Czas. Stomat., 2005, LVIII, 9
Profilaktyka nowotworów złośliwych ze szczególnym
uwzględnieniem raka jamy ustnej
Prevention of malignant lesions with particular emphasis on oral cancer
Agnieszka Raczkowska-Siostrzonek1, Bogna Pogorzelska-Stronczak2
Z Katedry i Zakładu Chirurgii Stomatologicznej w Bytomiu Śl. AM w Katowicach1
Kierownik: dr hab. n. med. R. Koszowski
Ze Specjalistycznej Lecznicy Stomatologicznej Śl. AM w Bytomiu w Katowicach2
Dyrektor: prof. dr hab. n. med. B. Pogorzelska-Stronczak
Streszczenie Summary
Rak jamy ustnej stanowi od 2,5% do 4,0% zachoro- Oral cancer comprises from 2.5% to 4.0% of all
wań na nowotwory złośliwe w Polsce. Rozwojowi jego malignancies in Poland. Its development is induced
sprzyja między innymi działanie rakotwórczych czyn- by carcinogenic environmental factors. On the basis
ników środowiskowych. Na podstawie piśmiennictwa of the literature, the authors present the principles of
przedstawiono zasady profilaktyki onkologicznej ze cancer prevention, with emphasis on the primary and
szczególnym uwzględnieniem zapobiegania powsta- secondary prevention of oral cancer.
waniu i rozwojowi raka jamy ustnej.
HASA
A INDEKSOWE: KEYWORDS:
rak jamy ustnej, profilaktyka oral cancer, prevention
Wiedza o nowotworach złośliwych oraz zna- go płaskiego, pokrywnego błony śluzowej jamy
jomość czynników ich ryzyka powoduje podej- ustnej. Oprócz raka płaskonabłonkowego do no-
mowanie różnych czynności mających na celu wotworów złośliwych wywodzących się z tkanki
wykrywanie choroby we wczesnych stadiach. nabłonkowej zalicza się również raka podstaw-
Szerokie akcje informacyjne dotyczą obecnie nokomórkowego, wrzecionowatokomórkowego
raka sutka, dróg rodnych, prostaty i jelita gru- i raka z nabłonka przejściowego, gruczołowego,
bego. Mało uwagi natomiast poświęca się rako- gruczołowotorbielowatego oraz czerniaka złośli-
wi jamy ustnej, który aktualnie znajduje się na wego (1, 16). W jamie ustnej występują również
ósmym miejscu pod względem częstości wystę- miejscowo złośliwe nowotwory zębopochodne,
powania nowotworów złośliwych w Polsce i sta- nowotwory złośliwe kości, układu krwiotwór-
nowi od 2,5 % do 4,0% zachorowań na nowotwo- czego, krwionośnego i chłonnego oraz przerzuty
ry złośliwe (12). z innych narządów (1, 31).
W jamie ustnej występują różne nowotwo- Badania epidemiologiczne oraz obserwacje
ry złośliwe. Pod względem histopatologicznym kliniczne pozwoliły na określenie czynników
największą grupę stanowią 80%  95% raki roz- sprzyjających powstaniu i rozwojowi choroby
wijające się z tkanki nabłonkowej (1, 5, 12). nowotworowej. Należą do nich: płeć pacjenta,
Najczęściej występujący to rak płaskonabłonko- predyspozycje osobnicze oraz obecność i czas
wy, wywodzący się z nabłonka wielowarstwowe- narażenia na czynniki rakotwórcze lub ko-karcy-
652
2005, LVIII, 9 Profilaktyka nowotworów złośliwych
nogeny. Ponad 80% zachorowań na nowotwo- wia zajmuje się kreowaniem pozytywnych po-
ry złośliwe zależy od rakotwórczych czynników staw i zachowań zdrowotnych (stylu życia). Jej
środowiskowych. Wśród nich największą gru- celem jest zmiana stylu życia poprzez usunięcie
pę stanowią nowotwory tytonio- i dietozależne szkodliwych nawyków (nałogów) oraz wprowa-
(po 30% przypadków) oraz alkoholozależne (5% dzenie działań prozdrowotnych, np. stosowanie
przypadków) (6). Wśród czynników rakotwór- prawidłowej diety (8, 24). Założenia promocji
czych wyróżnia się czynniki chemiczne (związ- zdrowia wynikają z badań wykonanych przez
ki alkilujące i węglowodory aromatyczne), czyn- Laframboise, który przedstawił koncepcję tak
niki fizyczne (promieniowanie jonizujące i pro- zwanego  pola zdrowotnego (ryc. 1). Zakłada
mieniowanie ultrafioletowe) oraz czynniki biolo- ona, że zdrowie określają cztery elementy: biolo-
giczne; wirusy onkogenne  wirus brodawczaka gia człowieka (dziedziczenie), środowisko, styl
ludzkiego HPV i wirus opryszczki płciowej (5, życia oraz organizacja opieki zdrowotnej (cyt.
17, 31). wg 3). Największy udział procentowy w utrzy-
Wśród czynników ryzyka raka jamy ustnej maniu stanu zdrowia mają styl życia (53%) i śro-
najczęściej wymienia się palenie lub żucie tyto- dowisko (21%). Elementy te w znacznym stop-
niu oraz picie wysoko procentowych alkoholi. niu podlegają kontroli i mogą być zmienione bez
Według różnych autorów od 45% do 93% pa- znacznych nakładów finansowych.
cjentów z rozpoznanym rakiem jamy ustnej pa-
liło papierosy, a od 33% do 73% podawało czę-
ste picie alkoholu (7, 13, 20). Nikotynizm i al-
koholizm działają synergistycznie, stąd dla osób
równocześnie nadużywających alkoholu i tyto-
niu ryzyko zachorowania na raka jamy ustnej
wzrasta 37  krotnie w porównaniu do osób bez
nałogów (25).
Większość z czynników ryzyka może być wy-
eliminowana poprzez oświatę zdrowotną promu-
jącą zdrowie społeczeństwa. Stanowi ona pierw-
Ryc. 1. Schemat  pola zdrowotnego (cyt. wg 3).
szą fazę działań profilaktycznych, zwaną rów-
nież profilaktyką pierwotną. Jest to zespół dzia-
łań umożliwiających zwiększenie kontroli nad Programy promocji zdrowia w zakresie zwal-
zdrowiem oraz poprawę jakości życia. Oświata czania nowotworów zajmują się (29):
zdrowotna charakteryzuje się dużą skutecznością 1) opracowaniem polityki prozdrowotnej,
i jest z ekonomicznego punku widzenia najtań- 2) tworzeniem środowiska życia i pracy sprzy-
szą metodą zapobiegania powstawaniu procesu jającego zdrowiu,
chorobowego. Według różnych autorów zapo- 3) zachęcaniem społeczeństwa do działań na
bieganie pierwotne może spowodować spadek rzecz zdrowia.
zachorowalności na nowotwory złośliwe nawet 4) reorientacją działalności zapobiegawczej i
o 75  90% (24, 29). naprawczej na wychowanie zdrowotne,
Zadaniem promocji zdrowia w zakresie zwal- 5) rozwijaniem indywidualnych zachowań słu-
czania nowotworów złośliwych jest przede żących zdrowiu.
wszystkim eliminowanie lub zmniejszanie wpły- Pierwsze programy promocji zdrowia po-
wu czynników ryzyka poprzez przekazywanie wstały w Kanadzie w 1971 roku i w Stanach
wiedzy o tych czynnikach i o sposobach ogra- Zjednoczonych w 1976 roku (3). W latach 80-
niczających ich wpływ. Ponadto promocja zdro- -tych ubiegłego wieku Światowa Organizacja
653
A. Raczkowska-Siotrzonek, B. Pogorzelska-Stronczak Czas. Stomat.,
Zdrowia (ŚOZ) przygotowała wytyczne dla dzia- o szkodliwości określonych nawyków może tak-
łalności w zakresie kształtowania właściwych że prowadzić do zmniejszenia nałogu palenia
postaw i zachowań zdrowotnych. Zostały one tytoniu i picia alkoholu wśród osób dorosłych.
przedstawione przez Europejskie Regionalne Wspomniany program zakłada, że część wiado-
Biuro Światowej Organizacji Zdrowia w 1985 mości zostanie przekazana przez dzieci do ich
roku w Kopenhadze jako program  Zdrowie dla środowisk  rodziców, opiekunów i rówieśników
wszystkich do roku 2000 . W tym okresie, Polska (cyt. wg 9, 10).
realizowała cele i zadania oświaty zdrowotnej za- W Polsce eksperymentalny program naucza-
warte w Narodowym Programie Zdrowia, który nia o nowotworach został wprowadzony pilota-
był oparty na wytycznych ŚOZ. Głównymi zało- żowo w wybranych szkołach Warszawy, A
odzi
żeniami wspomnianych programów było zmniej- i Lublina w 1985 roku (9, 10). Stwierdzono
szenie umieralności z powodu chorób układu krą- duże zainteresowanie młodzieży przedstawianą
żenia i nowotworów złośliwych u osób poniżej 65 problematyką. Uzyskano znamienny przyrost
roku życia, zmniejszenie umieralności z powodu wiedzy uczniów o chorobach nowotworowych.
urazów i zatruć oraz zmniejszenie liczby zgonów Jednakże był on różny w zależności od poziomu
wśród niemowląt i matek (6). wiedzy wykładowcy (wyższy w szkołach gdzie
Obecnie Europejskie Biuro Regionalne zajęcia prowadził lekarz onkolog). O potrzebie
ŚOZ upowszechnia w poszczególnych kra- prowadzenia takiej działalności świadczą wyniki
jach europejskich ogólnonarodowe programy badań ankietowych wśród młodzieży szkół śred-
do walki z chorobami niezakaz
nymi (CINDI- nich przeprowadzone w Białymstoku w 2000
Countrywide Integrated Noncommunicable roku. Wykazały one brak znajomości czynników
Diseases Intervention Programme). Główną zwiększających ryzyko zachorowania na cho-
ideą tego przedsięwzięcia jest poprawa pozio- robę nowotworową oraz preferowanie niekon-
mu zdrowia i jakości życia. Realizacja tych za- wencjonalnych metod leczenia przez większość
dań ma zostać osiągnięta poprzez zmniejszenie uczestników ankietyzacji (22).
umieralności noworodków oraz liczby przypad- U niektórych osób nadmierna obawa przed
ków inwalidztwa z powodu zachorowania na stwierdzeniem rozwoju nowotworu może przy-
schorzenia układu sercowo-naczyniowego, no- czyniać się do lekceważenia wskazań profilak-
wotwory, przewlekłe schorzenia układu odde- tycznych, zwłoki w rozpoczęciu leczenia a na-
chowego, urazy, cukrzycę i choroby umysłowe. wet do odmowy leczenia. Liczne badania pro-
Polska jako państwo zrzeszone w europejskich wadzone w zakresie uświadomienia i zacho-
strukturach ŚOZ jest zobligowana do wpro- wań zdrowotnych kobiet dotyczące profilakty-
wadzania programów zgodnych z wytycznymi ki raka szyjki macicy i gruczołu piersiowego
programu CINDI. dowiodły, że wyższemu poziomowi wiedzy o
Działania w zakresie profilaktyki schorzeń no- profilaktyce pierwotnej tych nowotworów to-
wotworowych dotyczą zarówno osób o zwięk- warzyszyło większe przekonanie o skuteczności
szonym ryzyku zachorowania jak i pozosta- współczesnych metod ich terapii (11, 14, 23, 28).
łych. Międzynarodowa Unia do Walki z Rakiem Przekonanie o nieuleczalności chorób nowotwo-
(UICC) zaleca rozpoczęcie działań oświatowych rowych w wielu przypadkach bywa przyczyną
w zakresie nowotworów złośliwych już wśród póz
nego zgłaszania się do leczenia onkologicz-
młodzieży szkolnej. Założeniem tego programu, nego (2, 18). Według Przewoz
niaka (21) opisane
który został opublikowany w 1978 roku jest prze- postawy mogą prowadzić do powstania zamknię-
kazanie wiedzy o nowotworach osobom mło- tego koła nieprawidłowych postaw zdrowotnych
dym, bez uprzedzeń i negatywnych skojarzeń i ograniczyć znacząco zakres wiedzy o nowotwo-
związanych z rakiem. Wczesne uświadamianie rach (ryc. 2).
654
2005, LVIII, 9 Profilaktyka nowotworów złośliwych
Gastroenterological Association, American
Geriatric Society, National Institutes of Health i
American Academy of Family Physician (32).
W wyniku powszechnego wprowadzenia ba-
dań przesiewowych uzyskano w większości
państw Europy Zachodniej oraz w USA uzyska-
no znamienny spadek umieralności na niektóre
nowotwory złośliwe w okresie ostatnich 50 lat.
Według danych Światowej Organizacji Zdrowia
z 2002 roku uzyskano zmniejszenie umieralno-
Ryc. 2. Zamknięte koło nieprawidłowych postaw
ści na nowotwory złośliwe szyjki macicy o 50%
zdrowotnych (cyt. wg 21).
w USA i o 32% w Europie Zachodniej w porów-
naniu do danych 1950 z roku.
Profilaktyka wtórna obejmuje wczesne wykry- Próby przesiewowych badań jamy ustnej dla
wanie schorzeń (w tym stanów przedrakowych) wykrywania nowotworów złośliwych lub stanów
w grupie o podwyższonym ryzyku zachorowania przednowotworowych były podejmowane już
u osób bez wyraz
nych objawów chorobowych w latach 60-tych ubiegłego wieku. Prowadzono
(15, 24). Podstawową metodą działania w tym je zarówno w państwach rozwijających się jak
zakresie są badania przesiewowe. Obejmują one Indie, Sri Lanka, Kuba, oraz w krajach wysoko
zarówno badanie fizykalne jak i badania dodatko- uprzemysłowionych takich jak USA, Niemcy,
we. Tabela I zawiera uogólnione zalecenia badań Szwecja, Wielka Brytania, Włochy, Holandia,
przesiewowych dla najczęściej występujących Węgry i Japonia (4). Badanie fizykalne wyko-
nowotworów, opracowane przez: Canadian Task nywali lekarze (stomatolodzy, laryngolodzy) lub
Force on Preventive Health Care, U.S. Preventive przeszkolony średni personel medyczny. W za-
Services Task Force, American College of leżności od doboru badanej grupy oraz poziomu
Obstetricians and Gynecologists, American wykształcenia osób badających, wykrywano od
Medical Association, American Urological 1% do 16% zmian o charakterze stanów przed-
Association, American Cancer Society, American nowotworowych i nowotworów złośliwych (26,
T a b e l a I . Zalecenia badań przesiewowych dla najczęściej występujących nowotworów
Rodzaj badania
Umiejscowienie
nowotworu złośliwego
Badanie fizykalne Badania dodatkowe
Sutek >50 r.ż. 1x w roku > 50 r.ż. mammografia 1x w roku
Szyjka macicy >18 r.ż. 1x w roku > 18 r.ż. badanie cytologiczne 1x
w roku
Jelito grube Mężczyz
ni >50 r.ż. badanie per rectum 1x w Mężczyz
ni > 50 r.ż. kolonoskopia
roku lub badanie radiologiczne 1x w
roku
Prostata Mężczyz
ni >50 r.ż. badanie per rectum 1x w Mężczyz
ni > 50 r.ż. oznaczenie po-
roku ziomu antygenu PSA we krwi oraz
badanie USG gruczołu krokowego
1x w roku
Na podstawie Zoorob R., Anderson R., Cefalu Ch., Sidani M.: Cancer screening guidelines. Am. Fam. Physician,
2001, 63, 1101-1112 (30).
655
A. Raczkowska-Siotrzonek, B. Pogorzelska-Stronczak Czas. Stomat.,
27). Ze względu na trudności w ustaleniu osób Piśmiennictwo
o podwyższonym ryzyku zachorowania (nało-
1. Cawson R. A., Langdon J.D., Eveson J. W.:
gowi palacze tytoniu i alkoholicy) oraz znaczny
Surgical pathology of the mouth and jaws. Oxford:
koszt i dużą inwazyjność badań diagnostycznych
Wright 1996.  2. Chojnacka-Szawłowska G.: Wiedza
(pobranie wycinka do badania histopatologicz-
o symptomach nowotworowych pacjentów poddawa-
nego) działalność ta nie została wprowadzona nych diagnostyce onkologicznej a stopień kliniczne-
go zaawansowania choroby. Psychoonkologia 1998,
do kanonu profilaktyki choroby nowotworowej
2, 27-36.  3. Dolińska-Zygmunt G. (red.): Elementy
jamy ustnej.
psychologii zdrowia, Wrocław. Wydawnictwo
Dla raka jamy ustnej działania z zakresu pro-
Uniwersytetu Wrocławskiego 1996.  4. Franceschi
filaktyki wtórnej powinny obejmować typowe
S., Barzan L., Talamini R.: Screening for cancer of
badanie fizykalne jamy ustnej, wykonywane
the head and neck: if not now, when? Oral Oncolog.,
podczas każdej wizyty u stomatologa. Zdaniem
1997, 33, 5, 313-316.  5. Gerson S. J.: Oral cancer.
Krysta (16):  lekarze stomatolodzy to lekarze Oral Biol. Med., 1990, 1, 3, 153-166.  6. Goryński
P., Roszkowska H.: Wybrane elementy stanu zdrowia
pierwszego kontaktu dla całej populacji , co
ludności Polski na tle innych krajów europejskich w
pozwala na prowadzenie badań stomatologicz-
świetle celów strategii  Zdrowie dla wszystkich do
nych pod kątem wykrywania wczesnych obja-
roku 2000. Przeg. Epidemiol., 1990, XLIV, 4, 341-
wów choroby nowotworowej. Pomimo dobrej
-350.  7. Greenwood M., Thomson P. J., Lowry R.
dostępności i nieskomplikowanych oględzin
J., Steen I. N.: Oral cancer: material deprivation, un-
większości okolic jamy ustnej, nadal około po- employment and risk factors behaviour  an initial
study. Int. J. Oral Maxillofac. Surg., 2003, 32, 74-77.
łowa chorych rozpoczyna leczenie onkologiczne
 8. Jakubowska A.: Założenia teoretyczne oświa-
w póz
nym stadium choroby, to jest z rozległym
ty zdrowotnej w stomatologii. Czas. Stomat., 1993,
guzem i przerzutami do miejscowych węzłów
XLVII, 3, 215-219.  9. Jokiel M., Kalasiewicz M.,
chłonnych (12, 16).
Mykowiecka A.: Ocena programu nauczania o nowo-
Duże znaczenie działań profilaktycznych w
tworach w szkołach lubelskich. Nowotwory, 1987,
dziedzinie zwalczania chorób nowotworowych
XXXVII, 2, 174-179.  10. Jokiel M.: Ocena ekspe-
głowy i szyi potwierdzają doniesienia kliniczne.
rymentalnego programu nauczania o nowotworach
Wykazują one, że znaczny rozwój technik chirur- w szkołach w Warszawie. Nowotwory, 1990, XL, 3,
221-226.
gicznych, opracowanie nowych metod radiotera-
pii oraz stosowanie chemioterapii nie poprawiło
11. Jokiel M., Bielska-Lasota M., Kraszewska E.:
wyników leczenia i rokowania. Badania te wy-
Zmiany uświadomienia i zachowań zdrowotnych
kazują, że sposób leczenia, czyli poziom rozwo- kobiet dotyczące profilaktyki raka szyjki macicy w
latach 1976, 1986, 1990 i 1998. Przeg. Epidemiol.,
ju tak zwanej  medycyny naprawczej stanowi
2001, 55, 323-330.  12. Juszczyk-Popowska B.:
jedynie 30% wszystkich czynników warunkują-
Analiza zachorowań na nowotwory złośliwe jamy
cych zdrowie człowieka. Istotne znaczenie ma
ustnej w Polsce. Czas. Stomat., 1994, XLVII, 1, 45-
70% tych czynników, które stanowią działania
-48.  13. Juszczyk-Popowska B.: Papierosy i alko-
związane z szeroko rozumianą oświatą zdrowot-
hol jako czynniki ryzyka w powstawaniu nowotwo-
ną i profilaktyką (3).
rów złośliwych jamy ustnej. Czas. Stomat., 1995,
System zwalczania nowotworów powinien XLVII, I, 9, 589-596.  14. Kamińska I.: Czynniki
wpływające na poprawę profilaktyki raka szyjki ma-
opierać się przede wszystkim na profilaktyce (tj.
cicy ze szczególnym uwzględnieniem edukacji spo-
na promocji zdrowia i rozpoznawaniu pierw-
łeczeństwa. Radom. Rocz. Lek., 1999, 4: 43-51.  15.
szych zwiastunów schorzenia), a dopiero w dal-
Kasperek E.: Zachowania prozdrowotne w świado-
szej kolejności na leczeniu i rehabilitacji (ro-
mości i kulturze współczesnego człowieka. Sztuka
zumianej jako zapobieganie ujemnym skutkom
Leczenia, 1997, III, 3, 87-93.  16. Kryst L.: Rak pła-
choroby) oraz na opiece paliatywnej i terminal-
skonabłonkowy jamy ustnej etiologia i epidemiolo-
nej (19, 30). gia. Mag. Stom., 1995, 11, 7-9.  17. Lewin F., Norell
656
2005, LVIII, 9 Profilaktyka nowotworów złośliwych
S. E., Johansson H., Gustavsson P., Wennerberg J., Lek., 1991, 3, 48-53.  25. Rothman K., Keller A.:
Biorklund A., Rutqvist L. E.: Smoking tobacco, oral The effect of joint exposure to alcohol and tobac-
co on risk of cancer of the mouth and pharynx. J.
snuff and alcohol in the etiology of squamous cell
Chron. Dis. 1972, 25, 711-716.  26. Silverman S.,
carcinoma of the head and neck. Cancer, 1998, 82, 7,
Bhargava K., Mani N. J., Smith L. W., Malaowalla
1368-1375.  18. Love N.: Przyczyny opóz
nienia w
A. M.: Malignant transformation and natural his-
szukaniu pomocy lekarskiej przez pacjentów z ob-
tory of oral leukoplakia in 57518 industrial work-
jawami nowotworu złośliwego. Co ty możesz w tej
ers of Gujarat, India. Cancer, 1976, 38, 1790-1795.
sprawie uczynić? Medycyna po Dyplomie, 1992, 1,
 27. Speight P. M., Zakrzewska J., Downer M. C.:
1, 92-97.  19. Morris J. N., Sherwood S.: Quality
Screening for oral cancer and precancer. Oral Oncol.
of life of cancer patients at different stages in the
Eur. J. Cancer, 1992, 28B, 1, 45-48.  28. Synowiec-
disease trajectory. J. Chron. Dis., 1987, 40, 6, 545-
Piłat M.: Stan wiedzy i zachowania zdrowotne 40-50
-553.  20. Myśliwiec L., Bielawiec A., Krawczak J.,
letnich mieszkanek Wrocławia odnośnie raka piersi.
Kowalczyk R.: Alkoholizm i nikotynizm jako czynni-
Ginek. Prakt., 2001, 9, 6, 37-44.  29. Wentlandtowa
ki ryzyka w powstawaniu raka błony śluzowej jamy
H.(red.): Oświata zdrowotna. Warszawa: PZWL
ustnej. Czas. Stomat., 1995, XLVIII, 3, 187-190.
1980.  30. Wronkowski Z., Zwierko M.: Promocja
zdrowia a choroby nowotworowe. Prom. Zdr., 1994,
21. Przewoz
niak K.: Bariery postępu w onkolo-
I, 3-4, 62-82.
gii  rakofobia. Mag. Med., 1992, 3, 6, 7, 18-19. 
22. Pyd M., Lachowicz M., Chodynicki S.: Wiedza
31. Zakrzewska J. M.: Oral cancer. BMJ 1999,
o chorobie nowotworowej wśród młodzieży szkół
318, 1051-1054.  32. Zoorob R., Anderson R.,
średnich. Otolaryngol. Pol., 2000, LIV, Suppl.
Cefalu Ch., Sidani M.: Cancer screening guidelines.
31, 301-304.  23. Raba G., Kasprzyk-Fudali D.,
Am Fam. Physician., 2001, 63, 1101-1112.
Kostera-Wydra M., Marszał J.: Świadomość gineko-
logiczna mieszkanek województwa przemyskiego.
Otrzymano: dnia 23.V.2005 r.
Ginek. Prakt., 1998, 6, 6, 35-37.  24. Ramlau C., Adres autorów: 41-902 Bytom, pl. Akademicki 17.
Ramlau R.: Oświata zdrowotna w onkologii. Now. e-mail: [e-mail]
657