P R A C A P O G L 
D O W A
Paulina Cieśla1, Beata Cieśla1, Halina Cieślak2
1
Studentka III roku Wydziału Pielęgniarstwa Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
2
Adiunkt w Zakładzie Pielęgniarstwa Społecznego w Warszawie
Z naczenie profilaktyki wtórnej
w nowotworze jelita grubego
The importance of colorectal cancer secondary prevention
Adres do korespondencji:
STRESZCZENIE
Paulina Cieśla
Rak jelita grubego (CRC) zajmuje w Polsce drugie miejsce pod względem zachorowalności i trzecie
ul. Młyńska 4, 87 500 Rypin
pod względem umieralności, wśród wszystkich nowotworów złośliwych występujących u kobiet
tel.: [phone]
e-mail: [e-mail]
i mężczyzn. Około 45% przypadków CRC jest umiejscowionych w odbytnicy, a około 30% w okrężnicy
esowatej.
Częstość wystąpienia choroby wzrasta wraz z wiekiem, ale odpowiednio wcześnie rozpoznany CRC
jest w 90% uleczalny.
W Polsce diagnozuje się go w ponad połowie przypadków nadal zbyt póz
no. Najskuteczniejszym
sposobem, by poprawić tę sytuację są regularne badania przesiewowe w kierunku CRC: test na krew
utajoną w kale, badania endoskopowe, doodbytniczy wlew kontrastowy oraz nowe osiągnięcia medy-
cyny, między innymi wirtualna kolonoskopia.
Problemy Pielęgniarstwa 2008; 16 (3): 316 320
Słowa kluczowe: rak jelita grubego, nowotwór złośliwy, badania przesiewowe
ABSTRACT
In Poland colorectal cancer is the second on the list according to the incidence rate and the third
according to the mortality rate among all kind of malignant tumor developed in females and males.
About 45% of colorectal cancer is located in rectum and about 30% in sigmoid colon. The morbidity is
more frequent along with the patient s age, but diagnosed early enough is in 90% curable. Unfortunate-
ly, in Poland, the colorectal cancer is still in half of cases diagnosed too late. To improve the situation the
best weapon are regular screening methods concentrated on colorectal cancer: occult blond test, en-
doscopic examination, double contrast enema as well new methods like virtual colonoscopy.
Nursing Topics 2008; 16 (3): 316 320
Key words: colorectal cancer, malignant tumor, screening methods
Wstęp stwierdzenie, że lepiej zapobiegać niż leczyć  jest to
możliwe dzięki profilaktyce  pierwotna służy zapo-
Nowotwory złośliwe są w Polsce drugą przyczyną bieganiu chorobom przez kontrolowanie lub minima-
zgonów, zaraz po chorobach układu krążenia. Dane lizowanie czynników ryzyka.
epidemiologiczne wskazują, że liczba ta ciągle wzrasta Natomiast za podstawowy sposób walki z rakiem
u obu płci [1]. Jedną z metod, która jest w stanie po- uważa się wykorzystanie z profilaktyki wtórnej, która
prawić tę sytuację, jest jakże istotna profilaktyka. polega na wczesnym wykrywaniu i zapobieganiu cho-
W niej tkwi cały potencjał ukierunkowany na dalsze robom [2]. Profilaktyka wtórna obejmuje przede wszyst-
postępowanie terapeutyczne. Powszechnie znane jest kim badania przesiewowe, zwane również badaniami
316
Paulina Cieśla i wsp., Znaczenie profilaktyki wtórnej w nowotworze jelita grubego
skriningowymi. Jest to badanie całej populacji zmie- u kobiet diagnozuje się po 65. roku życia. Wzrost licz-
rzające do wykrycia raka w stadium bezobjawowym. by zgonów z wiekiem jest podobny  70% zgonów
Głównym celem tych badań jest zmniejszenie śmier- z powodu CRC u mężczyzn i 77% u kobiet następuje
telności przez wczesne rozpoznanie i wdrożenie lecze- po 65. roku życia. Największa zachorowalność przypa-
nia, co może znacznie wydłużyć życie chorych [3]. Ba- da na osoby między 45. a 70. rokiem życia [6]. Powyż-
dania skriningowe przeprowadzone za pomocą odpo- sze dane stanowią fakt, którego wiele osób nie chce
wiedniego testu, umożliwiają rozdzielenie populacji na dostrzec  CRC występuje bardzo często, nie zależy
2 grupy: od płci i jest powodem śmierci wielu osób.
 grupę z testem dodatnim (nieprawidłowym), czyli
osoby prawdopodobnie chore;
 grupę z testem ujemnym (prawidłowym)  praw- Przyczyny raka jelita grubego
dopodobnie zdrowe [4].
Nowotworem, który ze względu na długą fazę przed- Etiologia CRC nie została niestety dotychczas wyja-
kliniczną można wykryć, wykonując regularnie bada- śniona. Poznano jednak wiele czynników, które sprzyjają
nia przesiewowe, jest rak jelita grubego (CRC, colorec- zapoczątkowaniu rozwoju tego nowotworu. W badaniach
tal cancer). wykazano, że jednym z najważniejszych jest wiek pacjen-
Nie należy jednak zapominać, że oprócz badań prze- ta. Wprawdzie nowotwór ten występuje u młodych ludzi,
siewowych równie ważna jest edukacja pacjenta na te- ale jest to głównie choroba doświadczająca osoby po 50.
mat nowotworów, istoty badań kontrolnych, objawów roku życia i rośnie wraz z długością życia, osiągając naj-
ostrzegawczych oraz przyczyn rozwoju nowotworu. wyższe zagrożenie po 70. roku życia. Wiąże się to ze wzra-
Według ekspertów polskiej medycyny wykorzystanie stającym wraz z wiekiem powstawaniem polipów. Są to
wszystkich tych elementów do walki z rakiem pozwoli wyrastające z wewnętrznej ściany jelita twory przypomi-
na wczesne wykrycie choroby nowotworowej, co z ko- nające wyglądem grzyby. Niewielki odsetek tych polipów,
lei stworzy szanse całkowitego powrotu do zdrowia lub jeżeli nie zostaną wcześniej zdiagnozowane i leczone,
spowoduje zahamowanie już istniejącej choroby [3]. może przybrać postać złośliwego guza, tak zwanego poli-
pa gruczolakowatego, a ich przekształcenie może nastą-
pić po 5 10 latach. Od 20 do 25% przypadków CRC może
Epidemiologia być przekazywana z pokolenia na pokolenie, podobnie
jak na przykład grupa krwi. Cechę, która wywołuje raka,
Historia badań prowadzonych nad nowotworami a nie skłonność do występowania nowotworu dziedziczy
złośliwymi w Polsce ma długą tradycję. Obowiązek wy- genetycznie 5% pacjentów. Skutkiem jest dziedziczny nie-
pełnienia kart statystycznych dotyczących zgonów na polipowaty CRC tak zwany zespół Lyncha (HNPCC)
nowotwory złośliwe wprowadzono w Polsce w 1918 I i II. Jeżeli HNPCC dotyczy jednego krewnego pierw-
roku. Pochodzące z nich dane były jednym z impulsów, szego stopnia, czyli rodziców, dzieci, rodzeństwa  ryzy-
który posłużył w 1924 roku do powstania Pierwszego ko pojawienia się raka wzrasta 2 3-krotnie, a 5 6-krot-
Narodowego Programu Walki z Rakiem. W 1952 roku nie, gdy dotyczy między innymi dwóch krewnych w pierw-
wprowadzono w Polsce obowiązek informowania szym stopniu pokrewieństwa. Zespołem Lyncha I określa
o wszystkich nowych zachorowaniach na nowotwory się przypadki, które dotyczą tylko raka jelita grubego,
złośliwe [3]. Na przełomie kilkudziesięciu lat liczba za- a jeśli występują z innymi nowotworami, diagnozowany
chorowań w Polsce zwiększyła się z około 35 000 w 1963 jest wówczas zespół Lyncha II. Potencjalne rakowe poli-
roku do około 136 000 w 2004 roku [5]. py rozpoczynają swój wzrost przed 20. rokiem życia
Rak jelita grubego jest jednym z najczęstszych no- i w związku z tą  predyspozycją genetyczną złośliwy guz
wotworów złośliwych na świecie. W 2004 roku rozpo- rozwija się już w wieku 45 lat. Często wiąże się z ryzykiem
znano go u ponad 7000 mężczyzn i 6000 kobiet. Liczba zachorowania na wiele innych nowotworów, między in-
zgonów na ten nowotwór wynosiła 5000 w populacji nymi śluzówki macicy, trzustki, jelita cienkiego, żołądka,
mężczyzn i 4300 u kobiet [6]. W Polsce jest to drugi mózgu, przewodów żółciowych i dróg moczowych. Dzie-
nowotwór złośliwy pod względem częstości zachorowań, dziczny niepolipowaty rak jelita grubego rozpoznaje się
wśród obu płci (po raku piersi u kobiet i po raku płuc głównie na podstawie wywiadu rodzinnego, biorąc pod
u mężczyzn). Wśród przyczyn zgonów CRC zajmuje uwagę wiele cech charakterystycznych, tak zwanych  zmo-
u kobiet i mężczyzn trzecie miejsce [2]. Alarmujący jest dyfikowanych kryteriów amsterdamskich określanych
fakt, że w ciągu ostatnich trzech dekad częstość wystę- często jako reguła  3 2 1 [8]:
powania tego nowotworu wzrosła 5-krotnie i ciągle ro-  przynajmniej trzech członków twojej rodziny cho-
śnie [7]. Liczba zachorowań wzrasta wraz z wiekiem już rowało na raka jelita grubego (lub związane z nim
od 40. roku życia i w każdej kolejnej dekadzie życia aż nowotwory) i jedna z tych osób jest spokrewniona
2-krotnie, przy czym 62% zachorowań u mężczyzn i 66% w pierwszej linii z pozostałymi dwoma;
317
PROBLEMY PIEL
GNIARSTWA 2008, tom 16, zeszyt nr 3
 choroba wystąpiła w dwóch następnych pokole- na temat nowotworu. Objawy CRC zależą od umiej-
niach; scowienia guza w odcinku jelita grubego, zazwyczaj
 przynajmniej jedna osoba z tych chorych zachorowa- mało swoiste, a do wczesnych, które powinny wzbudzić
ła na raka jelita grubego zanim ukończyła 50. rok życia. niepokój i być natychmiast diagnozowane zaliczamy:
Druga konsekwencją wad genetycznych jest dzie-  objawy niestrawności przewodu pokarmowego (czę-
dziczna polipowatość gruczołowata (rodzinna), która sto określane przez pacjentów jako nieżyt żołądka);
charakteryzuje się powstawaniem tysięcy niezłośliwych  utrzymująca się zmiana rytmu wypróżnień (biegun-
polipów już w okresie młodzieńczym, które z biegiem ka lub zaparcia);
czasu mogą zezłośliwieć. Jej rozwój następuje nie póz
-  uczucie niepełnego wypróżnienia jelit po oddaniu
niej niż w wieku 35 lat [12]. U 80% wszystkich chorych stolca;
nowotwór ten jednak nie pojawił się w wywiadzie ro-  stałe lub okresowe uczucie parcia na stolec;
dzinnym.  bolesne oddawanie wiatrów;
W związku z tym inne czynniki mają równie ważny  krwawienie z odbytu;
wpływ na jego występowanie. Choroby zapalne jelita  śluz i krew w stolcu (świeża jasnoczerwona lub bar-
grubego, na przykład wrzodziejące zapalenie okrężni- dzo ciemna). Chory przyjmuje to za objaw krwa-
cy, choroba Crohna, rozległe zmiany zapalne trwające wienia z guzków krwawniczych  hemoroidów,
ponad 10 lat, nasilają ryzyko raka. Istnieją również czyn- lecząc się sam i nie zgłaszając się do lekarza, traci
niki ryzyka, na które mamy wpływ  często wiążą się cenny czas;
ściśle z naszym stylem życia. Jeżeli zmienimy swoje na-  ból, dyskomfort w podbrzuszu (wzdęcia, bóle kol-
wyki, możemy w znacznym stopniu zmniejszyć zagro- kowe, gazy, uczucie pełności);
żenie. W badaniach wskazuje się, że osoby otyłe czę-  utrata apetytu;
ściej chorują na ten nowotwór, lecz nie wiadomo, dla-  wąskie  ołówkowate stolce;
czego tak się dzieje. Prawdopodobnie tłuszcz na po-  wymioty;
włokach brzusznych jest przyczyną zaburzeń przemia-  spadek masy ciała;
ny materii, które sprzyjają podziałom komórek w jeli-  złe samopoczucie (osłabienie, szybkie męczenie);
cie grubym. Brak aktywności fizycznej przyczynia się  anemia wynikająca z niedoboru żelaza.
z kolei do tego, że masy kałowe wolniej przechodzą Nie należy wpadać w panikę. Większość wymienio-
przez okrężnicę. Obecnie uważa się, że ubogoresztko- nych objawów jest częsta i nie musi mieć nic wspólne-
wa (z małą zawartością błonnika) dieta obfitująca go z rakiem. Ale o tym powinien zdecydować lekarz,
w tłuszcze zwierzęce, czerwone mięso powoduje zale- dlatego każde zaburzenie oddawania stolca powinno
ganie treści pokarmowej w jelitach, produkcję kwasów być dokładnie zdiagnozowane [3, 8, 9].
żółciowych, które wywołują szkodliwe działanie na ko-
mórki okrężnicy. Kolejnym czynnikiem ryzyka jest nie-
dobór kwasu foliowego, występującego głównie w owo- Profilaktyka
cach i warzywach, jak również palenie papierosów
i picie alkoholu, który nawet spożywany sporadycznie Rak jelita grubego nie powstaje z dnia na dzień. Na
zwiększa ryzyko wystąpienia CRC. Alkohol, bowiem podstawie statystyk wskazuje się, że gruczolakowaty
zwalnia ruchy jelita grubego i utrudnia wchłanianie polip złośliwieje w ciągu 5 10 lat. Im wcześniej rozpo-
substancji odżywczych. Amerykańskie Towarzystwo do zna się CRC, tym większe są szanse wyleczenia, bowiem
walki z rakiem (American Cancer Society) podaje nato- 90% przypadków, które wykrywa się we wczesnej fazie
miast, że tytoń odgrywa równie znaczącą rolę w tym choroby, można wyleczyć, niestety jest ich zaledwie
nowotworze. U osób, które paliły ponad 35 lat o 30 40% 40%. Zespół ekspertów (wyznaczony przez Agencję ds.
wzrasta stopień zachorowania na CRC [8 10]. Polityki Zdrowotnej i Badań) stwierdził, że co roku
można byłoby uratować 18 000 istnień ludzkich, gdyby
ludzie czynnie uczestniczyli w badaniach przesiewowych
Objawy raka jelita grubego po 50. roku życia [12]. W celu postawienia diagnozy
lekarz po zebraniu wywiadu i badania fizykalnego może
Nie trzeba nikomu udowadniać, że podstawą dla zalecić wykonanie dodatkowych badań. Do najprost-
uzyskania dobrego efektu leczenia, a nawet wylecze- szych zaliczamy badanie per rectum, które zwykle wy-
nia nowotworu, jest głównie wczesna diagnoza i inter- konuje lekarz rodzinny. Podczas badania lekarz wpro-
wencja lekarza. Jest to możliwe wówczas, gdy chory, wadza do odbytnicy palec (mając na ręku gumową rę-
wcześniej zaniepokojony niewielkimi często objawami, kawiczkę), sprawdzając w ten sposób czy nie ma żad-
jak najszybciej zgłosi się do lekarza bądz
pielęgniarki. nych nieprawidłowości [3, 11]. Jest to ważne i podsta-
Aby taka sytuacja zaistniała, zdrowy dotychczas czło- wowe badanie, które wykrywa nawet 70% guzów od-
wiek musi posiadać choćby w małym stopniu wiedzę bytnicy i 30% wszystkich guzów raka jelita grubego.
318
Paulina Cieśla i wsp., Znaczenie profilaktyki wtórnej w nowotworze jelita grubego
Inną zaletą tego badania jest jednoczesne zbadanie nowych metod badań. Na pierwsze miejsce wysuwa się
w przypadku mężczyzn gruczołu krokowego [3]. kolonoskopia wirtualna, która polega na oglądaniu je-
Badanie w kierunku krwi utajonej w kale umożliwia lita grubego w trójwymiarowym obrazie z zastosowa-
wyselekcjonowanie grup osób, które powinny być do- niem tomografii komputerowej. Co ważne, nie ma po-
kładnie przebadane. Bardzo często zdarza się, że poli- trzeby wprowadzenia wziernika, więc nie zachodzi ry-
py krwawią i mogą wykazać obecność krwi w stolcu. zyko perforacji lub krwotoku jelita. Niestety, obecnie
Zwykle są to śladowe ilości, niewidoczne gołym okiem. nawet stwierdzenie polipa lub guza w tym badaniu wy-
Badanie to jest niedrogie i nieinwazyjne. Eksperci wy- maga wykonania kolonoskopii w celu usunięcia wykry-
kazują, że przeprowadzenie badania co roku może tych zmian. Badanie to nie jest refundowane przez
zmniejszyć śmiertelność z powodu CRC o 15 33%, Ministerstwo Zdrowia [8, 12, 14].
a co dwa lata  o 20% [1]. Guzy krwawią sporadycz- Do zalecanych badań przesiewowych w kierunku
nie, dlatego należy pobrać próbki stolca z dwóch róż- CRC u kobiet i mężczyzn po przekroczeniu 50. roku
nych miejsc, przez trzy kolejne dni. W tym okresie nie życia w grupie średniego ryzyka, czyli osób bez obja-
należy jeść czerwonego mięsa, owoców cytrusowych, wów lub w przypadku nowotworu w wywiadzie rodzin-
żelaza, witaminy C, aspiryny i rzodkiewek. Test ten nym należą:
można kupić w aptece (w Polsce to Emapol, HemCheck  coroczne badanie na krew utajoną w kale;
II). Zaleceniem Unii Europejskiej jest wykonanie ba-  kolonoskopia raz na 10 lat (największa skutecz-
dania na obecność krwi utajonej w kale u wszystkich ność);
osób w wieku 50 74 lat co 1 2 lata. Dodatnie wyniki  sigmoidoskopia raz na 5 lat;
powinno się weryfikować kolonoskopowo. Poddanie się  kontrastowy wlew barytowy raz na 5 lat.
takiemu skriningowi zmniejsza umieralność o kilkana- Wskazaniami do badań przesiewowych w kierunku
ście procent. raka jelita grubego u kobiet i mężczyzn w grupie pod-
Wlew doodbytniczy stosuje się głównie jako test prze- wyższonego ryzyka są:
glądowy, na podstawie którego kwalifikuje się pacjen-  krewni pierwszego stopnia, u których wykryto raka
tów do badań endoskopowych. Badanie polega na wy- jelita grubego albo polip gruczolakowaty;
konaniu wlewu doodbytniczego (lewatywy) z papki  polipowatość rodzinna  konieczne jest wykona-
barytowej, która nie przepuszcza promieni Roentge- nie badań genetycznych;
na, i wpuszczaniu powietrza, co umożliwia nam zoba-  w dziedzicznej polipowatości gruczołowej sigmoido-
czenie różnych nieprawidłowości. Badanie to jednak skopia co rok, począwszy od 10. 12. roku życia;
często jest uciążliwe dla pacjenta. Po badaniu pacjent  dziedziczny niepolipowaty rak jelita grubego  ko-
wydala kontrast, pomaga mu w tym duża podaż pły- lonoskopia co 1 2 lata, począwszy od 20. 25. roku
nów i przez kilka dni od zabiegu mogą pojawić się od- życia lub 10 lat wcześniej niż najwcześniejsze zacho-
barwione stolce, aż do wydalenia kontrastu w całości. rowanie w rodzinie;
Ponieważ doodbytniczy wlew nie zawsze uwidacznia  choroby zapalne jelit (choroba Leśniowskiego-
zmiany w odbytnicy i uniemożliwia ich zróżnicowanie, Crohna i wrzodziejące zapalenie jelita grubego)
a badanie palpacyjne nie sięga górnej części odbytni-  kolonoskopię z biopsją należy rozpocząć 7 8 lat
cy, podstawowe znaczenie dla rozpoznania mają bada- po rozpoznaniu choroby i powtarzać co 2 lata [8].
nia endoskopowe, do których należy sigmoidoskopia W profilaktyce jelita grubego wskazany jest: prawi-
i kolonoskopia. dłowy dobór produktów żywnościowych z zastosowa-
Sigmoidoskopia jest badaniem polegającym na niem suplementów odżywczych bogatych w błonnik, styl
wziernikowaniu dolnego odcinka okrężnicy oraz odbyt- żywienia, czystość pokarmów (prawidłowa obróbka hi-
nicy. Kolonoskopia to zabieg umożliwiający skontro- gieniczna), uprawianie czynnego wypoczynku, elimina-
lowanie całego jelita grubego i odbytnicy za pomocą cja stresu, kontrola oddawanego stolca, ścisłe przestrze-
dużego endoskopu. Oba badania umożliwiają znalezie- ganie zaleceń lekarza proktologa.
nie polipów lub złośliwych guzów, usunięcie ich i po- W piśmiennictwie medycznym zwrócono uwagę na
branie wycinka podejrzanej tkanki do badania histo- zastosowanie aspiryny i niesteroidowych leków prze-
patologicznego. Sigmoidoskopia połączona z usunię- ciwzapalnych w profilaktyce raka jelita grubego [13].
ciem napotkanych zmian w jelicie zmniejsza umieral- Z wynikami badań można zapoznać się w oficjalnych
ność z powodu CRC o 60 70%, a kolonoskopia  od pismach amerykańskich towarzystw medycznych. We-
76 90%. W najnowszych badaniach wskazuje sie, że dług opinii Chan  kierownika zespołu badawczego
raki coraz częściej lokalizują się w odległych częściach z Massachusetts General Hospital, zastosowanie aspiry-
jelita, dlatego też kolonoskopia jest najbardziej miaro- ny w profilaktyce raka jelita grubego nie powinno mieć
dajnym badaniem w wykrywaniu CRC. miejsca u ludzi zdrowych, ponieważ w przypadku prze-
Chcąc zachęcić ludzi do badań przesiewowych, któ- kroczenia dopuszczalnych dawek dobowych może dojść
re są inwazyjne i często nieprzyjemne, szuka się wciąż do uszkodzenia błony śluzowej żołądka [13]. W bada-
319
PROBLEMY PIEL
GNIARSTWA 2008, tom 16, zeszyt nr 3
niach tych uczestniczyły osoby, które stosowały zdrowy szenie poziomu wiedzy o czynnikach ryzyka i objawach
styl życia, wykluczając wszelkie używki, a dodatkowo spowoduje, że ludzie będą częściej podejmowali w tym
 preparaty witaminowe z kwasem foliowym. U osób zakresie działania zmierzające do ich unikania bądz

tych zarówno w grupie mniej, jak i bardziej narażonych eliminacji. Lekarz i pielęgniarka powinni na bieżąco
na tę chorobę naukowcy amerykańscy stwierdzili obni- przedstawiać podstawowe elementy profilaktyki i ba-
żone ryzyko wystąpienia raka jelita grubego w jego czę- dań przesiewowych, aby nie bano się w nich uczestni-
ści dystalnej, proksymalnej i odbytniczej [13, 15]. czyć i zdawano sobie sprawę z ich ogromnej skutecz-
Ogromne znaczenie w zakresie profilaktyki ma ob- ności. Wiadomo powszechnie, że im więcej o czymś
chodzony 29 marca 2008 roku  Dzień Świadomości wiemy, tym mniej się tego obawiamy. W Polsce rocz-
Raka Jelita Grubego zorganizowany przez Stowarzy- nie diagnozuje się 13 500 zachorowań na raka jelita
1
szenie Europacolon. W tym dniu mieszkańcy Warsza- grubego, a tylko /4 chorych ma możliwości przeżycia
wy zainteresowani problematyką raka jelita grubego [16]. Im więcej Polaków wez
mie udział w badaniach
mogli wsiąść do zabytkowego tramwaju, który jez
dził skryningowych, tym mniejsza bedzie śmiertelność. Roz-
od rana po Warszawie i porozmawiać o swoich dolegli- wój raka w gruczolaku trwa na ogół 10 lat. Wspomnia-
wościach ze specjalistami  lekarzami onkologami. ny Dzień Świadomości Raka Jelita Grubego, zorgani-
Mieszkańcy Warszawy podczas jazdy tramwajem mo- zowany w Warszawie przez Stowarzyszenie Europaco-
gli zasięgnąć także porady psychologa i zebrać infor- lon w ramach obchodów Europejskiego Miesiąca Świa-
macje dotyczące  Programu Badań Przesiewowych dla domości Raka Jelita Grubego zapewne wzmocni dzia-
Wczesnego Wykrywania Raka Jelita Grubego . Zain- łania systemowe w zakresie tej ciężkiej choroby.
teresowani otrzymali bezpłatne testy na krew utajoną,
broszurę na temat raka jelita grubego oraz podręcznik
 Gotuj z błonnikiem , natomiast osoby po 50. roku Piśmiennictwo
życia otrzymały ankietę  skierowanie na badanie
1. Wojciechowska U., Didkowska J., Tarkowski W., Zatoński W.
w ramach wspomnianego programu przesiewowego.
Nowotwory złośliwe w Polsce w 2004. GUS, Warszawa 2006; 47 48.
Program Badań Przesiewowych Jelita Grubego dla
2. Fijuth J., Jeziorski A. Onkologia. Wydawnictwo Lekarskie
Wczesnego Wykrywania Raka realizowany jest w Pol-
PZWL, Warszawa 2005.
sce od 2000 roku i należy do najlepszych w Europie.
3. Dziukowa J., Jarosz J., Kawecki A. i wsp. Onkologia w prakty-
Według opinii doc. Deptały z Kliniki Onkologii, He- ce lekarza rodzinnego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, War-
szawa 2000.
matologii i Chorób Wewnętrznych Szpitala MSWiA
4. Betty A., Edith A. Medycyna po dyplomie. Medical Tribune
w Warszawie, który czynnie uczestniczył w tym dniu,
Polska, Warszawa 2005; 5: 127.
społeczeństwo polskie należy skutecznie przekonywać
5. Wojciechowska U., Didkowska J., Tarkowski W., Zatoński W.
do badań przesiewowych, ponieważ tylko świadomy pa- Nowotwory złośliwe w Polsce w 2004. GUS, Warszawa 2006:
25 27.
cjent może być dobrym partnerem dla lekarza i pielę-
6. Wojciechowska U., Didkowska J., Tarkowski W., Zatoński W.
gniarki w profilaktyce i terapii raka jelita grubego [16].
Nowotwory złośliwe w Polsce w 2004. GUS, Warszawa 2006:
43 46.
7. Nowacki M., Religa Z., Zatoński W. Kardiologia i onkologia w
Polsce na początku XXI wieku, stan, wyzwania i perspektywy:
Wnioski
I Kongres Demograficzny w Polsce, Warszawa 2002.
8. Bennett M., Pochapin M.D. Rak jelita grubego. REBIS, Po-
Rak w naszym społeczeństwie często rozumiany jest
znań 2004.
jako kara, coś wstydliwego, odmiennego, powodując,
9. Grochowicz P., Kołodziejczak M., Ziembikiewicz A. Choroby od-
bytu, odbytnicy i jelita grubego, I. Borgis, Warszawa 2004.
że często zbyt póz
no zgłaszamy się do lekarza, zmniej-
10. Wojtuś S., Gil J. Standardy medyczne. Media Press, Warszawa
szając w ten sposób szanse na wyleczenie i powrót do
2004; 12: 1272 1276.
zdrowia. Przełamanie tego stereotypu jest bardzo waż-
11. Magee L. Co jeść, aby zapobiec nowotworowi jelita grubego.
nym zadaniem nie tylko lekarza, ale także i pielęgniar-
KDC, Warszawa 2006.
12. Wronkowski Z., Zwierno M. Zalecenia dotyczące badań prze-
ki, gdyż w danej sytuacji osoby te pozostaną zamknięte
siewowych w Unii Europejskiej, I. Gus, Warszawa 2004.
na wszelkie ważne informacje dotyczące profilaktyki,
13. Chan A.T., Edward L. Giovannuccii I. i wsp. Long-term Use of
badań przesiewowych czy też objawów wczesnej cho-
Aspiryn and Nonsteridal Anti-inflammatory Drugs and Risk
roby nowotworowej. Do personelu medycznego nale-
of colorectal Cancer. Jama 2005; 294: 914 923.
ży popularyzacja wiedzy medycznej, a także walka 14. Didkowska J., Wojciechowska V., Zatoński W. Nowotwory złośli-
we w Polsce w 2000 roku. Centrum Onkologii, Warszawa 2003.
z błędnymi, szkodliwymi poglądami, nawykami i zacho-
14. Gill J., Wojtuń S. Diagnostyka endoskopowa raka jelita grube-
waniami, przez przekazywanie i upowszechnianie pod-
go. Współczesna onkologia 2006; 10 (3): 116 120.
stawowych informacji w sposób zrozumiały dla  prze-
15. Vachoń Gregory C. Long-term use of aspiryn and risk of colo-
ciętnego człowieka . Wciąż istnieje potrzeba edukacji
rectal cancer. Jama 2005; 294 (24): 3090.
ludzi w zakresie profilaktyki raka jelita grubego. Zwięk- 16. http://grabowska. org.pl/new/content/view/638/70; 14.04.2008
320