappraisal. J. Anat., 1991, 178, 223-241.  7.
Według danych z piśmiennictwa szczelina
Fryczkowski A.: Postmortem radiologic and an-
klinowo-jarzmowa jest obecna w 2-3% przy-
atomical examination of the orbital arterial sys-
padków (4). Jednak tę odmianę anatomiczną
tem in man. Klin. Oczna, 1975, 45, 581-585.  8.
zaobserwowano w badanym materiale tylko
Georgiou C., Cassell M. D.: The foramen menin-
w lewym oczodole na czaszce płci męskiej (co
go-orbitale and its relationship to the development
of the ophthalmic artery. J. Anat., 1992, 180, 119-
stanowi 1% badanej populacji).
125.  9. Hindy A. M. Abdel-Raouf F.: A study
of infraorbital foramen, canal and nerve in adult
Podsumowanie
Egyptians. Egypt. Dent. J., 1993, 39, 573-580. 
10. Kirchner J. A., Yanagisawa E., Crelin E. S.:
Wymienione odmiany należy mieć zawsze
Surgical anatomy of the ethmoidal arteries. Arch.
na uwadze diagnozujÄ…c chorego z patologiÄ…
Otolaryngol., 1961, 74, 382-386.
zlokalizowaną w obrębie oczodołu, bowiem
11. Kopsch F.: Rauber s Lehrbuch der Anatomie
mogą one imitować stan chorobowy. W szcze-
des Menschen, cz. II, Knochen, Baender. G.
gólności odnosi się to do stosunkowo rzadkiej,
Thieme, Leipzig 1908, 112-113.  12. Kwiatkowski
ale istotnej klinicznie odmiany, jakÄ… jest szcze-
J., Wysocki J., Nitek S.: The morphology and mor-
lina klinowo-jarzmowa. Może być ona omył-
phometry of the so-called  meningo-orbital fora-
kowo interpretowana jako zmiana pourazowa
men in humans. Folia Morphol., 2003, 62, 323-
lub destrukcja kostna będąca następstwem pro- 325.  13. Lang J., Schlehahn F.: Ethmoid foram-
ina and ethmoid canals. Verh. Anat. Ges., 1978, 72,
cesu zapalnego lub nowotworowego.
433-435.  14. Lanz J., Wachsmuth W.: Praktische
Identyfikacja otworu oponowo-oczodoło-
Anatomie. Ein Lehrbuch und Hilfsbuch der ana-
wego jest z kolei ważna podczas zabiegu w
tomischen Grundlagen arztlichen Handelns,
obrębie szczytu oczodołu, z uwagi na zagro-
t. I, Kopf, Berlin 1979.  15. Malinowski A.,
żenie krwawieniem w przypadku przecięcia
Strzałko J.: Antropologia, PWN, Warszawa-
przechodzącej przez niego gałązki tętniczej.
Poznań 1985, s.29 i 48-49.  16. McQueen C.
T., Di Ruggiero D. C., Campbell J. P., Shockley
Piśmiennictwo W. W.: Orbital osteology: a study of the surgi-
cal landmarks. Laryngoscope, 1995, 105, 783-
788.  17. Mysorekar V. R., Nandedkar A. N.: The
1. Agthong S., Huanmanop T., Chentanez V.:
Anatomical variations of the supraorbital, in- groove in the lateral wall of the human orbit. Am.
fraorbital, and mental foramina related to gen- J. Roentgenol. Radium Ther. Nucl. Med., 1967,
101, 814-827.  18. Neto S. H., Penteado C. V., de
der and side. J. Oral Maxillofac. Surg., 2005, 63,
Carvalho V. C.: Presence of a groove in the lateral
800-804.  2. Bochenek A, Reicher M.: Anatomia
człowieka. t. I, PZWL, Warszawa 1990, 413-415. wall of the human orbit. J. Anat., 1984, 138, 631-
 3. Bochenek A, Reicher M.: Anatomia czło- 633.  19. Nitek S.: Morfologia i morfometria struk-
wieka. t. III, PZWL, Warszawa 1993, 187-188. tur kostnych oczodołu w aspekcie bezpieczeństwa
 4. Burghart-Czaplińska M.: Szczelina klino- wybranych dojść operacyjnych. Rozprawa dok-
wo-jarzmowa (Fissura spheno-zygomatica). Folia torska, AM w Warszawie, Warszawa, 2005.  20.
Morphol., 1959, 9, 207-211.  5. Caliot P., Plessis Nitek S., Wysocki J.: Ocena położenia otworów si-
J. L., Midy D., Poirier M., Ha J. C.: The intra- towych w oczodołach wykonana na czaszkach ze
orbital arrangement of the anterior and posterior średniowiecznych cmentarzysk. Czas. Stomatol.,
ethmoidal foramina. Surg. Radiol. Anat., 1995, 2006, LIX, 11, 823-827.
896
2006, LIX, 12 Odmiany anatomiczne oczodołów
21. Rontal E., Rontal M., Guilford F. T.: Surgical Narodowy Imienia Ossolińskich, Wydawnictwo
anatomy of the orbit. Ann. Otol. Rhinol. Laryngol.,
Polskiej Akademii Nauk, Wrocław-Warszawa-
1979, 88, 382-386.  22. Whitnall S. E.: The anato-
Kraków 1966, 61-62.
my of the human orbit. Oxford Univ. Press, London
1932.  23. Wolff E.: Anatomy of the eye and or- Otrzymano: dnia 4.IX.2006 r.
bit. Wyd. 4, H.K. Lewis, London 1958.  24. Zoll- Adres autorów: 02-004 Warszawa, ul. Chałubińskiego
Adamikowa M.: Wczesnośredniowieczne cmen- 5.
tarzyska szkieletowe Małopolski, cz. I.. Zakład e-mail: [e-mail]
897