Praca PoglÄ…dowa Zdr Publ 2007;117(3):397-401 Review Article
MAA
GORZATA DŻUGAN
Znaczenie warzyw kapustnych Significance of Brassica
w profilaktyce nowotworów vegetables in cancer prophylaxis
Streszczenie Summary
Warzywa kapustne należą do roślin krzyżowych, charakte- Brassica vegetables represent cruciferous vegetables and
ryzujących się wysoką zawartością różnorodnych substancji are characterised with a high content of various biologically
biologicznie czynnych, szczególnie tioglikozydów (glukozy- active compounds, thioglycosides (glucosinolates) especial-
nolanów). W wyniku enzymatycznej hydrolizy glukozynola- ly. Enzymatic hydrolysis of glucosinolates gives numerous
nów powstaje liczna grupa produktów, m.in. izotiocyjaniany, products such as isothiocyanate, thiocyanate and indole de-
tiocyjaniany oraz pochodne indolu. Zawartość tych substan- rivatives. Raw vegetables have the biggest amount of theses
cji jest najwyższa w warzywach surowych i zmniejsza się compounds, and their content decreases during thermal proc-
w procesach przetwarzania termicznego. esses.
Badania eksperymentalne i epidemiologiczne wskazu- Experimental and epidemiological research showed con-
ją, że spożywanie brukselki, brokułów, kapusty i kalafiora sumption of brussels sprout, broccoli, cabbage and cauliflow-
zmniejsza ryzyko zachorowania na raka przewodu pokarmo- er decreased the risk of gastrointestinal tract cancer. Defen-
wego. Mechanizm ochronnego działania produktów enzyma- sive mechanism of glucosinolates enzymatic decay products
tycznego rozpadu glukozynolanów jest związany z indukcją is related to induction of detoxication enzymes in gastroin-
enzymów detoksykujących w tkankach układu pokarmowe- testinal tract tissues, glutathione transferase mainly, which
go, głównie transferazy glutationowej, usuwającej aktywne removes active forms of carcinogenic compounds. On the
formy związków rakotwórczych. Z drugiej strony izotiocy- other hand, isothiocyanates and thiocyanates present goitro-
janiany i tiocyjaniany wykazują działanie wolotwórcze (go- genic activity. Antinutritional influence of those compounds
itrogenne). Antyodżywcze działanie tych związków polega includes hindering iodine absorption in thyroid gland, which
na utrudnieniu wchłaniania jodu przez gruczoł tarczycowy, leads to disorders in thyroid hormones synthesis.
co skutkuje zaburzeniem syntezy hormonów tarczycowych. Consumption of many vegetables of Brassica family is
Spożywanie dużej ilości warzyw kapustnych jest pożąda- desirable because they are a source of many valuable nutri-
ne, gdyż zawierają one wiele cennych składników odżyw- tional elements, which have also anticarcinogenic effects.
czych i działających przeciwnowotworowo, wymaga jednak However, more iodine should be simultaneously provided.
zapewnienia zwiększonej podaży jodu w diecie. Obecność The presence of Brassica vegetables in everyday diet is an
w codziennej diecie warzyw kapustnych jest istotnym ele- important method of cancer prophylaxis.
mentem profilaktyki chorób nowotworowych.
Słowa kluczowe: warzywa kapustne, glukozynolany, działa- Key words: Brassica vegetables, glucosinolates, anticarci-
nie przeciwnowotworowe, niedobory jodu. nogenic effect, iodine deficiency.
Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Biologiczno-Rolniczy, Katedra Chemii Ogólnej i Fizjologicznej
Zdr Publ 2007;117(3)
398
Wysokie spożycie warzyw kapustnych, głównie kapusty TABELA 1. Zawartość glukozynolanów w świeżych warzywach kapust-
nych [6]
głowiastej (25 kg/osobę/rok), w naszym kraju jest uwarun-
kowane zarówno tradycją kuchni polskiej, jak i czynnika-
Glukozynolany Zawartość, mg/100g świeżej masy
mi ekonomicznymi. Warzywa kapustne: kapusta głowiasta,
kapusta kalafior brukselka
czerwona, włoska, kalafior brukselka, kalarepa, w mniejszym
stopniu brokuły i jarmuż, stanowią istotną pozycję w trady-
Ogółem 30-130 30-120 60-390
cyjnej polskiej diecie. Warzywa te zajmują także znaczącą
w tym
pozycjÄ™ w krajowej produkcji rolniczej, kapusta stanowi po-
nad 30% zbiorów wszystkich warzyw gruntowych. Synigryna 7,4-65 0,5-63 1,6-111
Z żywieniowego punktu widzenia warzywa kapustne są
Glukonapina 0,0-5,3 0,0-2,8 25-91
ważną pozycją naszego jadłospisu nie tylko ze względu na
swoje cechy organoleptyczne, stanowiÄ… bowiem cenne z
ró-
Progoitryna 0,8-12,6 0,0-10 12,5-130
dło składników mineralnych i witamin, zwłaszcza witaminy
C, PP, kwasu foliowego, karotenu, wapnia, magnezu, pota- Glukoiberyna 2,3-129 0,6-42 0,0-71
su czy żelaza. Dawka witaminy C pobierana z tymi warzy-
Glukobrasscina 4,5-97 6,6-79 26,4-158
wami jest dużo większa niż w przypadku owoców cytruso-
wych, np. w 100 g kapusty zawarte jest 100 mg witaminy C
Noglukobrasscina 0,0-10 0,6-16,5 1,0-17,7
a w 100 g cytryny 50 mg [1]. Są one dostępne przez cały
rok, tak w formie świeżej, jak i przetworów. Obok cennych
składników odżywczych warzywa kapustne zawierają jednak przy czym największy udział wśród tych związków miały
substancje nieodżywcze, aktywne biologicznie. Ich działanie glukoiberyna, glukobrassicyna i synigryna. Wśród 14 odmian
fizjologiczne może być zarówno pozytywne (np. błonnik), kapusty pekińskiej zawartość glukozynolanów ogółem w li-
jak i negatywne (np. goitrogeny). ściach wynosiła 174-1357 mg/kg. Dominującym związkiem
Dieta stanowi istotne narzędzie profilaktyki chorób, nasion kapusty pekińskiej była glukonapina [4]. Zawartość
w tym nowotworowych. Istnieją naukowe dowody na to, iż glukozynolanów w 22 odmianach brukselki wynosiła 600-
dostarczanie organizmowi wraz z pożywieniem określonych 3900 mg/kg, w tym głównie glukobrassicyny, progoitryny
substancji aktywnych biologicznie może zmienić ryzyko wy- i synigryny [5] (tab. 1).
stąpienia nowotworów. Z powodu wysokiego spożycia wa- Wysoką zawartość glukozylanów stwierdzono w kalare-
rzyw kapustnych w Polsce celowe wydaje się przybliżenie pie (109,3 mg/100 g), jarmużu kędzierzawym (89,3 mg/100 g),
charakterystyki substancji biologicznie aktywnych, w tym czerwonej kapuście (66,9 mg/100 g) i brokułach (61,1 mg/
antykancerogennych, występujących w tych roślinach. 100 g), [6]. Obserwuje się spadek zawartości glukozylanów
w warzywach mrożonych i gotowanych (o ok. 30-40%) [1, 6].
WYST
POWANIE I BUDOWA Glukozynolany i produkty ich hydrolizy mają również
GLUKOZYNOLANÓW udział w tworzeniu charakterystycznego smaku roślin z ro-
dziny krzyżowych  w szczególności są odpowiedzialne za
Warzywa kapustne należą do roślin krzyżowych (Cruci- gorzki posmak. Intensywność goryczy różnych glukozyno-
ferae), rodzaju Brassica, charakteryzujących się wysoką za- lanów nie jest jednakowa. Gorzki smak gotowanej brukselki
wartością różnorodnych substancji biologicznie czynnych, powodowała głównie goitryna, produkt enzymatycznej hy-
szczególnie tioglikozydów (glukozynolanów). Zidentyfiko- drolizy glukozynolanów [2].
wano dotąd ok. 80 naturalnych związków należących do tej
grupy, z czego w warzywach kapustnych występuje ok. 15-20 ENZYMATYCZNA DEGRADACJA
glukozynolanów [2]. Na ogół w jednej roślinie występuje kil- GLUKOZYNOLANÓW
ka glukozynolanów, przy czym obserwuje się bardzo istotne
różnice ich budowy i stężenia w poszczególnych częściach Glukozynolany są stosunkowo trwałe, również w podwyż-
rośliny, szczególnie obficie występują w nasionach [1]. szonej temperaturze, ale ulegają łatwo rozkładowi pod wpły-
Wśród glukozynolanów warzyw kapustnych najczęściej wem enzymu mirozynazy (tioglikozydoglukohydrolazy, EC
występują: synigryna, progoitryna, glukonapina, glukoibe- 3.2.3.1). Enzym ten występuje w tkankach tych samych ro-
ryna, glukobrassicyna i neoglukobrassicyna. Ogólny skład ślin, jednak oddzielnie. Dopiero uszkodzenie tkanek (uwol-
chemiczny tych substancji przedstawić można za pomocą nienie soku komórkowego) zapoczątkowuje enzymatyczny
wzoru: rozkład glukozynolanów. Proces ten ma miejsce w czasie
glukoza
S żucia w jamie ustnej a także podczas przygotowywania
R C
potraw z warzyw (rozdrabnianie, gotowanie). Inaktywacja
-
NOSO3
mirozynazy nastÄ™puje w temperaturze 90ºC. Enzymatyczna
Różnice w budowie poszczególnych związków dotyczą hydroliza glukozylanów może przebiegać także w jelitach
struktury aglukonu (grupy R) [1]. pod wpływem tioglikozydazy bakteryjnej [7]. Proces degra-
Zawartość glukozynolanów zależy nie tylko od gatunku (tab. dacji przebiega w bardzo różny sposób w zależności od pH
1), ale też od odmiany warzywa. Badania Van Etten i in. [3] środowiska, a wśród produktów rozkładu największą rolę
wykazały zróżnicowanie ilości glukozynolanów w 22 odmia- odgrywają tiocyjaniany, izotiocyjaniany, związki indolowe,
nach kapusty głowiastej w granicach od 299 do 1288 mg/kg, tiooksazolidyny i nitryle.
Zdr Publ 2007;117(3)
399
TABELA 2. Straty tiocyjanianów w procesie przetwarzania warzyw Możliwe mechanizmy działania antykancerogennego to:
[badania własne niepublikowane]
" hamowanie przekształcania prokancerogenów w bio-
kancerogeny,
Warzywa Zawartość SCN- [mg%] Straty
" blokowanie czynników uszkadzających DNA
podczas
surowe gotowane 10 min
° inhibicja enzymów odpowiedzialnych za aktywacjÄ™ me-
gotowania
w otwartym
taboliczną kancerogenów,
naczyniu
° indukcja enzymów detoksykujÄ…cych substancje szkodliwe,
kapusta głowiasta 44%
" ograniczenie transformacji zainicjowanych komórek
świeża 6,5 3,8
kiszona 8,0 5,7
oraz przywrócenie apoptozy, czyli zaprogramowanej śmierci
komórek rakowych (najsłabiej poznane) [11, 12].
kapusta włoska 11,5 8,2 29%
Enzymy metabolizujÄ…ce ksenobiotyki, obecne w wielu
różnych tkankach, przekształcają niepolarne związki w for-
kapusta pekińska 5,6 3,9 31%
my lepiej rozpuszczalne w wodzie, a więc łatwiej usuwane
z organizmu. Enzymy te dzielÄ… siÄ™ na dwie grupy. Enzymy
kalafior
fazy I uczestniczą w aktywacji promutagenów i prokance-
świeży 2,5 2,0 20%
mrożony 2,2 1,9 14%
rogenów, natomiast enzymy fazy II wraz z innymi enzyma-
brukselka mi detoksykującymi uczestniczą w inaktywacji mutagenów
świeża 8,5 4,7 45%
i kancerogenów. Grupa pierwsza to głównie monooksygena-
mrożona 5,5 2,5 55%
zy. Reakcje fazy II polegają na sprzęganiu przekształconych
brokuły
ksenobiotyków z kwasem glukuronowym, glutationem lub
świeże 13,4 7,8 42%
siarczanami. WiÄ…zanie reaktywnych czÄ…steczek odbywa siÄ™
mrożone 8,5 4,3 50%
na drodze enzymatycznej lub spontanicznie z użyciem związ-
ków wiążących elektrofilowe metabolity (np. z glutationem
Tiocyjaniany (SCN%)  odpowiedzialne są za kompeten- pod wpływem transferazy glutationowej) oraz  zmiatają-
cyjną inhibicję transportu jonów I- do gruczołu tarczycowe- cych rodniki tlenowe (przeciwutleniacze, np. kwas askorbi-
go, łatwo przenikają przez wszystkie błony komórkowe [8]. nowy pod wpływem peroksydaz).
Izotiocyjaniany (NSC%)  główne toksyczne produkty Enzymem łatwo ulegającym indukcji jest transferaza glu-
działania mirozynazy na tioglikozydy, razem z tiooksazoli- tationowa, jej aktywność jest wykorzystywana jako test na
dynami unieczynniają peroksydazyę tarczycową, hamując obecność czynników blokujących w naturalnych produktach
syntezę hormonów tarczycy. Izotiocyjaniany mogą prze- żywnościowych [11]. Ich wpływ na usuwanie reaktywnych
kształcać się w organizmie w tiocyjaniany. Najlepiej pozna- mutagenów i kancerogenów z komórki jest bardzo obiecują-
ny to sulforafan występujący w brokułach [9]. cą strategią w profilaktyce nowotworowej.
Nitryle (CN%) sÄ… najbardziej toksycznymi produktami roz- Produkty hydrolizy aromatycznych i indolowych gluko-
padu tioglikozydów, działają głównie na nerki. Detoksykacja zynolanów warzyw kapustnych hamowały działanie synte-
tych związków w organizmie prowadzi do wytworzenia tio- tycznych związków kancerogennych (np. DMBA) podawa-
cyjanianów. nych zwierzętom doświadczalnym. Substancje te powodują
Tiooksazolidyny  zaburzają metabolizm tarczycy, hamują także śmierć komórek rakowych in vitro [9].
syntezę tyroksyny oraz jej sekrecję do krwi, wg innego me- Badania epidemiologiczne również wskazują na zmniej-
chanizmu niż konkurencyjność z jonami jodkowymi. Najle- szone ryzyko powstawania nowotworów układu pokarmowo-
piej poznanym przedstawicielem tej grupy jest progoitryna, wydalniczego (żołądek, okrężnica, odbyt) u osób spożywają-
występująca w rzepaku [8]. cych na co dzień warzywa z rodziny krzyżowych (zwłaszcza
Indole  nie zawierające siarki pochodne benzopirolu, np. brukselkę i brokuły) [9, 10, 13, 14]. Wykazano, że u osób
indolo-3-karbinol, wpływające na metabolizm estrogenów spożywających codziennie warzywa kapustne, zwłaszcza
[9]. brokuły i kapustę, maleje dwukrotnie częstotliwość wystę-
Większość tiocyjanianów jest lotna i podczas gotowania powania raka pęcherza [9]. Podobne badania na populacji
warzyw w otwartym naczyniu ulatnia się z parą wodną (tab. Chinek i Szwedek, spożywających codziennie te warzywa,
2). W trakcie gotowania warzyw tioglikozydy ulegają także wykazały, że ryzyko wystąpienia raka piersi maleje wówczas
destrukcji termicznej, z wytworzeniem nitryli [8]. Straty tio- o 40-50% [9]. Ów wielostronny efekt wyizolowanych z tych
cyjanianów obserwuje się dla warzyw mrożonych. Natomiast roślin fenoli, izotiocyjanianów i pochodnych indolu dotyczy
zawartość tiocyjanianów w kapuście kiszonej jest wyższa niż indukcji hydroksylazy arylowęglowodorowej, aktywującej
w warzywie surowym. niektóre prokancerogeny, ale również cytoplazmatycznej
transferazy glutationowej, usuwajÄ…cej aktywne formy innych
DZIAA
ANIE ANTYNOWOTWOROWE związków rakotwórczych [11].
Ze względu na różnice w występowaniu glukozynolanów
Tiocyjaniany, a szczególnie izotiocyjaniany obecne w ro- w poszczególnych warzywach, i odmiennych produktach
ślinach krzyżowych mogą wykazywać korzystne działanie ich rozpadu, niektóre z nich wykazują silniejsze działanie
zdrowotne. Wykazano w badaniach na zwierzętach laborato- przeciwrakowe. Najsilniejsze działanie antynowotworowe
ryjnych i ochotnikach [2, 10], że spożywanie roślin krzyżo- wykazano dotychczas dla sulforafanu, występującego w
wych obniża ryzyko zachorowania na nowotwory. brokułach, izotiocyjanianu fenyloetylu (PEITC) z kapusty
Zdr Publ 2007;117(3)
400
pekińskiej i indolo-3-karbinolu (I3C)  obecnego we wszyst- zawartości poszczególnych glukozynolanów, których w wa-
kich kapustnych, w dużej ilości w brukselce i brokułach [9]. rzywach kapustnych stwierdzono ok. 20. Te gatunkowe róż-
Dla sulforafanu wykazano ponadto antybiotykowe działanie nice w składzie produktów degradacji glukozynolanów są
bakteriobójcze wobec Helicobacter pylori, odpowiedzial- istotne, bo niektóre z nich wykazują silniejsze właściwości
nej za chorobę wrzodową żołądka, która zwiększa ryzyko przeciwrakowe, jak te występujące w brokule i brukselce.
(w trzech na sześć przypadków) wystąpienia raka żołądka Badania eksperymentalne i epidemiologiczne wskazują, że
[9]. Z tego względu brokuł powinien stać się jednym z naj- spożywanie brukselki, brokułów, kapusty i kalafiora zmniej-
ważniejszych pokarmów w profilaktyce nowotworów. sza ryzyko zachorowania na raka przewodu pokarmowego.
Mechanizm ochronnego działania produktów enzymatycz-
DZIAA
ANIE GOITROGENNE nego rozpadu glukozynolanów jest zróżnicowany, głównie
wiąże się z indukcją enzymów detoksykujących w tkankach
Antyżywieniowe działanie glukozynolanów, a zwłaszcza układu pokarmowego, np. transferazy glutationowej, usu-
produktów ich hydrolizy, jest wielokierunkowe i może sta- wającej aktywne formy związków rakotwórczych. Z drugiej
nowić zagrożenie dla zdrowia zwierząt i ludzi. Wiele prac strony, izotiocyjaniany i tiocyjaniany wykazują działanie
na temat toksycznego efektu glukozynolanów poświęcono wolotwórcze (goitrogenne), zaburzają metabolizm gruczołu
rzepakowi, zarówno w aspekcie paszy dla zwierząt, jak i po- tarczycowego.
żywienia dla ludzi [2]. Codzienne spożywanie dużej ilości warzyw kapustnych
Znacznie ważniejsze z punktu widzenia diety jest dzia- jest ważnym elementem profilaktyki chorób nowotworo-
łanie wolotwórcze (goitrogenne) produktów rozpadu glu- wych, wymaga jednak zapewnienia zwiększonej podaży
kozynolanów. Spożywanie większych ilości roślin krzyżo- jodu w diecie. Naturalne substancje przeciwnowotworowe,
wych powoduje w pierwszym okresie spadek aktywności przyjmowane regularnie z pożywieniem, z pewnością od-
sekrecyjnej tarczycy przez zahamowanie syntezy tyroksyny. działują o wiele korzystniej niż suplementacja pożywienia
W konsekwencji następuje obniżenie we krwi poziomu trijo- dodatkiem oczyszczonych substancji antykancerogennych,
dotyroniny (T3) i tetrajodotyroniny (T4), a w drugim etapie tak jak w przypadku, jedynego na polskim rynku, preparatu
 wzrost aktywnoÅ›ci tyreotropowej przysadki mózgowej, co INDINOL®, zawierajÄ…cego indol-3-karbinol, stosowanego
powoduje przerost masy tarczycy (wole). Sposób działania w prewencji zmian nowotworowych szyjki macicy.
czynników goitrogennych nie jest jednak identyczny [8].
Stosunek SCN-/I- > 500, jak np. w dziennej racji pokarmo- PIÅšMIENNICTWO
wej zawierającej około 500 g warzyw kapustnych o średniej
zawartości ponad 50 mg tiocyjanianów i przy podaży jodu
1. Sikorski Z. Chemiczne i funkcjonalne właściwości składników żywno-
w granicach norm, tj. około 100 źg, może stworzyć warun- ści. Warszawa: Wyd. Naukowo-Techniczne; 1994.
2. Jacórzyński B. Naturalne substancje biologicznie aktywne warzyw ka-
ki dla przerostu tarczycy. Zagrożenie to maleje w przypadku
pustnych. Żyw Czł Metab 1994;21(2):172-9.
prawidłowej, mieszanej diety. Może być natomiast istotne
3. Van Etten CH, Daxenbichler ME, Williams PH, Kwolek WF. Glucosi-
w diecie wegetariańskiej lub innej, opartej w dużej mierze
nolates and derived products in Cruciferous Vegetables. Analysis of the
na warzywach. Wolotwórcze działanie wyżej wymienionych edible part from Twenty-Two varieties of Cabbage. J Agric Food Chem
1976;24(3):452-455.
produktów jest zwykle tym silniejsze, im mniejsza jest podaż
4. Daxenbichler ME, Van Etten CH, Williams PH. Glucosinolates and deri-
jodu. Występowanie wola endemicznego ma miejsce w środ-
ved products in Cruciferous Vegetables. Analysis of 14 varieties of Chi-
kowej i wschodniej Europie, w regionach oddalonych od mo-
nese Cabbage. J Agric Food Chem 1979;27(1):34-37.
rza, na skutek dużego spożycia i niedostatecznej ilości jodu 5. Heaney RK, Fenwick GR. Glucosinolates in Brassica Vegetables. Analy-
sis of 22 varieties of Brussels Sprout (Brassica oleracea var. gemmifera).
w powietrzu i pożywieniu [15].
J Sci Food Agric 1980;31:785-93.
Profilaktyka niedoborów jodu w naszym kraju polega na
6. Sones K, Heaney RK, Fenwick GR. An estimate of the mean daily inta-
jodowaniu soli kuchennej (2,3 mg jodu/100 g soli), co za-
ke of glucosinolates from Cruciferous vegetables in the UK. J Sci Food
pewnia dzienne pobranie jodu powyżej zalecanej dawki Agric 1984;35:712-32.
7. Troczyńska J. System mirozynaza-glukozynolany - charakterystyka i
120-150 źg/dobę, mimo spożywania ubogiej w jod żywności
funkcje w roślinie. Rośliny Oleiste-Oliseed Drops 2005;26(1):51-64.
[16]. Z tego względu istotne jest, aby wysokie spożycie wa-
8. Brzozowska A, red. Toksykologia żywności. Warszawa: Wyd. SGGW;
rzyw kapustnych było związane z równoczesną obecnością
2004. s. 50-57.
w pożywieniu produktów o wysokiej zawartości jodu (ryby 9. Beliveau R, Gingras D. Dieta w walce z rakiem. Profilaktyka i wspo-
maganie terapii przez odżywianie. Warszawa: Oficyna Wyd. Delta W-Z;
morskie, owoce morza, ale także mleko i jaja) oraz by nie
2007. s. 81-92.
ograniczać równocześnie zalecanego dziennego pobrania
10. Nijhoff WA, Grubben MAL, Nagengast FM, Jansen JBMJ, Verhagen H,
soli jodowanej (5-6 mg).
van Poppel G, Peters WHM. Effects of consumption of Brussels sprouts
on intestinal and lymphocytic glutathione S-transferases in humans. Car-
cinogenesis 1995;16(9):2125-8.
PODSUMOWANIE
11. Rahden-Staroń I. Naturalne substancje antymutagenne i antykancero-
genne. Post Biochem 1990;3-4:16-22.
Warzywa kapustne charakteryzujÄ… siÄ™ wysokÄ… zawarto-
12. Sadowska A, Obidoska G, Rumowiska M. Ekotoksykologia. Toksycz-
ścią antyodżywczych glukozynolanów. Produktami enzyma- ne czynniki środowiskowe i metody ich wykrywania. Warszawa: Wyd.
SGGW; 2000. s. 82-87.
tycznego rozkładu tych tioglikozydów są m.in. tiocyjaniany
13. Bogaards JJP, Verhagen H, Willems M.I, van Poppel G, van Bladeren PJ.
i izotiocyjaniany, zwiÄ…zki indolowe i nitryle. Produkty roz-
Consumption of Brussels sprouts results in elevated Ä…-class glutathio-
padu charakteryzują się wysokim potencjałem antynowo-
ne S-transferese levels in human blood plasma. Carcinogenesis 1994;
tworowym. Natura tych substancji jest konsekwencją różnej 15(5):1073-5.
Zdr Publ 2007;117(3)
401
14. Vos RME, Van Bladeren PJ. Glutathione S-transferases in relation to the- Informacja o Autorach
ir role in the biotransformation of xenobiotics. Chemico-Biol Interact Dr inż. MAA
GORZATA DŻUGAN  adiunkt, Katedra Chemii Ogólnej i Fizjologicz-
1990;75:241-65. nej, Wydział Biologiczno-Rolniczy, Uniwersytet Rzeszowski
15. Biernat J. Żywienie, żywność a zdrowie. Wrocław: Wyd. Astrum; 2001.
s. 240-6.
16. Grabowski ML, Stoś K, Szponar L, Szybiński Z. Jakość i poziom spo-
życia soli kuchennej jodowanej jako podstawa profilaktyki jodowej w
Polsce. Zdr Publ 2005;115(1):11-5.
Praca prezentowana na IV Międzynarodowej Onkologicznej Konferencji
Adres do korespondencji
Naukowej: Promocja zdrowia, profi laktyka i znaczenie czynników środowi- Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Biologiczno-Rolniczy, Katedra Chemii
skowych w chorobach nowotworowych. Problemy definiowania niepełno- Ogólnej i Fizjologicznej, ul. Ćwiklińskiej 2, 35-601 Rzeszów,
sprawności  Sanok, 31 maj 1 czerwiec 2007 r. Artykuł przyjęty do publi- tel. [phone], [e-mail]
kacji przez Komitet Naukowy Konferencji.