6. Verputze mit Polyathylenharz impregniert zeichnen sich durch ihre grosse
Widerstndsfahigkeit gegen Frost aus wie auch bei Temperaturwechsel und gegen
Wirkung der Mikroorganismen.
Z b i g n i e w B r o c h w i c z
Materiały wiążące w budownictwie starożytnym
i wczesnośredniowiecznym
Historia produkcji i zastosowania materiałów wiążących łączy się naj-
prawdopodobniej z historią naszej cywilizacji, trudno jednak ustalić do-
kładnie kiedy i gdzie materiały te zostały po raz pierwszy użyte w budo-
wnictwie. Na ogół przypuszcza się, że najstarszymi materiałami wiążą-
cymi była glina x oraz naturalne materiały bitumiczne.2
Glina jako materiał wiążący (lepiszcze) stosowana była wyłącznie
w swojej postaci naturalnej. Używano ją przede wszystkim do łączenia
kamiennych elementów w budowlach oraz do budowy całych domów. Na-
leży przypuszczać, że wydobywana była zawsze w pobliżu miejsca budo-
wy. A
atwość eksploatacji i nieskomplikowany proces technologiczny, uza-
sadniają w pełni fakt, że w najdawniejszych czasach była ona tworzywem
bardzo popularnym. Åšwiadczy o tym najlepiej fakt przetrwania jej jako
materiału wiążącego do dzisiejszych czasów i używania jej wprawdzie
sporadycznie, szczególnie we współczesnym budownictwie wiejskim.
Dla wzmocnienia struktury zaprawy glinę mieszano najczęściej z pias-
kiem, z sieczką ze słomy, z włóknami roślinnymi i z innymi podobnymi
materiałami.3 W póz
niejszych okresach dodawano glinÄ™ do zapraw wa-
piennych.
1
J. Watson, Man's ceaseless fight to improve lime through the ages,  Cement,
Limę, Gravel", t. XXX, nr 9, str. 477 482; W. N. Jung, Osnowy tiechnołogii wiażusz-
czych wieszczestw, Moskwa 1951, str. 3; I. Ahrends, J. Borowski, W. Cieśliński, W. Pa
wlak, Technologia materiałów wiążących, PWSZ, Warszawa 1959, str. 9; I. Znaczko-
-Jaworski, Oczerki istorii wiażuszczych wieszczestw od drewniejszych wremien do
serediny XIX wieka, Izdatielstwo Akademii Nauk SSSR, Moskwa Leningrad 1963,
str. 45, 55, 60, 66 i 70.
2
W. Foerst, Ullvians Enzyklopddie der technischen Chemie, t, IV, Miinchen
 Berlin 1953, str. 413; J. Watson, op. cit., str. 477 482; I. Znaczko-Jaworski, op. cit,
str. 55 57. Materiały bitumiczne stosowane były w dawnej Babilonii i Asyrii jako
środek izolacyjny przy budowie posadzek i łaz
ni.
3
I. Ahrends, J. Borowski, W. Cieśliński, W. Pawlak, op. cit., str. 9.
753
48  Materiały Zachodniopomorskie, t. XIV
nym charakterze, otrzymywane w zgoła innym procesie technologicznym.
Z technologicznego punktu widzenia glina nie jest właściwie spoiwem,
Są to materiały otrzymywane na drodze wypalania surowców, pochodzą-
lecz lepiszczem, gdyż wiązanie jej i twardnienie jest wyłącznie procesem
cych ze złóż skalnych, a mianowicie gips i wapno. Zaprawy oparte na
fizycznym (wysychanie) i jest odwracalne. Oznacza to, że stwardniała
tych spoiwach okazały się w praktyce mocniejsze i trwalsze niż dotych-
glina, w przeciwieństwie do innych materiałów wiążących, po zwilżeniu
czas stosowane lepiszcza. Wykorzystując te własności zwiększono wy-
wodą przechodzi znów w stan plastyczny, powodując odkształcenie się
miary budowli i zapewniono im w ten sposób większą trwałość.
uformowanych elementów budowlanych. Siła wiążąca gliny jest na ogół
Z historycznego punktu widzenia trudno jest dziś ustalić, który z tych
niewielka i uzależniona w dużym stopniu od składu granulometrycznego.4
materiałów wiążących zaczęto stosować wcześniej. Wydaje się, że rodzaj
Ze względu na cały szereg ujemnych cech, w okresie póz
niejszym glina
zostaje zastąpiona bardziej cennymi materiałami wiążącymi. używanego w danym miejscu materiału wiążącego uzależniony był w du-
żej mierze od naturalnych złóż surowca. Nie ulega wątpliwości, że trans-
Obok gliny, drugim materiałem wiążącym były naturalne bitumy,
port dość znacznych mas surowca, przy użyciu prymitywnych środków
szczególnie asfalty, których występowanie i użycie związane jest ściśle
lokomocji, był w tym okresie czasu bardzo trudny. Dane dotyczące stoso-
z pokładami nafty; stąd też stosowane one były przede wszystkim przez
wania gispowych, bÄ…dz
wapiennych zapraw wiążących, oparte są w zasa-
Arabów i Persów. W państwie sumeryjskim (około 3800 lat p.n.e.), mie-
dzie o badania archeologiczne i pozostające z nimi w ścisłym związku
szaninę naturalnych bitumów z piaskiem stosowano w budownictwie jako
badania chemiczno-technologiczne.
materiał wiążący.5 W okresie od upadku dynastii kassyckiej do powstania
Historia stosowania zapraw gipsowych sięga czasów starożytnych. Jak
królestwa nowo-babilońskiego. naturalne materiały bitumiczne stosowano
wynika z badań, przeprowadzonych ze szczególnie dużym zainteresowa-
w Babilonii (1165 700 r. p.n.e.) jako warstwy izolacyjne pod posadzkami,
niem u schyłku ubiegłego i na początku bieżącego stulecia, najwięcej
zarówno w budowlach mieszkalnych, jak i w łaz
niach. Były to warstwy
zapraw gipsowych pochodzących z zabytkowych obiektów starożytnych
złożone z kruszywa ceramicznego i z masy bitumicznej.0 Również i w Asyrii
znaleziono na terenie Egiptu. Ze względu na brak wyczerpującego ma-
mieszaninę naturalnych bitumów z gliną stosowano jako materiał
teriału, trudno jest ustalić kiedy zaprawy gipsowe użyte zostały po raz
wiążący do celów budowlanych.7
pierwszy na terenie starożytnego Egiptu.
Z biegiem czasu tworzywo bitumiczne poszło w zapomnienie i spełniać
Badania A. Lucasa 8 wykazały, że spoiwem, którym sklejono ceramiczne
zaczęło coraz bardziej podrzędną rolę. Jedynie tylko Arabowie i Persowie
naczynie pochodzÄ…ce z okresu przeddynastycznego i znalezione w Ma-adi
stosowali je jeszcze w niewielkim zakresie przez dłuższy okres czasu,
w pobliżu Kairu, był gips (5000 3400 r. p.n.e.). Jest to, jak wynika z
obok innych materiałów wiążących. Z chwilą gdy zaczęto wznosić coraz
literatury przedmiotu, najstarszy obiekt zabytkowy, w którym znaleziono
większe budowle z kamienia, dotychczasowe materiały wiążące okazały
spoiwo gipsowe. Inne badania dowiodły, że do wyrównania powierzchni
się niewystarczające, a to prawdopodobnie ze względu na swoją nieznacz-
alabastrowego sarkofagu, znajdujÄ…cego siÄ™ w piramidzie z okresu III
ną wytrzymałość mechaniczną. Warunkom dużej odporności i wytrzy-
dynastii w Sakkara (2980 2900 r. p.n.e.), użyte zostało również
małości mechanicznej nie odpowiadała przede wszystkim glina.
spoiwo gipsowe.9
Zaczynają więc pojawiać się nowe materiały wiążące, o zupełnie in-
Spoiwo gipsowe stwierdzono także w zaprawach użytych przy budo-
4
wie wielu grobowców faraonów, świątyń egipskich, dużego sfinksa oraz
Z. Witebski, Miejscowe materiały budowlane, Wydawnictwo  Budownictwo
i Architektura", str. 67:  Glina o dużej zawartości cząsteczek ilastych (poniżej przy układaniu wewnętrznych elementów kamiennych w piramidach
0,002 mm) wykazuje dobrą spoistość. Gliny piaszczyste, tzw. chude nie nadają się do
Cheopsa, Chefrena i Mikerinosa  faraonów IV dynastii (2900 2750 r.
wyrobów z gliny. Zalety glin tłustych (o dużej zawartości cząstek ilastych) stwierdzono
p.n.e.).10 Piramidy te znajdujÄ… siÄ™ w Gizeh.
również w przypadkach połączenia z ciałami chemicznie nieaktywnymi, np. z pias-
8
kiem. Okazuje się bowiem, że materiał powstały w wyniku zmieszania tłustej gliny A. Lucas, Ancient Egyptian Materials and Industries, wyd. 3, London 1948.
9
z piaskiem jest bardziej trwały od materiału wykonanego z gliny, będącej naturalną I. Znaczko-Jaworski, op. cit., str. 48.
10
mieszaninÄ… czÄ…steczek piaszczystych i ilastych".
A. Lucas, Annales du service de l'antiquite de l'Egypte, Kair 190(5. t. VII, str. 4;
5
W. Foerst, op. cit, str. 413. tenże, Ancient Egyptian Materials and Industries, wyd. 3, London 1948; W. Wallaco,
6
I. Znaczko-Jaworski, op. cit, str. 55 57. On Ancient Mortars,  The Chemical News", 1865, t. XI, nr 281, str. 185 186; W. Wai-
7
W. Foerst, op. cit., str. 413; W. Forbes, Bitumen and Petroleum vn AntiÄ…uity, lace,  Dingler Polyt. Journ.", 1865, t. CLXXVII, str. 372 376; W. Wallace,  Wagnars
Leiden 1936; A. Speck, Der Kunststrassenbau (Eine techn.-geschichtl. Studie), Berlin Jahres-Bericht uber die Leistungen der chemischen Technologie", Lipsk 1866, str. 358
1951.  360; F. Rathgen, Die Untersuchung einiger antiker Mórtelarten,  Die Denkmal-
755
754 . . . . . . .
WedÅ‚ug analiz W. Wallacea « i A. Lucasa,12 zaprawy pochodzÄ…c z
Zaprawa pochodząca z dużego sfinksa, posiada według Lucasa nastę-
pi-ramidy Cheopsa zawierają w bardzo dużej ilości spoiwo gipsowe
pujący, przybliżony skład mineralny (tabl. 3):
Skład mineralny tych zapraw, wynikający z powyższych analiz,
przedstawia się następująco (tabl. 1):
F. Rathgen przeprowadził analizę chemiczną zaprawy, którą użyto do
oblepienia rury kanalizacyjnej w piramidzie faraona Sahure (około
2600 r. p.n.e.). Badania jego wykazały przybliżony skład mineralny tejże
Opisując swoje badania W. Wallace podał, że badane przez niego próbki
zaprawy, wyrażający się następującymi wartościami procentowymi
zapraw gipsowych posiadają barwę słabo różową oraz okruchy gipsu
(tabl. 4):
pierwotnego, spełniające funkcję wypełniacza. Zwrócił on ponadto uwagę
na fakt, że zaprawy te zawierają spoiwo węglanowe oraz zmieloną kredę
lub marmur jako kruszywo. Analizowane przez W. Wallace'a zaprawy nie
wykazywały zbyt dobrych własności - przy większym nacisku mecha-
nicznym dość łatwo przełamywały się.
Według analizy A. Lucasa, zaprawa pochodząca z grobowca królowej
Chetepcheres (matki Cheopsa) zawiera prawie czyste spoiwo gipsowe 
ilość CaSO4 " 2H2O wynosi 99,50%. A. Lucas i F. Rathgen przeprowadzili
badania zapraw z piramidy Chefrena. Przybliżony skład mineralny tych
Na podstawie przeprowadzonych badań oraz w oparciu o skład mine-
zapraw, wynikajÄ…cy z przeprowadzonych przez nich analiz, przedstawia
ralny złóż kamienia gipsowego w Helouanie,115 A. Lucas wysunął przy-
się następująco (tabl. 2):
puszczenie, że Egipcjanie stosowali wyłącznie zaprawy gipsowe, a obec-
ność węglanu wapnia i piasku jest wynikiem zanieczyszczenia natural-
nych złóż surowcowych. Występujący i eksploatowany współcześnie w He-
louanie gips posiada według A. Lucasa przybliżony, następujący skład
mineralny: 1) CaSO4 " 2H2O  75,40 89,90%, 2) piasek  2,10 7,60%,
3) CaCOs  7,50 15,20%, 4) R2O3  0,50 1,00%.
F Rathgen poza analizą chemiczną wykonał jeszcze dodatkowo analizę
mikroskopową wszystkich próbek zapraw w całości, następnie po ostroż-
nym rozgnieceniu ich w moz
dzierzu w obecności wody oraz po potrakto-
waniu próbek kwasem solnym. W wyniku szczegółowych obserwacji
F. Rathgen ustalił co następuje:
a) próbka zaprawy z piramidy Chefrena (w tabl. 2 próbka 1). Zaprawa
pflege", Berlin 1912, XIX, nr 9, str. 68 69; F. Rathgen, Vber einige antike Mórtel,
gipsowa z niewielką ilością spoiwa wapiennego oraz z niewielką ilością
 Tonind. Ztg.", 1911, nr 46, str. 586 588. 11 A. Lucas, op. cit.
12
zaokrąglonych ziarn kwarcu. Zawiera dużo okruchów gipsu pierwotnego,
W. Wallace, On Andent Mortars,  The Chemical News", 1865, t. XI, nr 281, str.
185 186.
o rozmiarach dochodzących często do 1 cm.
13
Helouan  miasto znajdujÄ…ce siÄ™ w Egipcie.
7 5 6
757
własności, dużą twardość i odporność na działanie czynników mechanicz-
b) Próbka zaprawy z piramidy Chefrena (w tabl. 2 próbka 2). Zaprawa
nych. Zestawiając ten fakt z wywodami F. Rathgena, można by wysunąć
wapienna, zawierająca dużo okruchów wapiennych oraz niewielką ilość
przypuszczenie, że starożytni Egipcjanie posiadali już umiejętność wypa-
ostrokrawędzistych ziaren kwarcu. Poza tymi składnikami stwierdzono
lania kamienia gipsowego w wysokich temperaturach, uzyskujÄ…c w ten
nieliczne, pojedyncze, drobne czÄ…steczki gipsu pierwotnego.
sposób spoiwo wolnowiążące o dużych wytrzymałościach  gips jastry-
c) próbka zaprawy z piramidy Chefrena (w tabl. 2 próbka 3). Miesza
chowy. Przypuszczenie takie byłoby w pewnej sprzeczności ze stanowis-
nina zaprawy gipsowej i wapiennej zawierajÄ…ca okruchy gipsu i wapienia
pierwotnego oraz ziarna kwarcu, najczęściej zaokrąglone. Skład tej zapra kiem I. Znaczko-Jaworskiego, który sugeruje  wbrew przyjętemu mnie-
wy jest analogiczny ze składem zapraw pochodzących z piramidy Sahure maniu  że wapno jako spoiwo wiążące nie było w starożytnym Egipcie
oraz z dużego sfinksa. stosowane aż do czasów panowania grecko-rzymskiego, tj. do 332 r. p.n.e.
Być może. jeśli nawet do tego czasu nie było ono używane jako spoiwo
d) zaprawa z przewodu kanalizacyjnego piramidy Sahure. Mieszanina
o świadomym i zamierzonym przeznaczeniu, to wydaje się, że starożytni
zaprawy gipsowej i wapiennej z okruchami gipsu pierwotnego. W skład
Egipcjanie otrzymywali je dość wcześnie, stosując wypalanie surowca
wchodzą ponadto przejrzyste, ostrokrawędziste ziarna kwarcu, zaokrąglo
w wysokich temperaturach. Tenże autor podaje ponadto, że dawne zaprawy
ne i zabarwione brunatne okruchy kwarcytowe oraz drobne okruchy wa
pienne. egipskie wykonane były z gipsu  słabo" wypalonego. Nie wspomina on
nic o możliwości stosowania gipsów wysokopalonych, a więc gipsów
Według F. Rathgena zaprawa z piramidy Sahure oraz podobne do niej
jastrychowych.
 zaprawy z piramidy Chefrena i z dużego sfinksa  są typowymi staro-
Poza wspomnianymi już zabytkami architektury staroegipskiej należy
egipskimi zaprawami. Na podstawie całokształtu badań F. Rathgen do-
wymienić jeszcze cały szereg innych budowli, w których stwierdzono za-
szedł do wniosku, że zaprawy egipskie zawierają powszechnie spoiwo
prawy wykonane ze spoiwa gipsowego. Należy do nich m. in. grobowiec
gipsowe oraz, w mniejszym lub większym stopniu, węglan wapnia w po-
Tutenchamona, faraona z XVIII dynastii (1580 1350 r. p.n.e.), gdzie
staci spoiwa. Przypuszcza on, że obecność spoiwa wapiennego jest raczej
stwierdzono występowanie zaprawy gipsowej, użytej prawdopodobnie do
przypadkowa i że wynika ona z zanieczyszczeń naturalnych złóż gipso-
wyrównania powierzchni ścian grobowca.14
wych. Według Rathgena złoża gipsowe znajdujące się na terenie Egiptu
Spoiwa gipsowe stosowane były jeszcze jako tynki w domach, świąty-
występują bardzo często w szczelinach pokładów wapiennych. Podczas
niach, pałacach i grobowcach. Były to najczęściej tynki o zabarwieniu bia-
wydobywania gipsu ze złóż trudno było niewątpliwie uniknąć naruszenia
łym. Obok nich spotyka się również tynki różowe lub szare.
sąsiadujących z nim pokładów wapieni, stąd też surowiec przeznaczony
Tynki gipsowe stwierdzono m. in.: a) w sali kolumnowej świątyni
do produkcji spoiwa zawierać musiał w mniejszym lub większym stopniu
w Luksorze. Pochodzą one z czasów panowania XIX dynastii (1350 1200 r.
domieszki węglanu wapnia. Wydaje się, że Rathgen ma słuszność twier-
p.n.e.), b) w skrytce Echnatona-Amenchotepa IV z XVIII dynastii (1580 
dząc, że w procesie wypalania gipsu niejednokrotnie osiągano wyższe tem-
1350 r. p.n.e.), c) w grobowcu Siptaha i Seti II z XIX dynastii (1580 
peratury niż te, które potrzebne są do otrzymania zwykłych gipsów bu-
1350 r. p.n.e.), d) w-grobowcach Setnachta i Ramzesa XII z XX dynastii
dowlanych. Twierdzi on, że musiały to być temperatury w granicach
(1200 1090 r. p.n.e.).
900 950°C, a wiÄ™c te, w których nastÄ™puje dysocjacja wÄ™glanu wapnia.
Różowa barwa tynku w grobowcu Tutenchamona, jak pisze J. Znacz-ko-
Powstały w wyniku takich temperatur tlenek wapnia, po zarobieniu za-
Jaworski, występuje tylko na powierzchni i wywołana jest  według tego
prawy wodą, przechodził w wodorotlenek wapnia, a ten z kolei, podczas
autora  procesami chemicznymi zachodzÄ…cymi na przestrzeni bardzo
wiązania zaprawy, ulegając karbonizacji przechodził w krypto- bądz
też
długiego czasu w związkach żelaza, występujących w masie zaprawy.
mikrokrystaliczny węglan wapnia.
Szara barwa tynków gipsowych, zdaniem tego autora, spowodowana jest
F. Rathgen przypuszcza, że w ten sposób starożytni Egipcjanie poznali
węglem drzewnym, pochodzącym z wypalenia surowca gipsowego.
z biegiem czasu cechy wiążące nowego spoiwa, a mianowicie wapna. Od-
Niektóre tynki, jak na przykład w grobowcu Seti II, zawierają według
tąd więc wapno, jako spoiwo wiążące, mogło być coraz częściej stosowane
analizy chemicznej, cytowanej przez J. Znaczko-Jaworskiego, znaczne
w sposób świadomy i zamierzony. Przemawiać może za tym również fakt.
ilości węglanu wapnia (do 67,5%). W niektórych przypadkach warstwa
że złoża wapienne są w Egipcie obf itsze niż złoża gipsowe.
Jak wynika z badań A. Lucasa, wiele zapraw gipsowych, pochodzą-
34
I. Znaczko-Jaworski, op. cit., str. 48.
cych z piramid w Gizeh i przyległych do nich grobowców, wykazuje dobre
759
758
budowli z zachowanymi sztukateriami gipsowymi znajdują się na wyżynie
tynku jest tak cienka, że stanowi właściwie pobiałkę złożoną wyłącznie
irańskiej. Sąsiadujące tereny Azji Środkowej posiadają również cały sze-
z węglanu wapnia ze śladami gipsu. I w tym przypadku, podobnie zresztą
jak w obiektach starszych, zachodzi przypuszczenie, że surowiec wypala- reg zabytkowych budowli z bardzo cennymi sztukateriami gipsowymi.
ny był w wysokich temperaturach, a więc takich, w jakich następuje dy- Wiele ciekawych przykładów dzieł sztukatorskich, stojących na wysokim
socjacja CaCO3 w wyniku której otrzymuje się tlenek wapnia, a następnie poziomie artystycznym, zachowało się w sztuce Sassanidów, dynastii per-
spoiwo wapienne. Tę dość znaczną ilość węglanu wapnia J. Znaczko-Ja- skiej, panującej w latach 226 636 r. p.n.e.-'0 W okresie tym stosowano
worski usprawiedliwia w następujący sposób:  Przyczyną tego może być wyroby gipsowe jako okładziny ścienne w postaci tak zwanego wzoru bez
niska jakość gipsu zawierającego naturalny dodatek węglanu wapnia, albo
końca.21 Wzór taki modelowany był w rozety i wyobrażenia zwierząt.
sztuczne wprowadzenie go jako kruszywa dla nadania zaprawie koniecz-
Najbardziej typowym i najlepszym przykładem tego rodzaju wyrobów,
nej białości". Wydaje się. że stanowisko tegoż autora nie wyjaśnia całego
pochodzących z nieco póz
niejszego okresu, jest muzułmańskie założenie
zagadnienia do końca. Najlepszym dowodem wypalania surowca w wyso-
miejskie w Samarze (838 883 r. p.n.e.).22 Wśród bogatych form sztukate-
kich temperaturach jest pobiałka zbudowana ze spoiwa wapiennego, a te-
ryjnych tego okresu spotyka siÄ™ przede wszystkim motywy geometryczne
go faktu autor właściwie nie stara się interpretować.
i chrząstkowe. W tym samym okresie rozwijała się bardzo bujnie buddyj-
Znajomość gipsu jako spoiwa wiążącego przeszła z Egiptu do Babilonii,
ska sztuka sztukateryjna, której głównymi ośrodkami były miasta-oazy
skąd rozprzestrzeniła się następnie na całą Azję Mniejszą oraz poprzez
leżące w basenie rzeki Tarim. W zdobnictwie sztukateryjnym przeważały
GrecjÄ™ do Rzymu.15
motywy figuralne.23
24
W starożytnej Mezopotamii gips, obok gliny i wapna, stosowany był
Według I. Znaczko-Jaworskiego tynki stosowane w starożytnej Me-
przede wszystkim do tynkowania ścian, wznoszonych z surowej, niewypa-
zopotamii, w przeciwieństwie do tynków egipskich, były mieszaniną gipsu
lonej cegły. W Babilonie stosowano również tynki wykonane z mieszaniny
i wapna, świadomie i celowo stosowaną. Bliższych wyjaśnień w tym za-
gipsu i wapna. Poza tynkami, gips używano również jako materiał wią-
kresie autor nie podaje. Pisze on ponadto, że zaprawy gipsowe stosowane
żący przy wznoszeniu różnych budowli a szczególnie do układania posa-
do układania posadzek w starożytnym Babilonie wykonane były ze spoiwa
dzek.
o własnościach charakterystycznych dla zapraw powietrznych. Autor ma
W Babilonie, rui białych Tynkach zewnętrznych wykonanych ze spoiwa
na myśli prawdopodobnie gips wypalony w stosunkowo niskich tempera-
gipsowego, malowano czarne pasy masÄ… bitumicznÄ…, uzyskujÄ…c w ten spo~
turach. Wydaje się jednak, że tego rodzaju materiał wiążący nie spełniłby
sob bardzo ciekawe motywy dekoracyjne. W okresie od upadku dynastii
swej funkcji w posadzkach z racji małej odporności na działanie czynni-
kassyckiej do powstania królestwa nowobabilońskiego (1165 700 r. p.n.e.)
ków mechanicznych (ścieranie); stąd też wydaje się, że do tego celu mu-
zaprawy gipsowe stosowano powszechnie w budowlach Babilonu do ukła-
siał być chyba stosowany gips wysokopalony. Gips jako spoiwo wiążące
dania ceglanych posadzek.10
stosowany był również w starożytnych Indiach już na 2000 lat p.n.e.25
Posadzka w pałacu Nabopalasara w Babilonie (600 r. p.n.e.) posiadała
Na obszarze miasta Mohendżo-Daro  znajdującego się w dolinie In-
wierzchnią warstwę ułożoną z cegły na zaprawie gipsowej. Podłożem tej
dusu  odkryto Å‚az
nię, w której ściany basenu zbudowane z cegieł zawie-
posadzki była warstwa kruszywa ceramicznego zalana masą bitumiczną.
rają zaprawę gipsową. Lico wewnętrzne basenu zawiera ponadto tynk
Podobny układ posadzek, a więc podłoże ceramiczne zalane masą bitu-
gipsowy.
miczną i wierzchnie warstwy posadzki ułożone z cegieł na zaprawie gipso-
wej, stosowano powszechnie w tym czasie w babilońskich łaz
niach.1'
18
18
Jak wyżej, str. 55 57.
Według przekazów Strabona i drugiego greckiego historyka-geografa
19
Jak wyżej, str. 55 57. " : :
Arriana,111 żyjących w 175 95 r. p.n.e., zaprawy gipsowe stosowane były 20
J. Wilk, Gips w budownictwie i architekturze (streszczenie),  Kamień, gips,
przy wznoszeniu budowli wielkiego fenickiego centrum handlowego
ceramika w architekturze", Wydawnictwo  Budownictwo i Architektura", Warszawa
w mieście handlowym i portowym Tyr. Największe skupiska zabytkowych 1955, zesz. 3, str. 58 59.
2
1
Jak wyżej, str. 58 59.
15
22
W. Foerst, Ullmans Enzyklopadie der technischen Chemie, Miinchen Berlin 1953.
Jak wyżej, str. 58 59.
23
t. VIII, str. 97.
Jak wyżej, str. 58 59.
16
24
I. Znaczko-Jaworski, op. cit., str. 55 57. 17
I. Znaczko-Jaworski, op. cit., str. 55 57.
25
Jak wyżej, str. 55 57.
Jak wyżej, str. 55 57.
760 761
I. Znaczko-Jaworski26 podaje, że zastosowanie zaprawy gipsowej do
Z Rzymu znajomość gipsu, jako spoiwa wiążącego, zaczęła rozszerzać się
budowy basenu świadczy o  hydraulicznych" własnościach tej zaprawy,
na całą Europę. W Europie Zachodniej powtórne odkrycie gipsu, jako ma-
a więc i o tym, że gips wypalany był w wysokich temperaturach. Według
teriału wiążącego, nastąpiło dopiero po zakończeniu wędrówki ludów
tego samego autora, niektóre budowle z tego okresu pokryte są tynkami
(IV VII w. n.e.).33 Zaprawy gipsowe znalazły rozległe zastosowanie w roz-
gipsowymi o zabarwieniu jasnoszarym. ZawierajÄ… one obok gipsu znaczne
wijającej się starochrześcijańskiej sztuce budowlanej. W VII VIII w.
ilości piasku i gliny oraz ślady węglanu wapnia. Zaprawy gipsowe zawie- w kamiennych budowlach kościołów i klasztorów, wznoszonych na zapra-
rające duże ilości węglanu wapnia występują w sieci kanalizacyjnej na te- wach wapiennych, zaczęto stosować gips jastrychowy3
do wylewania
renie miasta Mohendżo-Daro. Składają się one głównie z gipsu oraz posadzek. Następnie zaczęto stosować spoiwo gipsowe do wyrównywania
z wapna i piasku. W starożytnej Grecji gipsowe zaprawy budowlane wy- powierzchni kamiennych ścian w wielu kościołach w Anglii (449 1066 r.)
stępują bardzo rzadko, natomiast bardzo często spoiwo gipsowe stosowano oraz w kościołach z okresu Merowingów (481 751 r.) i Karolingów (751
do tynków i w pracach sztukatorskich. Przykładem zastosowania gipsu,
 987 r.) we Francji.35 Póz
niej przychodzÄ… zdobnicze elementy sztukate-
jako materiału wiążącego w zdobnictwie sztukateryjnym, może być pałac
ryjne, wykonane przy użyciu spoiwa gipsowego. Przykładem mogą tu być
w Knossos na Krecie, posiadajÄ…cy bogate stiukowe reliefy, wykonane
ciekawe wnętrza małych kościółków w Germigne de Pres pod Orleanem,
w gipsie.27 Starożytni Grecy stosowali również spoiwo gipsowe do wypeł-
pochodzące z okresu Karolingów,36 oraz nie mniej ciekawe dekoracje sztu-
niania spoiw oraz do tynkowania ścian w budowlach kamiennych i cegla-
kateryjne w Santa Maria in Valle w Cividale, jak również w Mals, w po-
nych.28
Å‚udniowym Tyrolu.
Starożytni Rzymianie używali zaprawę gipsową do zalewania spoin
We wczesnym średniowieczu gips jako zaprawa budowlana oraz jako
dolnej skorupy sklepień, celem wzmocnienia krążyn, na których wznoszono spoiwo stosowane w zdobnictwie sztukateryjnym, znalazł szerokie zasto-
dopiero właściwe sklepienie.29 Spoiwo gipsowe stosowane było ponadto w sowanie szczególnie na terenie Harzu, Saksonii i Turyngii. W tym czasie
starożytnym Rzymie do celów dekoracyjnych, w postaci bogatego zdob- (koniec X i początek XII w.) roboty budowlane prowadziły już nie tylko
nictwa sztukateryjnego (Rzym, Herkulanum, Pompeja).30 W bogatych do- klasztory ale również często świeckie cechy kamieniarzy, stąd też coraz
mach rzymskich występowały tak zwane sklepienia fałszywe, zbudowane więcej zaczyna się pojawiać budowli świeckich.
w następujący sposób: na lekkie podkonstrukcje z drewna, obite trzciną,
M. Gary 37 podaje cały szereg przykładów z których wynika, że zaprawy
narzucano gipsowÄ… wyprawÄ™.31
gipsowe były w tym czasie powszechnie stosowane. W zaprawach budo-
Według Pliniusza32 surowiec, z którego wypalano gips, sprowadzono
wlanych, pochodzÄ…cych z tego okresu, spotyka siÄ™ obok spoiwa gipsowego
z Syrii oraz z Cypru. Na uwagę zasługuje tu krótka wzmianka Pliniusza,
również inne składniki, a mianowicie węglan wapnia oraz niekiedy roz-
który podaje, że gips zarobiony z wodą powinien być natychmiast użyty,
drobnioną cegłę. Ten ostatni składnik powoduje, że zaprawy posiadają
ponieważ szybko wiąże i twardnieje. Należy więc sądzić, że było to two-
w mniejszym lub większym stopniu zabarwienie jasnoróżowe. Jako przy-
rzywo otrzymywane w niskich stosunkowo temperaturach wypału, o wła-
kład tego rodzaju zapraw, podaje M. Gary główną wieżę zamku (stołp)
snościach podobnych do obecnych, szybko wiążących gipsów budowlanych. pod Nordhausen, której czas wybudowania przypada na 1064 r. Nie tylko
26 wątek muru (opus spicatum), ale również skład zapraw gipsowych pocho-
Jak wyżej, str. 55 57. 37
dzących z Nordhausen wskazują według M. Gary'ego na powstanie tego
W. Foerst, op. cit, str. 97.
28
I. Znaczko-Jaworski, op. cit., str. 58 60; H. Nowicki, TysiÄ…clecie stosowania obiektu wyraz
nie pod wpływem rzymskich tradycji budowlanych. Wyżej
gipsu budowlanego na ziemiach polskich,  Budownictwo Wiejskie", 1961, t. XIII, nr 12,
33
str. 10 11; I. Znaczko-Jaworski, op. cit., str. 58 60, (według Teofrasta, 371 286 r. I. Znaczko-Jaworski, op. cit, str. 65; J. Wilk, op. cit., str. 58 59.
34
p.n.e.  najlepszy gips wydobywano w dużych ilościach na Cyprze, gdzie zalegał on Gips jastrychowy  nazwa  jastrychowy" pochodzi z niemieckiego  estrich" =
pod cienką warstwą ziemi. Wydobywano go również w samej Grecji, jak np. w Epirze
=posadzka. W polskim słownictwie technologicznym używa się obecnie  estrich-gips"
i w Tessalii. Wydobywany kamień gipsowy podobny był do alabastru).
(I. Ahrends, J. Borowski, W. Cieśliński, W. Pawlak, Technologia materiałów wiążą
29
H. Nowicki, op. cit, str. 10 12.
cych, PWSZ, Warszawa 1959, str. 130; K. Akerman, Gips i anhydryt, PWN, Warszawa
30
W. Foerst, op. cit., str. 97.
1964, str. 200.
3
1
35
H. Nowicki, op. cit., str. 10 12.
I. Znaczko-Jaworski, op. cit., str. 64.
32
36
J. Durm, Die Baukunst der Romer, (z serii  Die Baustelle", t. II), Darmstadt
J. Wilk, op. cit, str. 58 59.
37
1885, str. 120. Autor podaje tÄ™ wzmiankÄ™ w oparciu o Pliniusza Starszego   Historia
M. Gary, Die Bedeutung der Mórtel in der Denkmalpflege,  Vierzehnter Tag
Naturalis", Lib. XXXVI, str. 55 i 59.
fur Denkmalpflege", Miinster in Westf., 1921, str. 98 110, (Stenographischer Bericht).
762
763
części korpusu nawowego40 posadzkę z drugiej połowy XII w. w krypcie
wymieniony autor uzasadnia to tym, że zaprawy gipsowe pochodzące
kościoła klasztornego w Nienburg n/Saale41 3) posadzkę z przełomu
z Nordhausen zawierają obok spoiwa gipsowego znaczne ilości węglanu
XII/XIII w. w zachodniej części korpusu nawowego w kościele klasztor-
wapnia (spoiwo wapienne) oraz dodatek mÄ…czki ceglanej. Tego rodzaju
nym św. Piotra i Pawła w Ilsenburgu (Harz)42
zaprawy bliskie sÄ… tradycjom rzymskim, bowiem, jak pisze M. Gary, Rzy-
Na terenie Saksonii w Gernrode, w kaplicy św. Grobu, znajduje się
mianie nie stosowali w swoim budownictwie nigdy czystych zapraw gipso-
pochodzÄ…ca z 1160 r. figura kobieca wykonana z tworzywa gipsowego.
wych. Poza tym wyjÄ…tkowym przypadkiem, jak pisze M. Gary, inne za-
W kościołach Hildesheim (Dolna Saksonia) oraz w Halberstadt (Turyngia)
prawy gipsowe, wynikajÄ…ce z lokalnych tradycji budowlanych na terenie
występują liczne ornamentacje sztukateryjne wykonane w zaprawie gip-
Harzu, opierają się w zasadzie wyłącznie na spoiwie gipsowym, jako naj-
sowej.'13
ważniejszym składniku zapraw budowlanych. Okruchy wypełniacza ce-
Jak podaje I. Znaczko-Jaworski,44 w okresie wczesnego średniowiecza
ramicznego są w tych zaprawach budowlanych na ogół rzadkością. Na te-
spoiwo gipsowe znalazło szerokie zastosowanie jako zaprawa budowlana
renie Harzu występuje dużo budowli kościelnych, murów obronnych
przy wznoszeniu budowli romańskich na terenie Paryża i w jego okoli-
i wież, w których spoiwem wiążącym są czyste zaprawy gipsowe bez żad-
cach. W Paryżu prawie połowę budowli romańskich wzniesiono przy uży-
nych dodatków. Zaprawy te wykazują wyjątkową twardość i odporność
ciu zapraw gipsowych. Były to zamki, kościoły i ratusze.
na działanie czynników mechanicznych.
W Polsce zaprawy gipsowe, jako spoiwo wiążące fundamenty murów,
Przeciętny skład tych zapraw kształtuje się następująco: a) gips 
występuje w reliktach romańskiej architektury kamiennej na podgrodziu
93 96%, b) węglan wapnia  2,5%, c) części gliniaste  około 2%, d) pia-
książęcym w Gniez
nie oraz w reliktach budowli romańskich na Ostrowie
sek  ślady.
Lednickim. Z innych budowli romańskich, gdzie występują zaprawy gipso-
W omawianych zaprawach często występują okruchy gipsu pierwotnego
we, należy jeszcze wymienić rotundę św. Feliksa i św. Adaukta w Krako-
wielkości orzecha laskowego.38 Brak piasku w większości zapraw z tego
wie. Tworzywo gipsowe występuje również w krypcie oraz w rytowanej
okresu M. Gary tłumaczy tym, że okolice Harzu nie obfitują w dobrej
posadzce w podziemiach kolegiaty gotyckiej w Wiślicy.
jakości piasek, nadający się do celów budowlanych. I tak na przykład
Zaprawy gipsowe, o podobnym składzie i własnościach, nie występują
w okolicach Erfurtu, do wszelkich póz
niejszych prac budowlanych spro-
prawie w ogóle na zachodnich terenach Związku Radzieckiego. I. Znaczko-
wadzano piasek z odległych miejscowości. Z najważniejszych zabytków,
Jaworski pisze, że zaprawy gipsowe, o których mowa powyżej, typowe są
w których występują czyste zaprawy gipsowe, M. Gary wymienia: 1) mu-
dla wczesnośredniowiecznej zachodniej Europy. Tenże sam autor podaje w
ry miejskie z bramami i basztami w Nordhausen i Ellrich, 2) ruiny klasz-
krótkim chronologicznym ujęciu historię stosowania gipsu jako zaprawy
toru Walkenried, 3) zamek na górze Kyffhauser.
39
na zachodzie Europy. Przedstawia się ona następująco:
I. Znaczko-Jaworski wymienia również cały szereg zabytkowych bu-
VII VIII w.  rozpoczyna siÄ™ stosowanie gipsu jastrychowego do
dowli romańskich, o których nie wspomina M. Gary. Znajdują się one na
sporzÄ…dzania posadzek.
terenie Niemiec i zawierają gipsowe zaprawy. Są to: 1) benedyktyński
klasztor w Liineburgu, 2) zamek Regensteinburg w pobliżu Blankenburga Przełom X/XI w.  spoiwo gipsowe zaczęto stosować do zapraw bu-
na terenie Harzu (X w.), 3) baszta zamku w Lorę, w pobliżu Bleichrode dowlanych. Sporządza się zaprawy czysto-gipsowe, bądz
też z dodatkiem
(XI w.). wapna i niekiedy mączki ceglanej. Zaprawy gipsowe stosuje się również
do sporządzania tynków.
Zaprawy gipsowe stosowane były również szeroko na terenie Kilonii,
Hamburga i Lubeki. W XII w. mury wielu kościołów w tych miastach
40
J. Baum, Die Malerei und Plastik des Mittelalters in Deutschland, Frankreich
wzniesione zostały przy użyciu zaprawy gipsowej. Obok zapraw budowla-
und Britanien, Berlin 1930, str. 274.
nych, w X XIII w. również i tynki oraz posadzki wykonywane były
4
1
L. GrotÄ™, Die Ausgrabungen in der Schlosskirche zu Nienburg im Jahre 1926,
z czystego spoiwa gipsowego. Z najważniejszych posadzek rytowanych,
 Jahrbuch der Denkmalpflege in der Provinz Sachsen und in Anhalt", 1931, str. 11 17.
42
wykonanych przy użyciu spoiwa gipsowego, należy wymienić: 1) posadz-
H. Feldkeller, Die Wiederherstellung der Schlosskirche in der Ilsenburg,  Jahr
kę w kościele św. Ludgera w Helmstedt, znajdującą się we wschodniej buch der Denkmalpflege in der Provinz Sachsen und in Anhalt", 1931, str. 11 17;
J. Wilk, op. cit., str. 58, 59.
43
J. Wilk, op. cit., str. 58 59.
38 I. Znaczko-Jaworski, op. cit., str. 64 70. 39
44
I. Znaczko-Jaworski, op. cit., str. 64 70.
x
Jak wyżej, str. 64 70.
765
764
XII w.  w zachodniej Europie spoiwo gipsowe wchodzi w użycie ja-
wypalić 30 150 ton wapna, zależnie od wielkości stosu. Po całkowitym
ko tworzywo przy wykonywaniu elementów dekoracyjnych i rzez
biar- wypaleniu stos stygnie kilka dni, po czym przystępuje się do jego roz-
skich. biórki. Być może w póz
niejszym okresie czasu zaczęto stosować w Euro-
Brak jest bliższych danych, na podstawie których można byłoby od- pie bardziej udoskonalone piece do wypalania surowca, a mianowicie piece
polowe.48.
tworzyć technologię produkcji gipsu zarówno w czasach starożytnych jak
i we wczesnym średniowieczu. Według I. Znaczko-Jaworskięgo45 pewne
M. Gary49 podaje jeszcze, że w zachodniej Europie, w okresie wczesnego
światło na sposób wypalania gipsu w starożytnym Egipcie rzucają za-
średniowiecza, gips mógł być wypalany w piecach szybowych. Na jakiej
chowane wiadomości o piecach, służących do wypalania wyrobów garn-
podstawie autor ten wysuwa swoje przypuszczenie i czy rzeczywiście
carskich. W przemyśle garncarskim, którego powstanie w Egipcie datuje
piece takie były stosowane  trudno, ze względu na brak bliższych
siÄ™ od neolitu, uformowane i wysuszone naczynia gliniane wypalano na
danych, ustalić. Według współczesnych opisów 50 piece szybowe są agregatami
ziemi, w stosie opału oblepionego nawozem. Ten sposób zachował się po-
o działaniu ciągłym. Podstawową część pieca stanowi szyb murowany o
dobno jeszcze do dziś wśród garncarzy Sudanu. Jako opał stosowano sło-
rzucie poziomym kwadratowym lub kulistym. WewnÄ…trz szyb posiada
mę, plewy, nawóz, trzcinę, sitowie i wysuszoną trawę błotną. Z biegiem
wykładzinę szamotową. Wysokość pieców dochodzi do 5 metrów. Do
czasu do oblepiania stosów wprowadzono glinę. Wypalony kamień gipso-
pieców szybowych ładuje się kamień gipsowy w kawałkach, o rozmiarach
wy kruszono prawdopodobnie najpierw w stępach, a w póz
niejszym okre-
15 20 cm. Kamień gipsowy ładuje się do pieców szybowych warstwami na
sie mielono w żarnach.
przemian. Stosunek objętościowy kamienia gipsowego do paliwa wynosi w
Brak jest zupełnie danych o sposobie wypalania gipsu w starożytnej
piecu szybowym przeciętnie 10 :1.
Grecji i Rzymie.
Praca współczesnych pieców szybowych przedstawia się następująco:
W zachodniej Europie, we wczesnym średniowieczu, gips wypalano
w miarę upływu czasu następuje wyładowanie wypalonego gipsu, pocho-
prawdopodobnie w stosach polowych. lub też. jak podaje M. Gary,'1*5
dzącego z dolnej części pieca szybowego. Wyładowanie przeprowadza się
w piekarnikach. Jako opał służyło drewno. I w tym przypadku brak jest
przez dolne otwory szybu. Górne warstwy kamienia wraz z paliwem
również bliższych danych odnośnie wyglądu i wielkości dawnych stosów
opuszczają się niżej i wówczas podlegają działaniu wyższej temperatury.
polowych. Opierając się na współczesnych opisach/l7 można w przybliżeniu
W najniższej części szybu znajduje się strefa ochładzania materiału. Tem-
odtworzyć sobie dawniejszy stos polowy. Współczesny stos polowy przy-
peratura wypalonego gipsu podczas jego wyÅ‚adowania wynosi okoÅ‚o 80°C.
gotowuje się w ten sposób, że w wyrównanym i ubitym gruncie o dużej
Czy piec szybowy, w dzisiejszym tego słowa znaczeniu, znany był już we
spoistości i nie podlegającym nawodnieniu wykopuje się pochyły kanał
doprowadzający do paleniska. Następnie układa się stos w kształcie dużego wczesnośredniowiecznej Europie  trudno powiedzieć. Wydaje się jednak
kopca. Ułożony stos składa się z na przemian ułożonych warstw tłuczo- najprawdopodobniejsze, że w tym czasie do wypalania kamienia gipsowe-
nego surowca i paliwa. Kopiec otacza się następnie warstwą kamieni, któ-
go stosowano przede wszystkim stosy polowe, a jako opał drewno. Oby-
re łączy się z sobą zaprawą glinową. Cały stos oblepia się na zewnątrz
dwa piece  polowy i szybowy  służą obecnie do otrzymania gipsów
cienką warstwą gliny. U góry stos posiada szeroki, nie zasklepiony otwór,
półwodnych, szybko wiążących.
służący jako wylot dla gazów spalinowych, wydzielających się podczas wy-
Zarówno M. Gary,51 jak i I. Znaczko-Jaworski52 podają, że wypalone bryły
palania surowca. Przygotowany w gruncie kanał wypełnia się drewnem,
kamienia gipsowego rozbijano drewnianymi młotkami w korytach
które następnie podpala się. W ten sposób zapala się paliwo ułożone na
wykonanych z drewna. Jak podaje I. Znaczko-Jaworski, po rozbiciu prze-
przemian warstwami w stosie. Wypalanie surowca trwa od kilku do kil-
siewano gips przez rzeszota, a następnie przez gęste włosiane sita, uzysku-
kunastu dni. Według współczesnych opisów w stosach polowych można
jąc w ten sposób bardzo drobny proszek.
45
Jak wyżej, str. 52 55.
46
48
M. Gary, op. cit., str. 98 110.
Jak wyżej, str. 106 108.
47 49
I. Ahrends, J. Borowski, W. Cieśliński, W. Pawlak, op. cit, str. 39 (podano opis M. Gary, op. cit, str. 93 110.
50
stosu polowego, służącego do wypalania kamienia wapiennego. W tejże książce, oma- J. Ahrends, J. Borowski, W. Cieśliński, W. Pawlak, op. cit., str. 108 109.
51
wiając wypalanie kamienia gipsowego, nie podano żadnych danych o najdawniejszym
M. Gary, op. cit., str. 98 110.
51
sposobie wypalania i o stosach polowych). I. Znaczko-Jaworski, op. cit., str. 67.
766"
767
do 25%. Wartość opałowa drewna uzależniona jest również w dużym stop-
Według M. Gary, gips wypalany w prymitywnych warunkach dawał
niu od zawartości celulozy i ligniny. Wartość opałowa czystej celulozy jest
produkty w postaci wieloskładnikowej mieszaniny, zawierającej cząsteczki
niższa od wartości opałowej ligniny i wynosi 4150 4350 kcal/KG. War-
mniej lub więcej wypalone. W zależności od temperatury i czasu wypalania,
tość opałowa ligniny wynosi około 6100 kcal/KG.57 Biorąc pod uwagę po-
proporcje tych składników mogły ulegać dość dużym wahaniom. Wydaje
wyższe dane można stwierdzić, że drewno z drzew o dużej zawartości ce-
się, że poważny wpływ na jakość otrzymywanego produktu miały jeszcze
lulozy posiadać będzie niską wartość opałową. Przykładem może być np.
ponadto inne czynniki, a mianowicie:
drewno wierzby i topoli.38 To, że drewno twarde ma wyższą wartość opa-
a) stosunek objętościowy kamienia gipsowego do paliwa, w tym przy
łową niż drewno miękkie tłumaczy się tym, że 1 mp drewna opałowego
padku do drewna;
twardego posiada większy ciężar od 1 mp drewna opałowego miękkiego.
b) rodzaj użytego drewna. Ponieważ wartość opałowa drewna zależy
Rozpatrując pokrótce własności opałowe drewna jako paliwa używanego
od rodzaju, od wilgotności, od zdrowotności drewna, od ewentualnej za
do wypalania kamienia gipsowego, dochodzi się do wniosku, że w celu
wartości żywicy oraz od udziału celulozy i ligniny,53 wydaje się, że od
uzyskania gipsu jastrychowego stosowano najprawdopodobniej drewno
powiedni dobór drewna musiał mieć swój poważny wpływ na temperatu
liściaste, bądz
też drewno iglaste o dużej zawartości żywicy;
rÄ™ wypalania kamienia gipsowego. Stosowano najprawdopodobniej drew
c) rodzaj otrzymywanego materiału wiążącego uwarunkowany był
no suche, ponieważ drewno o dużej wilgotności daje mniejszą ilość ka
w pewnym stopniu od wielkości samego stosu polowego, w którym wypa-
lorii. Poza tym wartość opałowa drewna uzależniona jest od ciężaru wła
lano kamienie gipsowe.
ściwego jednostki objętości drewna, w związku z czym ciężkie rodzaje
Współcześnie opisane stosy polowe, służące do wypalania kamienia
drewna posiadają większą wartość opałową niż rodzaje o niskim cięża
wapiennego, uformowane są w kształcie kopców o podstawie w kształcie
rze właściwym.54 Żywica zawarta w drewnie posiada wartość opałową
koła o średnicy 6 m. Całkowita wysokość stosu wynosi 4 5 m.59 Tego ro-
8500 9100 kcal/KG,55 a więc o wiele większą niż wartość opałowa sa
dzaju stosy polowe mogą dostarczyć jednorazowo 30 40 ton wapna.
mego drewna.50 Obecność żywicy w drewnie podwyższa wartość opałową
53|
F. Krzysik, Nauka o drewnie, PWRiL, Warszawa 1957, str. 384 335.
54
Wartość opałowa liczona jest w odniesieniu do miary przestrzennej, a więc na
1 mp.
55
F. Krzysik, op. cit., str. 384 385.
56
Jak wyżej, str. 388 391  wartość opałowa najważniejszych rodzajów drewna, przy
różnym stopniu wilgotności bezwzględnej (wo) przedstawia się następująco:
Średnia wartość opałowa dla drzew liściastych i iglastych przedstawia się nastę-
pujÄ…co :
57
F. Krzysik, op. cit., str. 385. 58
Jak wyżej, str. 385.
59
W. Żenczykowski, Budownictwo ogólne, t. I (Materiały i wyroby budowlane),
Dla iglastych rodzajów drewna wartość opałowa, przy różnym stopniu wilgotności
Wydawnictwo  Budownictwo i Architektura", Warszawa 1956, str. 213 214.
bezwzględnej, przedstawia się następująco:
769
768
Wydaje się, że kamień gipsowy wypalony w środkowej części stosu
najprawdopodobniej o gipsach budowlanych, szybko wiążących, używa-
dostarcza najwięcej materiału wolno wiążącego (gipsu j astrychowego), na-
nych raczej w zdobnictwie sztukateryjnym, niż. w zaprawach budowla-
tomiast na obwodzie stosu, gdzie panuje niższa temperatura otrzymuje nych.
się materiał o różnych własnościach  od gipsów półwodnych i anhydry-
O stosowaniu substancji organicznych do gipsowych zapraw budowla-
tów rozpuszczalnych, do gipsu martwo wypalonego.60 nych brak jest absolutnie danych.
O stosowaniu substancji organicznych do spoiw gipsowych mamy nie
wiele wzmianek. Z. Cwiok61 podaje, że na podstawie przeprowadzonych
badań stwierdzono w starożytnych zaprawach gipsowych występowanie
substancji organicznych. Było to mleko i serwatka, użyte prawdopodobnie
W jakim czasie i gdzie po raz pierwszy spoiwo wapienne użyte zostało
jako opóz
niacze wiązania gipsu. Analogiczną wzmiankę podaje również
do prac budowlanych  trudno dziś ustalić. Na temat występowania za-
I. Znaczko-Jaworski,62 który pisze, że w zachodniej Europie do zarobienia praw wapiennych w budowlach starożytnych Egiptu zdania są bardzo po-
zaprawy gipsowej stosowano w miejsce wody zsiadłe mleko, serwatkę dzielone i mimo wielu przeprowadzonych badań sprawa jest nadal nie-
i ocet. jasna.
Jak wynika z obydwóch wzmianek, wszystkie te substancje posiadają
Omówione na początku wyniki badań A. Lucasa, W. Wallace i F. Rat-
charakter wybitnie opóz
niający wiązanie gispu,63 a więc jest tu mowa
hgena oraz zwiÄ…zane z tym stanowisko I. Znaczko-Jaworskiego nie wy-
60
jaśniają sprawy do końca. Tylko F. Rathgen skłania się do przyjęcia, że
I. Ahrends, J. Borowski, W. Cieśliński, W. Pawlak, op. cii, str. 103. Rodzaje
spoiwo wapienne mogło być już w Egipcie znane za czasów IV dynastii
siarczanów wapniowych, powstające podczas dehydratacji gipsu surowego, przedsta-
(2900 1750 r. p.n.e). Czyni on to jednak ostrożnie, przyjmując, że otrzy-
wiają się. następująco:
mywano je przypadkowo i stosowano jako materiał absolutnie nie zamie-
rzony. Ten stan rzeczy, jak to już omówiono poprzednio, wynika z tego,
że złoża, z których czerpano surowiec w starożytnym Egipcie były bar-
dzo niejednorodne  obok gipsu występowały tu również wapienie. Otrzy-
mywane spoiwo było więc raczej przypadkowe i uzależnione w dużym
stopniu od temperatury wypalania surowca.
Stanowiska A. Lucasa i I. Znaczko-Jaworskiego jest zgoła odmienne.
Obydwaj przyjmują, że spoiwo gipsowe było jedyne i że do czasów Pto-
lemeuszów (323 285 p.n.e.) zaprawy wapienne nie były stosowane. Po-
dobne stanowisko utrzymywane jest w pracowni chemicznej w Muzeum
w Kairze64 Twierdzi się tam, że starożytni Egipcjanie zaczerpnęli umie-
jętność wypalania wapna od Greków dopiero za Ptolemeuszów.
W wyraz
nej sprzeczności z tym stanowiskiem pozostają badania
A. W. Winnera.65 Autor ten podaje, że spoiwo wapienne występuje w tyn-
kach będących podłożem malowideł ściennych, w grobowcu w pobliżu
Villegas de Saint Pierre Jette; Patent francuski nr 1254 C04b z dnia 16.1.1961 r. (Pre-
paration de platre a prise retardee et produits en resultans), Alain de Villegas de Saint
6l
Z. Ćwiok, Wytrzymałość betonu gipsowego na tle badań nad mieszankami gip-
Pierre Jette; F. Graf, F. Rausch, Gipshilfsprodukte, ihre Wirkung und Anwendung,
sobetonowymi,  Zeszyty Naukowe Politechniki Warszawskiej", nr 17, Budownictwo   Zement, Kalk, Gips", zesz. 5, 1951, str. 117; S. W. Mieszczeriakow, Effiektiwnyj zamie-
zesz. 4, PWN, Warszawa 1955, str. 56. ditiel schwatywania gipsa, .,Stroit. Matier.", 1963, nr 3, str. 26; W. Foerst, op. cit.,
62
I. Znaczko-Jaworski, op. cit, str. 69. str. 122.
63 64
I. Ahrends, J. Borowski, W. Cieśliński, W. Pawlak, op. cit., str. 122 124;
R. J. Gettens, P. Duell, A review of the problem oj Aegean wali painting,  Tech-
K. Akerman, Gips i anhydryt, PWN, Warszawa 1964, str. 237 238; W. Żenczykowski, nical Studies in the field of fine art", X, April 1942, nr 4, str. 179 223.
65
op. cit., str. 234; Patent francuski nr 1250359 C04b z 28. XI. 1960 r. (Nouvelle composi- A. W. Winner, Matieriały i tiechnika monumentalno-diekoratiwnoj żiwopisi,
tion a base de platre, non son procede de fabrication et de misÄ™ en oeuvre), Alain cle Iskusstwo, Moskwa 1953. str. 18 20.
771
770
Medum (pocz. 3000 r. p.n.e.), w grobowcu piramidy Chefrena (IV dynas-
badania Heatona, nie wyjaśniły jednak przyczyn tak dobrych właściwości
tia, 2900 2750 r. p.n.e.), w sali kolumnowej świątyni w Karnaku (2000 r.
tych tynków. Autorzy ci badali tynki z budowli pochodzących z okresu
p.n.e.), w jaskiniowych grobowcach Ben Hasana (pocz. 2000 r. p.n.e.)
egejskiego i znajdujÄ…cych siÄ™ w Knossos, Phaistos i Tirinfie na Krecie oraz
i w grobowcu Fiw (około 1400 r. p.n.e). Wypełniaczem tych zapraw by-
w Mykenach. A. W. Winner71 w pracy swojej, omawiajÄ…c tynki jako
ły okruchy wapienia. Jak podaje A. W. Winner, obok tego rodzaju tynków
podłoże pod malowidłami ściennymi w pałacach w Knossos, Phaistos i
starożytni Egipcjanie stosowali jakoby drugi typ tynków  spoiwo wa-
w Tirinfie podaje, że obok spoiwa wapiennego zawierają one również
pienne z dodatkiem ceramicznym. Tego rodzaju tynki z wypełniaczem ce-
drobne okruchy białego wapienia. Ilość tych okruchów, które należy trak-
ramicznym, jak podaje A. W. Winner, występują w grobowcu piramidy
tować jako wypełniacz, waha się według A. W. Winnera od 25 do 29%
Mykerinosa (IV dynastia, 2900 2750 r. p.n.e.).
w stosunku do całej zaprawy.
W starożytnej Mezopotamii spoiwo wapienne stosowane było raczej
Różnice między badaniami Heatona, R. J. Gettensa i P. Duella, a ba-
rzadko. W dawnej Asyrii było ono używane już około 4000 lat p.n.e.
daniami A. W. Winnera wyjaśnia  zdaje się  I. Znaczko-Jaworski,
Przykładem są tu zachowane do dziś świątynie Hawra XIII (w rejonie
który podaje, że zwykłe tynki ścian, o których mowa powyżej, składają
dzisiejszego Tepe-Hawra) zbudowane z niewypalonej surowej cegły. Na-
się z czystego prawie spoiwa wapiennego, natomiast tynki jako podłoża
rożniki tych świątyń pokryte są białą zaprawą wapienną.66 Wapno w mie-
pod malowidłami ściennymi zawierają wypełniacz w postaci okruchów
szaninie z gipsem użyte było również do tynkowania glinianych ścian
wapienia. Z wypowiedzi I. Znaczko-Jaworskiego wynikałoby, że w tym
w pałacu Sarchona II (772 705 r. p.n.e.) w Dur Szarakine w dawnej Asy-
czasie na Krecie stosowano dwa różne rodzaje tynków:
rii.67
a) tynki zwykłe, bez polichromii,, wykonane z czystego spoiwa wa
W starożytnej Fenicji zaprawy wapienne stosowano do wznoszenia
piennego (Heaton, R. J. Gettens i P. Duell);
ścian z nieociosanych kamieni. W. Wallace68 przeprowadził badanie zapraw
b) tynki o specjalnym przeznaczeniu jako podłoże pod freskowe
pochodzÄ…cych z fenickich budowli w Larnaki (dawniej Kition) na Cyprze.
malowidło ścienne, zawierające jako wypełniacz okruchy wapienia
Według jego badań zaprawy te zawierają węglanowe spoiwo wapienne i
(A. W. Winner).
nierozpuszczalny w kwasie wypełniacz, w stosunku mniej więcej 1:1.
W starożytnej Grecji, od czasów kultury mykeńskiej, spoiwo wapienne
Fenicjanie dodawali do zapraw wapiennych mączkę ceglaną, spełniającą
stosowano przede wszystkim w postaci zapraw powietrznych do wy-
prawdopodobnie funkcjÄ™ czynnika hydraulicznego. Zaprawy tego rodzaju
konywania tynków zwykłych i tynków jako podłoża pod malowidła ścien-
stosowano między innymi do budowy cystern i wodociągów zarówno w
ne oraz do nakładania płyt kamiennych przy oblicowywaniu ścian. Do ro-
samej Fenicji, jak i w jej koloniach (Jeruzalem, X w. p.n.e.).
bót hydrotechnicznych stosowano prawdopodobnie wapno z dodatkami hy-
U narodów będących pod wpływem kreteńsko-mykeńskiej cywilizacji
draulicznymi. Tynki, przygotowane jako podłoże pod malowidła ścienne,
(3000 2000 r. p.n.e.), zaprawy wapienne stosowane były przede wszyst-
zawierały najczęściej różnej granulacji okruchy wapieni.
kim do tynkowania ścian oraz jako podłoże pod malowidła ścienne. Ba-
Spoiwo wapienne z dodatkiem okruchów ceramicznych stosowano
dania Heatona69 wykazały, że tynki pochodzące ze ścian pałacu w Knos-
w Atenach do budowli hydrotechnicznych już w VI w. p.n.e.72 Spoiwo wa-
sos na Krecie (1600 1400 r. p.n.e.) składają się prawie wyłącznie z czy-
pienne, jako zaprawa budowlana do wznoszenia budowli, zastosowane zo-
stego spoiwa wapiennego, bez żadnych dodatków hydraulicznych, bez
stało w Grecji stosunkowo dość póz
no. Niektórzy autorzy przypuszczają
piasku i pyłu marmurowego lub wapiennego. Wyniki te wzbudziły pewne
nawet, że zostało ono zastosowane po raz pierwszy jako zaprawa budowlana
wątpliwości, gdyż, jak się ogólnie dziś przypuszcza, czyste wapno bez żad-
przy budowie murów, które łączyć miały Ateny z Pireusem (około 469 r.
nych wypełniaczy nie może dać dobrych i trwałych zapraw.
p.n.e.).73 Dopiero za czasów wpływów rzymskich zaprawy wapienne znalazły
Póz
niejsze badania R. J. Gettensa i P. Duella 70 potwierdziły w pełni
w Grecji szerokie zastosowanie przy wznoszeniu budowli kamiennych i
66
I. Znaczko-Jaworski, op. cii, str. 92.
ceglanych.
67
Jak wyżej, str. 92.
68
7
1
W. Wallace, On Ancient Mortars,  The Chemical News", vol. XI, nr 281, 1865,
A. W. Winner, op. cit, str. 25.
str. 185 186.
72
I. Znaczko-Jaworski, op. cit, str. 99 102.
69
Heaton, Journal of Royal Society of Arts, nr 58, 1910, str. 206 212. 70
73
W. Foerst, Ullmans Encyklopadie der technischen Chemie, Miinchen Berlin
R. J. Gettens, P. Duell, op. cit., str. 179 223.
1953, t. IX, str. 241.
74
W. Wallace, op. cit., str. 185 186
772
773
Badaniem zapraw greckich zajmował się W. Wallace.74 Jedna z zapraw,
Chersones, tynk, warstwa wierzchnia  wypełniacze: piasek i mar-
pochodząca z kamiennej trybuny na wzgórzu Pniks w pobliżu Aten, oka-
mur;
zała się zaprawą wapienną z niewielką ilością wypełniacza (83,70% CaCO3
Kercz, tynk warstwa dolna  wypełniacze: piasek, tynk, warstwa gór-
i 12,06% piasku). Druga zaprawa, badana przez W. Wallace, pochodzÄ…ca
na  wypełniacz: marmur.
z tynków zewnętrznych dawnej świątyni greckiej na górze Pentelik, oka-
III w. p.n.e.:
zała się prawie czystą zaprawą wapienną (89,07% CaCO3 i 3,90% piasku)
Olbia, wypełniacze: piasek i wapień;
Brak jest bliższych danych, czy w składzie tych zapraw, obok spoiwa wa-
Pantikapea, tynk, warstwa wierzchnia  wypełniacze: wapień musz-
piennego, występują również okruchy wapnia.
lowy i marmur;
Badaniem zapraw z V w. p.n.e., pochodzących ze starożytnej kolonii
Kercz, świątynia Demetry  wypełniacz: wapień muszlowy;
greckiej Olbia, zajmował się I. Znaczko-Jaworski i współpracownicy.75 Na
II w. p.n.e.:
szczególną uwagę zasługują tu dwie próbki zapraw, a mianowicie:
Kercz, świątynia scytyjska  wypełniacz: wapień.
a) tynk z kolumbarium,76 w którym stwierdzono spoiwo węglanowe
Jak widać z powyższych badań, charakterystycznym i bardzo pospo-
oraz jako wypełniacz różnej wielkości okruchy ceramiczne, w niewielkiej
litym wypełniaczem dawnych zapraw greckich były okruchy wapienia,
ilości piasek kwarcowo-skaleniowy i wypełniacz węglanowy w postaci
najczęściej muszlowego, oraz niekiedy okruchy ceramiczne. Należy przy-
muszli makrofauny. Na szczególną uwagę zasługuje tu występowanie na
puszczać, że te ostatnie stosowane były przede wszystkim jako składnik za-
brzegach okruchów ceramicznych produktów reakcji między Ca(OH)2,
praw budowlanych przy wznoszeniu murów i do prac związanych z budo-
a samą ceramiką. Są to strefy zbudowane z uwodnionych krzemianów, jak
wlami hydrotechnicznymi.
i glinianów wapnia, słabo polaryzujące i posiadające budowę drobnoagrega-
Etruskowie (VII V w. p.n.e.) stosowali zaprawÄ™ wapiennÄ… do budo-
tową, podobnie jak u chalcedonu.77 Stosunek objętościowy spoiwa do wy
wy grobowców, cystern i jako tynki w grobowcach.79 Były to najczęściej
pełniacza, obliczony na podstawie analizy'mikroskopowej, wynosi 1 : 0,4.
tynki złożone, składające się z dwóch wielowarstwowych części, z któ-
b) zaprawa z korpusu podstawy ołtarza do składania ofiar, w której
rych dolna  o spoiwie wapiennym  zbudowana była z 2 3 warstw
stwierdzono spoiwo węglanowe oraz wypełniacz, składający się z różno
o gruboziarnistym wypełniaczu węglanowym (Kometo, VI w. p.n.e.), bądz

rodnych okruchów wapienia organogenicznego, z dużą ilością wodorotlen
też zawierała drobne okruchy ceramiczne (Orwieto, III w. p.n.e.). Obok
ków żelaza (limonit) oraz z odłamków muszli. Wielkość okruchów wypeł
tych wypełniaczy prawie zawsze występował jeszcze dodatkowo piasek.
niacza waha siÄ™ w granicach od 0,1 do 5 m/m.
Wierzchnie warstwy, najczęściej w ilości 2 3, zawierały spoiwo wapien
A. W. Winner,78 opisując skład tynków antycznych, podaje charakte-
ne z drobnym wypełniaczem wapiennym. Były to bardzo drobne okruchy
rystykę niektórych zapraw, występujących jako podłoże pod malowidła-
zwykłych białych wapieni, bądz
też okruchy marmuru.80 Do ostatnich
mi ściennymi na Krymie lub w jego pobliżu. Są to tynki pochodzące
warstw tynków piasku z reguły nie stosowano.
z IV II w. p.n.e., a więc z okresu ekspansji greckiej na tych terytoriach.
Rzymianie przejęli a następnie rozwinęli doświadczenia Greków
We wszystkich przypadkach spoiwem tych zapraw jest mikrokrystaliczny
1 Etrusków. Spoiwo wapienne stosowane było przez nich jako materiał
węglan wapnia. Wypełniacze występujące w tych zaprawach przedstawia-
wiążący przy wznoszeniu budowli publicznych i hydrotechnicznych, do
ją się następująco:
układania posadzek mozaikowych oraz do tynkowania ścian. Wapienne
IV w p.n.e.:
zaprawy budowlane, stosowane przez Rzymian, swojÄ… wyjÄ…tkowÄ… trwa
Kercz, góra Mitradot  wypełniacze: piasek i okruchy wapienne;
łość zawdzięczały przede wszystkim dodatkom hydraulicznym, takim jak:
75
I. Znaczko-Jaworski, Badania doświadczalne nad starożytnymi zaprawami bu
a) mÄ…czka ceglana, bÄ…dz
kruszywo ceramiczne, które stosowano do za-
dowlanymi i materiałami wiążącymi,  Kwartalnik Historii Nauki i Techniki", PWN,
praw wapiennych, przeznaczonych do tynkowania kanałów w wodocią-
roczn. III, nr 3, Warszawa 1958, str. 377 404.
76
gach, basenów, w których przechowywano wino, do tynkowania wszel-
A
acińskie columbarium  przechowalnia urn z prochami zmarłych przy kre
matoriach.
kiego rodzaju cystern oraz w Å‚az
niach;
77
I. Znaczko-Jaworski, op. cit, str. 390 391.
78
A. W. Winner, Matieriały i tiechnika monumentalno-diekoratnunoj żiioopisi,
79
J. Watson, op. cit., str. 477.
Iskusstwo, Moskwa 1953, str. 27 46.
80
A. W. Winner, op. cit., str. 27 46.
774
775
b) tufy. wulkaniczne z greckich wysp Santorin, Therasia i Aspronis;81 nyrii i po oblaniu dostateczną ilością wody przykrywano następną war-
c) ziemia pucołańska z Puzzuolli;82
stwą materiału budowlanego, np. cegłą.87
d) trass-tufy wulkaniczne z okolic Renu w Niemczech.83 Według innych danych88 gaszenie wapna, palonego przeprowadzano
w ten sposób, że układano je warstwami, następnie oblewano wodą i po-
Jak podaje Pliniusz, zaprawy wapienne z dodatkami hydraulicznymi
krywano warstwą piasku, zabezpieczając w ten sposób przed utratą wy-
określane były w starożytnym Rzymie terminem .,Caementum".84 Świadczy
dzielającego się ciepła, niezbędnego w procesie gaszenia.
to wyraz
nie o tym, że ówcześni budowniczowie wyraz
nie odróżniali
Inni autorzy89 podają znów. że do wapna gaszonego, zawierającego
zaprawy hydrauliczne od zapraw wapiennych powietrznych. Jak bardzo
wypełniacz, dodawano wapno palone i w ten sposób dobrze wymieszaną
doceniano w tym czasie wszelkiego rodzaju dodatki hydrauliczne, dowie-
zaprawę stosowano do murowania fundamentów i ścian. Jak wynika z po-
dzieć się można również z innych z
ródeł.
85
wyżej przytoczonych przykładów istniało kilka wariantów przygotowywa-
PiszÄ…c o zaprawach Budowlanych, Witruwiusz stwierdza: .,...istnieje
nia tego rodzaju zapraw:
pewien gatunek pyłu, który dzięki przyrodzonym własnościom wytwarza
a) wariant I  wymieszanie na sucho wszystkich składników zapra
rzeczy godne podziwu. Występuje on w okolicy Bajów i na gruntach muni-
wy, wprowadzenie ich do fundamentów i następnie zalanie wodą;
eypiów, leżących dookoła Wezuwiusza. Proszek ten zmieszany z wapnem
b) wariant II  wymieszanie na sucho wszystkich składników zapra
i łamanym kamieniem nie tylko zapewnia trwałość wszystkich budowli,
wy i gaszenie ich na krótko przed użyciem zaprawy do murowania;
lecz nawet użyty przy budowie grobli w morzu twardnieje pod wodą".
c) wariant III  dodawanie wapna palonego do masy zaprawy przy
Wszystkie wspomniane powyżej tufy wulkaniczne stosowane były przede
wszystkim do budowli hydrotechnicznych, m. in. i do budowy fundamentów gotowanej z wapna dobrze gaszonego i wypełniaczy.
mostów.86 Cząsteczki wapna palonego ulegały gaszeniu jeszcze w dalszym ciągu
wewnątrz murów. Na skutek tego procesu zwiększały one swoją objętość,
Na szczególną uwagę zasługuje sposób gaszenia wapna przeznaczonego
ściśle przylegały do masy wiążącej, która przy tym rozszerzała się i wy-
specjalnie do murowania fundamentów i murów. Sposób ten, stosowany
pełniała ściśle spoiny między kamieniami lub cegłami w fundamentach lub
zresztą póz
niej w średniowieczu i w czasach nowożytnych, zwany rzym-
murach. Powstające w procesie gaszenia ciepło i ciśnienie powodowało
skim sposobem gaszenia wapna, przedstawia się w skrócie następująco:
przyspieszony proces rozpuszczania siÄ™ kwasu krzemowego, zawartego
sproszkowane wapno palone mieszano z materiałem wypełniającym, np.
w dodatkach hydraulicznych, który z kolei wchodził w reakcję z wapnem,
z piaskiem, bÄ…dz
kruszywem wapiennym, układano na materiale budowla-
tworzÄ…c uwodnione krzemiany wapnia.
8
1
E. Berger, Die Malłechnik des Altertums, Munchen 1904, str. 91  według Ber-
Jak podaje J. Durm,90 tego rodzaju zaprawy użyte zostały przez Rzymian
gera, tufy wulkaniczne z wysp Santorin, Therasia i Aspronis różnią się od ziemi pu-
po raz pierwszy w zatoce neapolitańskiej przy budowie grobli odgradzającej
colańskiej i reńskiego trasu mniejszą wytrzymałością i gęstością; I. Znaczko-Jaworski,
zatokę od morza. Zaprawy w ten sposób przygotowane posiadały małą
Oczerki istorii wiażuszczych wieszczestw od drewniejszych wremien do serediny XIX
wieka, Izdatielstwo Akademii Nauk SSSR, Moskwa Leningrad 1963, str. 112  tufy porowatość, były niezwykle trwałe i stosowane były do budowli narażonych
wulkaniczne z wyspy Santorin zawierajÄ… 65,1% SiO2.
na działanie wody. Wydaje się, że nawet w przypadku stosowania
82
E. Berger, op. cit., str. 91  Ziemia pucołańska (łac.  pulvis puteolanus") swoją
dodatków hydraulicznych, przygotowanie zaprawy odbywało się w
nazwę wywodzi od miejsca skąd ją wydobywano, a mianowicie Puzzuoli (w starożyt
sposób powyżej opisany.
ności Puteoli). Znajduje się ona w pobliżu Wezuwiusza. Ziemia pucołańska jest tufem
O tym, jak dalece zaprawy te spełniały swoje zadanie świadczyć mo-
wulkanicznym o strukturze ziarnistej i mało porowatej. Do dziś zachowała ona swoje
znaczenie i jest bardzo powszechna w użyciu. Lepsze gatunki ziemi pucolańskiej po
87
L. Torwirt, Struktura tynku,  Zagadnienia technologiczne konserwacji malowi
siadają zabarwienie ciemnobrązowe. Podobne materiały do ziemi pucolańskiej znaj
deł ściennych", Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, Warszawa 1965, seria B,
dujÄ… siÄ™ we Francji w Auvergne; I. Znaczko-Jaworski, op. cit., str. 112  Ziemia pu
t. XI, str. 60 61  według tegoż autora, francuscy technologowie Merimee i L. Vicat
cołańska z Puzzuoli zawiera 59,1% SiC>2.
83
(XIX w.) proponują gasić wapno z dodatkiem 1 :1 węglanu wapnia. Wydaje się, że
I. Znaczko-Jaworski, op. cit, str. 112  Trass  tufy wulkaniczne o własno
i ten sposób nawiązuje do starych technik budowlanych.
ściach zbliżonych do ziemi pucolańskiej odkryli starożytni Rzymianie nad Renem.
88
I. Znaczko-Jaworski, op. cii, str. 104.
Reński trass zawiera 58,0% SiO2.
89
84
E. Berger, op. cit., str. 111  Poszukiwania i doświadczenia E. Bergera wykazały,
J. Watson, op. cit., str. 38.
85
że zaprawa wapienna, zawierająca okruchy wapna palonego, wykazywała większą
Witruwiusz, O architekturze ksiąg dziesięć, PWN, Warszawa 1956, rozdz. VI,
odporność na wilgoć niż zwykła zaprawa, złożona ze spoiwa wapiennego i piasku.
str. 32 33.
90
80
J. Durm, op. cit., str. 119.
W. Foerst, op. cit., str. 241. .
777
776
w tym czasie powstała nawet w Rzymie specjalna ustawa, zobowiązująca
gą póz
niejsze zainteresowania i badania wielu technologów, szczególnie
rzemiosło budowlane do stosowania wapna gaszonego przynajmniej po 3-
w XIX w., którzy wyjaśnili mechanizm wiązania takich zapraw oraz oce-
letnim dołowaniu. Chodziło tu prawdopodobnie o wapno stosowane do
nili w pełni ich zalety.91 Świeżo gaszone wapno stosowali również Rzy-
tynków i do układania mozaik. Wynika z tego wniosek, że Rzymianie zda-
mianie do budowy dróg publicznych (viae publicae) lub dróg wojskowych
wali sobie sprawę z tego, iż proces gaszenia wapna jest długotrwały i po-
(viae militares), bÄ…dz
też dróg o mniejszym, lokalnym znaczeniu (viae
wolny.
vicinales).92
Zaprawy wapienne stosowane do układania mozaik posadzkowych by-
Odrębne zagadnienie stanowią zaprawy wapienne stosowane do tyn-
ły różne.
kowania ścian oraz do układania mozaik zarówno ściennych, jak i posadz-
Według A. W. Winnera,95 podłoża takie były zawsze dwuwarstwowe.
kowych. Do tych celów stosowali Rzymianie najprawdopodobniej wapno
Pierwszą warstwę stanowiły drobne kamienie zalane zaprawą wapienną,
gaszone w dołach. Za czasów Katona Starszego istniało w Rzymie bar-
składającą się ze spoiwa wapiennego (2 cz.) i z piasku (5 cz.). Drugą war-
dzo rozwinięte, wydzielone rzemiosło, które zajmowało się procesem tech-
stwę, na którą nanoszono kamyki mozaikowe, stanowiła zaprawa wapien-
nologicznym przygotowywania wapna (Calcarii).93 Jak podaje Pliniusz,94
na, złożona z ciasta wapiennego, piasku i drobno zmielonej dachówki
91
E. Berger, op. cit, str. 11 112  Berger pisze, że o dodawaniu palonego wapna
(1 cz. : 3 cz. : 1 cz), bez żadnych innych dodatków (opus barbaricum, V
przez Rzymian do zaprawy znajduje siÄ™ wzmianka u Gottgetreu'a, Physische und che-
 II w. p.n.e.), bÄ…dz
też z dodatkiem oleju lnianego lub orzechowego
mische Beschaffenheit der Baumaterialen, Berlin 1875, str. 213. Poza tym E. Berger
i w przybliżonych proporcjach pozostałych składników (1 cz. : 2 cz. : 1
pisze o zaprawie Loriota, która według Gilly przygotowywana była w następujący
 1,5 cz.  opus tesselatum, IV I w. p.n.e.). Często w składzie zaprawy
sposób: mieszano 2 objętości dobrze przesianej mączki ceglanej z 2 objętościami mie-
występowały jeszcze dodatkowo takie składniki, jak pumeks96 lub drobno
szaniny, składającej się z dobrego piasku i wapna gaszonego. Po tym dodawało się
wapno palone w takiej ilości, aby mieszaninę  nasycić" dobrze do odpowiedniej kon-'
zmielony dolomit. Zaprawy mozaikowe zawierające pumeks występują
systencji. Wapno palone stosowano zawsze świeże, w stanie sproszkowanym. Jeśli
w Pergamo i w Rzymie.
było to wapno palone  stare", wtedy używano go więcej. Według innego przepisu, za-
Według W. Foersta,97 do prac mozaikowych stosowano również zaprawę
prawa Loriota wyglądała następująco: 1) wapno gaszone  2 części, 2) mączka ceglana
otrzymywaną przez zmieszanie i następnie gaszenie wapna palonego,
 " 3 części, 3) piasek  3 części, 4) sproszkowane wapno palone  2 części.
mÄ…czki marmurowej z dodatkiem oleju lnianego.
Jak podaje E. Berger, R. Smirke w Anglii przeprowadzał również podobne bada-
nia. Do wapna gaszonego dodawał on świeże, sproszkowane wapno palone, uprzednio
Tynki przygotowywane pod malowidła ścienne były w niewielkim
dobrze wymieszane z piaskiem. Po wymieszaniu zalewano wodÄ…, szybko przerabiano
stopniu zróżnicowane, ale w zasadzie podstawowe założenie dla wszyst-
i mieszano z wapnem gaszonym. OtrzymanÄ… mieszaninÄ™ stosowano natychmiast do
kich tych wariantów było wszędzie jednakowe. Podłoże składało się z 2
zalewania fundamentów.
 3 warstw o gruboziarnistym wypełniaczu, którym najczęściej było spoi-
Przy końcu XIX w., jak pisze E. Berger, Artus przeprowadził badania nad zaprawą
o następującym składzie: 1) wapno dobrze gaszone  1 część, 2) piasek  3 części. Do wo wapienne, piasek, okruchy wapienia i niekiedy mączka ceglana. War-
3
mieszaniny tej, bezpośrednio przed użyciem, dodawano /4 części dobrze zmielonego
stwy wierzchnie zawsze były w sumie cieńsze od podłoża i zawierały
wapna palonego, po czym wszystko dobrze mieszano. Jak wynika z relacji Artusa,
mączkę marmurową lub mączkę z białego wapienia (3 4 warstwy).
w ten sposób przygotowana zaprawa już w 4 dniach tworzyła w fundamentach zwartą
Badaniem zapraw rzymskich zajmowało się wielu badaczy. Nie spo-
masę, której nie można było naruszyć ostrym metalowym narzędziem. Po dwóch mie-
siącach uzyskiwała ona twardość kamienia, silnie przylegając do cegieł. sób wymienić tu wszystkich.
92
X. X., Niektóre wiadomości o gościńcach dawnych Rzymian, (wyjątek z dzieła
W. Wallace98 badał zaprawy rzymskie pochodzące z I IV w. n.e.
Pana L. A. J. Grzegorza d'Essigny),  Pamiętnik Warszawski, czyli Dziennik Nauk
Wszystkie zaprawy zawierały jako spoiwo węglan wapnia, w ilości, od
i Umieyętności", 1816, nr 19, str. 267 269  Drogi takie zbudowane były z 4 warstw:
warstwa pierwsza  Statumen, składała się z kamienia zalanego świeżo gaszonym
94
Jak wyżej, str. 241.
wapnem; warstwa druga  rudus albo ruderatio, składała się z mieszaniny dachówek
95
A. W. Winner, Matierialy i tiechnika mozaicznoj żiwopisi, Iskusstwo, Moskwa 1953,
i cegieł potłuczonych, często z dodatkiem żwiru oraz wapnia świeżo gaszonego. War
str. 14 18.
stwę tę dobrze ubijano i po wyschnięciu nakładano warstwę następną; warstwa trze
96
A. W. Winner, Matierialy i tiechnika monumentalno-diekoratiwnoj żiwopisi,
cia  nucleus, składała się z samego spoiwa wapiennego, bez żadnych wypełniaczy;
warstwa czwarta  summa crusta, czyli summum dorsum składała się z samego Iskusstwo, Moskwa 1953, str. 40  Pumeks zawiera 65 78% kwasu krzemowego.
97
żwiru, bądz
też płaskich kamieni lub dużych cegieł, które nakładano na poprzednią W. Foerst, op. cit, str. 241.
98
warstwÄ™ zaprawy (nucleus).
W. Wallace, On Ancient Mortars,  The Chemical News", 1865, t. XI, nr 82,
93
W. Foerst, op. cit., str. 241.
str. 185 186.
779
778
ostatnie stanowiły największą część w całym składzie wypełniaczy. Wiel-
26,73% do 53.93%. Okazały się one bardzo twarde; posiadały zabarwienie
kość ziaren wypełniaczy dochodziła do 1,5 m/m;
dość zróżnicowane, a mianowicie od ciemno szarego do różowo-brązowe-
b) warstwa druga zawierała wypełniacz w postaci krystalicznego węg
go. Składnikiem wszystkich zapraw jest ziemia pucolańska. Z najważniej-
lanu wapnia (wapień i marmur), którego rozmiary ziarn wahały się w gra
szych próbek, jakie przebadał W. Wallace należy wymienić dwie, a mia-
nicach 1.2 2 m/m;
nowicie:. 1) zaprawa z willi Kadriana w Tiwoli, w pobliżu Rzymu, pocho-
c) warstwa wierzchnia, cienka, o grubości 2 m/m, zawierająca bardzo
dzÄ…ca z 114 138 r. n.e. i 2). zaprawa z mozaiki w termach Karakalli
drobny wypełniacz węglanowy.
w Rzymie, pochodzÄ…ca z III IV w. n.e.
Badania F. Mullera-Skjolda wykazały również, że podobne tynki sto-
S. Spiller99 oraz H. Seger i E. Gramer 100 badali skład zapraw rzymskich,
sowali Rzymianie pod mozaiki, z tą różnicą, że w warstwie drugiej okru-
pochodzących z budowli starożytnych w Burgu (Niemcy), z pałacu
chy wypełniacza węglanowego okazały się większe, a warstwa trzecia, na
Dioklecjana w Splicie oraz z centralnej baszty prochowej w Merano.
której bezpośrednio układano mozaiki, zawierała najczęściej mączkę ce-
Wszystkie zaprawy posiadały jako spoiwo węglan wapnia oraz wypełniacz
glanÄ…, bÄ…dz
też składała się z czystego wapna z niewielkim dodatkiem gip-
w postaci piasku i drobnych okruchów ceramicznych (Burg), jako drobne
su. Badacz ten podaje poza tym, że występujące w tych tynkach dodatki
kruszywo ceramiczne w Splicie i wreszcie piasek z domieszkami glinia-
ceramiczne spełniały nie tylko funkcję składnika hydraulicznego (mączka
stymi w ilości około 10% {Merano).
ceglana), ale również wpływały dodatnio na proces karbonizacji, bowiem
K. Biehl J°l badajÄ…c zaprawy pochodzÄ…ce z Forum Romanum w Rzymie
większe ziarna ceramiczne, ze względu na swoją porowatość, utrzymują
(IV w. p.n.e. do 30 r. n.e.) oraz z mauzoleum Hadriana. stwierdził wy-
wodę niezbędną dla prawidłowego przebiegu tego procesu.
stępowanie dodatków ceramicznych w postaci nierównomiernie rozdrob-
104
H. Jędrzejewska badała zaprawy antyczne z Mirmeki. Wśród wielu
nionych cząsteczek, w ilości od 10 do 30%. Wielkość tych cząsteczek do-
próbek występowała m. in. zaprawa pochodząca z wanny rzymskiej (I
chodziła do 10 m/m. Piasku w żadnej zaprawie nie stwierdził. Badał on
 II w. n.e.), w której autorka stwierdziła obecność spoiwa wapiennego
również zaprawy pochodzące z okresu rzymskiego na terenie Niemiec.
oraz jako wypełniacz drobno mieloną cegłę i okruchy dość grubych muszli.
M. in. w zaprawach z Bonn (300 i 400 r. n.e.) oraz z Kilonii (100 200 r.
Wypalanie wapna i sposób jego stosowania przenieśli Rzymianie do
n.e.), stwierdził on występowanie trassu reńskiego jako dodatku hydrau-
Niemiec i dalej do Europy. Po upadku Imperium Rzymskiego (V w. n.e.)
licznego oraz obecność żwiru rzecznego. Poza tym K. Biehl zidentyfikował
następuje w zachodniej Europie wyraz
ny upadek technik budowlanych.
v badanych przez siebie zaprawach różnej wielkości i formy białe czą-
Jedynie tylko w Italii i w południowej Galii zachowały się jeszcze trady-
steczki, które określił jako CaO.
102 cyjne rzymskie prawidła budowlane, dotyczące przede wszystkim przy-
Podobne białe cząsteczki stwierdził również F. Drexler w badanych
gotowywania i stosowania zapraw wapiennych. Świadczyć o tym mogą
przez siebie zaprawach z okresu rzymskiego w Altriep nad Renem.
mury obronne Carcassonne w południowej Francji, wzniesione w V w.
F. Muller-Skjold 103 przeprowadził mikroskopowe badania płytek cienkich
przez Wizygotów na pozostałościach rzymskich fundamentów, z zachowa-
z tynków, pochodzących z Rzymu, Pompei i Herkulanum. Wszystkie badane
niem rzymskich prawideł budowlanych. Część murów tej warowni pocho-
przez niego tynki stanowiły podłoże pod malowidła ścienne. Stwierdził
dzi z VI w. Mury wzniesione są w ten sposób, że na warstwie kamieni
on trzy warstwy, a mianowicie:
ułożone są na przemian warstwy cegły. Zaprawy użyte do murowania
a) warstwa dolna, o zabarwieniu ciemnobrunatnym, zawierała jako
składają się ze spoiwa wapiennego oraz z drobnych okruchów ceramicz-
wypełniacz piasek, mączkę ceglaną i odłamki tufów wulkanicznych. Te
nych, występujących w umiarkowanej ilości.105 Drobne okruchy ceramiczne
99
S. Spiller, Uber romische Mortel,  Dtsch. Ind. Zeitung", 1868, str. 397.
występują w zaprawach kościoła św. Piotra w Metz (VI w., epoka Me-
100
H?Seger, E. Gramer, Untersuchungen alter Mortel,  Tonind. Zeitung", 1894.
rowingów) oraz w murach kościoła św. Albana w Moguncji (około 800 r.).
101
K. Biehl, Beitrdge zur Kenntnis alter Mortel, a)  Tonind. Zeitung", 1928, nr 19,
str. 346 238; b)  Tonind. Zeitung", 1927, nr 10, str. 139 143; c)  Tonind. Zeitung",
104
H. Jędrzejewska, Wstępne badania zapraw budowlanych (rozdział w książce
1928,2 nr 22, str. 449 451.
10 K. Michatowskiego, Mirmeki  Wykopaliska odcinka polskiego w 1956, Warszawa
F. Drexler, Mórteluntersuchungen von Ausgrabungen eines Rómerkastells in
1958,0 5str. 131 138).
Altriep am Rhein,  Tonind. Zeitung", 1928, nr 13, str. 227 228.
1
I. Znaczko-Jaworski, Oczerki istorii wiażuszczych wieszczestw od drewniej-
103 p Muller-Skjold, Antike Kalkmortelkunst und ihre Lehren fiir die Verbesse-
szych wremien do serediny XIX wieka, Izdatielstwo Akademii Nauk SSSR, Moskwa
rung unserer Mórteltechnik,  Tonind. Zeitung", 1939, nr 73, str. 824 826; F. Muller-
 Leningrad 1963, str. 144 145. - .
Skjold, Uber antike Wandputze,  Angew. Chemie", 1940, nr 53, str. 139 141.
781
780
uzależnione od budowniczych, pochodzących często z różnych terenów
Okruchy ceramiczne występują również w nieco większej ilości w zapra-
Europy.
wach murów zachowanego kościoła z 827 r. w Steinbach, w pobliżu Mi-
Tras reński i inne dodatki weszły znowu w użycie w niektórych częś-
chaelstadt (Odenwald). Zaprawy wapienne, występujące w murach ka-
ciach zachodniej Europy już w XI XII w., na szerszą jednak skalę za-
tedry i przylegającej do niej kaplicy św. Gotarda w Moguncji, pochodzące
częto je używać dopiero w XIV w.
z tego samego okresu, zawierają również dodatki ceramiczne w postaci
Badania zapraw budowlanych, pochodzących z zabytkowych obiektów
mączki ceglanej. Znaczne ilości mączki ceglanej zawierają też niektóre,
z okresu średniowiecza na terenie zachodniej i środkowej Europy, wyka-
wyróżniające się swoją barwą, zaprawy w murach ratusza w Aachen, po-
zały, że nie występują w nich wypełniacze w postaci okruchów wapieni.111
chodzące z epoki Karolingów (751 987 r.).106
Ponieważ były to wyłącznie badania chemiczne, trudno na tej podstawie
Jak pisze F. Quietmeyer,107 dodatki ceramiczne stosowane były w tym
ustalić ostatecznie, czy rzeczywiście kruszywo takie nie było stosowane.
czasie zarówno w postaci drobnego kruszywa jak i mąki ceglanej, jednak
Daleko więcej wiadomości posiadamy o tynkach wapiennych, stosowa-
w większości wypadków były one dodawane zawsze w mniejszej ilości niż
nych we wczesnym średniowieczu na terenie zachodniej Europy,112- jako
u Rzymian. W okresie póz
niejszym, jak pisze M. Gary,108 w Niemczech
podłoża pod malowidła ścienne jak i pod mozaiki.113
środkowych i północnych rzymskie tradycje zapraw budowlanych nie roz-
W okresie od V do VIII w. stosowano pod malowidła ścienne tynki zło-
szerzyły się w pełni i właściwie można powiedzieć, że dominującą była
żone, wielowarstwowe. Spodnie warstwy (2 4) składały się ze spoiwa wa-
tam zaprawa wapienna, bez żadnych dodatków hydraulicznych. Wydaje
piennego oraz gruboziarnistego piasku i drobnych okruchów wapienia.
się, że tego rodzaju zaprawy były również stosowane w XIIT/XIV w.
Wierzchnie warstwy składały się ze spoiwa wapiennego z drobnomielo-
w środkowej Europie.109
nym wapieniem i z mÄ…czkÄ… marmurowÄ…. MÄ…czkÄ™ marmurowÄ… stosowano
Mało jest wzmianek o stosowaniu w tym czasie dodatków ceramicz-
zazwyczaj do ostatniej wierzchniej warstwy.
nych do zapraw używanych do budowy obiektów hydrotechnicznych.
W IX XII w. we Włoszech stosuje się już tynki dwuwarstwowe. War-
ll0
I. Znaczko-Jaworski podaje, że np. most na Dunaju w Regensburgu
stwa dolna składa się ze spoiwa wapiennego oraz z okruchów wapieni, na-
(południowe Niemcy), pochodzący z XII w., w fundamentach swoich po-
tomiast warstwa górna, wierzchnia zawierała obok spoiwa wapiennego
siada zaprawy o zabarwieniu różowym, z wyraz
nymi drobnymi ziarnami
drobno mielony wapień lub mączkę marmurową.
czerwonych okruchów ceramicznych. Należy więc przypuszczać, że tego
Często też stosowano inne rodzaje podłoża, w których dolne warstwy,
rodzaju budowle, narażone na działanie wody, zawierać mogły zawsze do-
obok okruchów wapieni, zawierały również w nieznacznej ilości piasek
datki hydrauliczne, często właśnie w postaci okruchów ceramicznych, bądz

(10 18%). Ilość okruchów wapieni w dolnej części tynku wahała się
też mączki ceramicznej.
w granicach od 18 do 24%. Wierzchnie warstwy tynków zawierały drobno-
Jak widać z krótkiego przeglądu, stosowanie dodatków ceramicznych
zmielony wapień w postaci mączki, w ilości od 28 do 32%. Poza tym
w średniowiecznej, zachodniej Europie, zależało prawdopodobnie w dużej
w XII w. zaczęto stosować wypełniacze organiczne w postaci ciętej słomy
mierze od miejscowych tradycji budowlanych i od wpływów tradycji
lnianej i włókien lnianych.
rzymskich. W rejonach gdzie te ostatnie były dość silne, zaprawy budo-
wlane mogły przypominać dawne zaprawy rzymskie. Wpływy tradycji
111
K. Biehl, Beitrdge zur Kenntnis alter Mortel, a)  Tonind. Zeitung", 1.928, nr 19.
rzymskich na lokalne prawidła budowlane były również w dużym stopniu
str. 346 348; b)  Tonind. Zeitung", 1929, nr 22, str. 450 451; E. Donath, Die Chemie
des Ziegelmauerwerkes (Sammlung chemische und chemisch-technischer Vortrage),
106
Jak wyżej, str. 144 145.
t. XXX, zesz. 5 6, Stuttgart 1928, str, 182 186; G. Hiittig, E. Rosenkranz, Zur Kennt-
107
F. Quietmeyer, Zur Geschichte der Erfindung des Portlandzements, Berlin 1912. nis des terndren Systems CaO CO2 SMD2,  Ztschr. fur Elektrochem. und angew. phys.
lus
Chemie", 1929, t, XXXV, nr 6, str. 308 314; A. Bauer, Uber die Verdnderung, welche
M. Gary, op. cit, str. 106.
109
die Luftmórtel beim Altem erleiden,  Dinglers Polyt. Journ." 1858, t. CLII, zesz. 5,
C. Dewischeit, Der Deutsche Orden in Preussen als Bauherr,  Altpreussische
str. 366 373; H. Baucke, tJfber Zusammensetzung alter Mortel,  Baum. Kunde", 1900.
Monatsschrift", 1899, t. XXXVI, str. 202  Dewischeit powołując się na badania Ha-
zesz. 10, str. 147 149.
gena (Chemische Zergliederung des Mórtels alter Preuss. Mauerwerke, .,Beytragen zur
112
- A. W. Winner, Matieriały i tiechnika monumentalno-diekoratiwnoj żiwopisi,
Kunde Preussen, t. IV, 1821, podaje, że w 59 próbkach zapraw, pochodzących z zam-
Iskusstwo, Moskwa 1953, str. 334 344.
ków krzyżackich nie stwierdzono, poza spoiwem wapiennym i piaskiem, żadnych in-
113
A. W. Winner, Matieriały i tiechnika mozaicznoj żiwopisi, Iskusstwo, Moskwa
nych dodatkowych składników (okruchy ceramiczne i okruchy wapieni). Przeciętny
1953. str. 28.
stosunek spoiwa wapiennego do piasku wynosił w tych zaprawach 1 : 2.
110
I. Znaczko-Jaworski, op. cit., str. 145 146.
783
782
W okresie od VIII do XIV w. podłoża pod mozaiki ścienne były obok spoiwa wapiennego (64 65%) występowały takie wypełniacze jak
również dwuwarstwowe. Warstwa dolna, o grubości 8 12 m/m, zawie- drobno zmielony marmur (mączka) w ilości od 26 do 28%, bądz
też mie-
rała spoiwo wapienne oraz wypełniacze w postaci drobno zmielonej cegły szanina drobno zmielonego marmuru (10%) i białego wapienia (14%).
i wapieni. Warstwa wierzchnia, na której układano kamyki mozaikowe, Z początkiem XII w. zaczęto stosować dwuwarstwowe tynki z wypeł-
posiadała analogiczny skład, z tym, że była grubsza (30 40 m/m). niaczem roślinnym. I w tym przypadku były różne warianty. W XII w.
najbardziej rozpowszechnionym wariantem warstwy spodniej była mie-
O materiałach wiążących w budownictwie bizantyjskim (VI XIV w.)
szanina spoiwa wapiennego (69 73%), drobnych okruchów wapienia
wiemy niewiele szczególnie /jeśli chodzi o zaprawy budowlane, natomiast
więcej materiału posiadamy w zakresie przygotowywania podłoża pod (16 20%), drobnoziarnistego piasku (10%) i ciętej słomy owsianej lub sło-
malowidła ścienne i mozaiki. my z prosa (0,58 0,62%). Na to zakładano warstwę wierzchnią zawiera-
W Hermenei114 znajdujemy krótkie wzmianki o tynkach, jakie Pan- jącą drobno zmielony wapień i cięte włókna lniane. W póz
niejszym okre-
selinos stosował pod malowidła ścienne. Były to zaprawy zawierające sie (XIV XV w.) zaczęto stosować tynki dwuwarstwowe bez okruchów
spoiwo wapienne oraz wypełniacz organiczny, w postaci drobno pociętej - wapienia i bez piasku. Wypełniaczem warstw dolnych była jedynie
słoma owsiana (0,73 0,87%) a warstwy wierzchnie zawierały jako wy-
słomy (warstwa spodnia), bądz
też drobno pociętych włókien lnianych
pełniacz wyłącznie cięte włókna lnu (0,68 0,76%).
(warstwa wierzchnia,  opsis"). Jak widać z powyższego, tynki te były
Masę mozaikowej zaprawy otrzymywano w ten sposób, że mieszano
dwuwarstwowe i nie zawierały wypełniaczy kwarcowo-skaleniowych jak
dokładnie kilkuletnie gaszone wapno z takimi wypełniaczami jak drobno-
i okruchów wapienia. Tego rodzaju tynki można by wiązać z tynkami
zmielona dachówka lub cegła. Był to pierwszy narzut, na który nakładano
jakie Heaton,115 a następnie R. J. Gettens i P. Duell116 znalez
li i zbadali
następnie warstwę wierzchnią, zawierającą spoiwo wapienne oraz drobno
W PAA
ACU W KNOSSOS na Krecie (1600 1400 r. p.n.e.).
zmielonÄ… mÄ…czkÄ™ marmurowÄ…, bÄ…dz
też mączkę, otrzymywaną ze zwy-
Wydaje się więc, że tynki bizantyjskie, podobnie zresztą jak i tynki
kłych białych wapieni.
wczesnowłoskie. wywodzą się z dalekiej tradycji kreteńsko-mykeńskiej.
Bliskie tradycjom bizantyjskim są tynki występujące w staroruskich
Póz
niej techniki te promieniować będą z Bizancjum na tereny ościenne. Tego
malowidłach ściennych i mozaikach. Wzmianki o tym znajdujemy u A. W.
rodzaju tynki znajdujemy w XIII XV w. w Bułgari117 no i oczy-wiście
Winnera119 oraz u W. N. Junga.1-0 Pierwszy z nich, opisujÄ…c staroruskÄ…
na Rusi, o czym mowa będzie dalej.
technikę mozaikową oraz materiały do niej stosowane, podaje, że podłoża
Poza HermenejÄ… obszerne wzmianki o zaprawach wapiennych, stoso-
pod mozaiki posadzkowe w cerkwiach Kijowskiej Rusi, pochodzÄ…ce z X w.,
wanych w sztuce bizantyjskiej jako podłoże pod malowidła ścienne i pod
były zawsze dwuwarstwowe. Pierwszą, spodnią warstwę, o grubości 10
mozaiki, znajdziemy również u A. W. Winnera.118
 15 cm, złożoną z kruszywa ceglanego lub wapiennego, zalewano różową
Do XII w. w sztuce bizantyjskiej stosowano dwuwarstwowe tynki.
zaprawą, złożoną ze spoiwa wapiennego oraz z drobno mielonej cegły.
Warstwa dolna, obok spoiwa wapiennego (57 62%), zawierała drobne
Na tę warstwę nakładano następnie cienką warstwę wierzchnią (5
kruszywo wapienne (18 21%) oraz drobnoziarnisty piasek (10 15%).
 6 m/m), złożoną ze spoiwa wapiennego i również z drobno zmielonej
Warstwy wierzchnie wykonywane były w kilku wariantach. Najczęściej
cegły. Tenże autor podaje, że zaprawa, jaką użyto do ułożenia mozaiki
1
1
4
E. Berger, Quellen und Technik der Fresco-, Oel-, und Temperamalerei des
posadzkowej w soborze Sofijskim w Nowogrodzie (XI w), składała się ze
Mitteldlters, Miinchen 1912, str. 73  Hermeneją Dionysiosa   Podręcznik malarstwa
spoiwa wapiennego, zmieszanego z drobno zmielonym czerwonym wapie-
z góry Athos". Autorem Hermeneji był grecki malarz Dionysios. Brak jest dokładnie
danych z
ródłowych, ustalających ściśle okres w jakim żył Dionysios. Hermeneją niem oraz prawdopodobnie z gotowanym olejem lnianym.
była wielokrotnie kopiowana, a kopie uzupełniane były następnie różnymi notatkami
Opisując tynki jako podłoża pod malowidła ścienne, przygotowywane
przez malarzy XV i XVI w. Mistrz Panselinos, o którym wspomina Dionysios, żył
przez staroruskich malarzy XI XII w., A. W. Winner podaje o występo-
w XI XII w. W 1855 r. jedna z wielu kopii została przetłumaczona przez Didrona.
waniu w nich  jako wypełniacza  drobno utartych okruchów cera-
1
1
5
Heaton, op. cit, str. 206 212.
116
micznych. Ilość ich, w stosunku do całej masy zaprawy, waha się w dość
R. J. Gettens, P. Duell, op. cit, str. 179 223.
1
1
7
L. Praszkow, Tiechnika i matieriały na stiennata żywopis w cyrkwata  Sw.
1
1
9
A. W. Winner, Matieriały i tiechnika mozaicznoj żiwopisi, Iskusstwo, Moskwa
Czetiridiesiet myczenici", w gr. Wieliko Tirnowo,  Muzei i pamietnicy na kulturata",
1953, str. 90 98; A. W. Winner, Matieriały i tiechnika monumentalno-diekoratiwnoj
1966, nr 8, str. 6 13.
żiwopisi, Iskusstwo, Moskwa 1953, str. 118 123.
18
1
120
A. W. Winner, Matieriały i tiechnika monumentalno-diekoratiwnoj żiwopisi,
W. N. Jung, op. cit., str. 9 10.
Iskusstwo, Moskwa 1953, str. 297 301.
785
784
szerokich granicach od 21 do 45%. O stosowaniu dodatków ceramicznych
Jak podaje A. W. Winner, piasek jako wypełniacz w dawnych tynkach
do dawnych tynków wspomina również W. N. Jung.1'21 Obok okruchów
ruskich stosowany był bardzo rzadko. Podobną wzmiankę podaje również
ceramicznych stosowano również jako wypełniacz drobne kruszywo z wa-
W. N. Jung. O zaprawach budowlanych dawnej Rusi XI XII w. krótkie
pieni, bÄ…dz
też okruchy dolomitu. Ilość okruchów wapieni, o rozmiarach
wzmianki znajdujemy u I. Znaczko-Jaworskiego.125
od 0,01 do 0,6 m/m, w zidentyfikowanych przez A. W. Winnera zabytko-
Zaprawy budowlane z Sofijskiego Soboru, Złotych Wrót i z Uspień-
wych tynkach z XI XII w., waha siÄ™ w granicach od 5,65 do 12,5%,
skiego Soboru  budowli XI-wiecznych znajdujÄ…cych siÄ™ w Kijowie 
natomiast ilość okruchów dolomitu zamyka się w granicach od 8,0 do
zawierają okruchy ceramiczne o rozmiarach 0,1 6 m/m. Ilość ich w nie-
17,85%.
których zaprawach dochodzi do 43%. Obok okruchów ceramicznych wy-
Obok wspomnianych powyżej wypełniaczy występują jeszcze wypeł-
stępuje również piasek kwarcowy (30 40%), dalej cząsteczki węgla drze-
niacze organiczne, a mianowicie pocięta słoma lniana, owsiana, słoma wnego oraz gdzieniegdzie włókna roślinne. Brzegi ziaren kwarcu posia-
z prosa oraz cięte włókna lniane.122 Grubsze wypełniacze organiczne stoso- dają wyraz
ne izotropowe otoczki, produkty reakcji między Ca(OH)2 a SiO2.
wano do pierwszego narzutu (warstwa spodnia), natomiast cięte włókna Wypełniaczy węglanowych nie stwierdzono. Zaprawy budowlane z Sofij-
lniane używano do wierzchniej warstwy tynku (narzut drugi). O stosowa- skiego Soboru w Nowogrodzie (XI w.) zawierają spoiwo wapienne oraz
niu włókien lnianych oraz plew do tynków w XI XII w. wspomina okruchy ceramiczne. Piasku kwarcowego oraz wypełniaczy węglanowych
również W. N. Jung,123 który niesłusznie zresztą przypuszcza, że tego ro- nie stwierdzono, zidentyfikowano natomiast ślady oaz
dzierzy i słomy
lnianej.
dzaju dodatki były raczej przypadkowe.124
O sposobie gaszenia wapna w średniowiecznej Europie posiadamy nie-
1
2
1
Jak wyżej, str. 9 10.
wiele danych, należy jednak przypuszczać, że w zależności od przezna-
122
A. W. Winner, op. cit, str. 124 127.
czenia stosowano zarówno wapno świeżo gaszone, jak i wapno gaszone
123
W. N. Jung, op. cit., str. 9 10.
i dołowane w dłuższym okresie czasu. Pierwszy rodzaj wapna stosowano
124 Wydaje się, że włókniste materiały roślinne, dodawane do zapraw, spełniały
przede wszystkim do fundamentów i do wznoszenia murów, do budowli
nie tylko funkcję mechanicznego wypełniacza, ale również wpływały w pewnym stop
niu na sam proces karbonizacji zaprawy oraz na jej strukturę. Wydzielające się z ma hydrotechnicznych (mosty) i innych podobnych obiektów szczególnie nara-
teriału roślinnego, w środowisku zasadowym od Ca(OH)2, hemicelulozy  związki
żonych na działanie wody. podczas gdy wapno długo gaszone stosowano
wielkocząsteczkowe, mają swój niewątpliwy wpływ na proces karbonizacji. Działają
do tynków oraz do warstw podkładowych pod mozaiki i malowidła
one przypuszczalnie opóz
niająco, a poza tym nadają tym zaprawom większą twardość.
ścienne.
A. W. Winner, (Matieriały i tiechnika monumentalno-diekoratiwnoj żiwopisi, Iskus-
I. Znaczko-Jaworski126 podaje, że podobnie jak za czasów rzymskich,
stwo, Moskwa 1953, str. 349) podaje, że wypełniacze te spełniały bardzo ważną roLę.
Po pierwsze były one jakby armaturą, która utrzymywała masę spoiwa i nadawała tak i we wczesnym średniowieczu oraz w czasach póz
niejszych, znano
ziaprawie odpowiednią spoistość.  Wysychanie" takiego tynku następowało powoli, po
i stosowano suche gaszenie wapna. ÅšwiadczÄ… o tym czÄ…steczki niezgaszo-
nieważ wilgoć długo utrzymywała się wewnątrz, co dawało możność znacznego prze
nego tlenku wapnia występujące w wielu zaprawach. Tego rodzaju za-
dłużenia czasu malowania na takich podłożach (48 60 godz.). E. Berger (Quellen und
prawy wapienne, sporządzane ze świeżo gaszonego wapna, używane były
Technik der Fresco-, Oel-, und Temperamalerei des Mittelalters, Miinchen 1912, str. 90,
przez długie stulecia aż do czasów dzisiejszych.127
w przypisie nr 29 do rozdz. 59 Hermeneji   Jak siÄ™ szkicuje gdy maluje siÄ™ na
ścianie") podaje, że stosowanie pakuł lnianych znane było we włoskiej wczesnej tech
nice przygotowania warstwy  intonaco". Podaje on poza tym, że według wiadomości piasku i wapna wchodziła melasa i gotowany groch. Wapno palone zmieszane z pias-
przekazanych przez Didrona jeden obraz o wymiarach 3X4 m z 12 figurami i z 2 duży kiem gaszono i pozostawiano na okres 3 dni, po czym dodawano do tego melasę i go-
towany groch.
mi końmi, został namalowany na tego rodzaju tynku w technice freskowej przez
125
Q. Joasapha i pomocników w ciągu 5 dni. E. Berger na podstawie swoich ekspery I. Znaczko-Jaworski, op. cit., str. 283 287.
m
mentów podaje, że na tego rodzaju tynkach można malować w ciągu 2 3 dni. L. B. Al- Jak wyżej, str. 142.
127
berti, De re aedificatoria (wyd. polskie  Ksiąg dziesięć o sztuce budowania" w ks. VI. K. Hildebrand, Die Mbrtel der Ordensbauten in Preussen,  Die Denkmalpflege",
rozdz. IX, str. 168, PWN, Warszawa 1960), pisze on na str. 168:  jeśli miałbyś tynko nr 2, 1921, str. 9; K. Habler, Das Mauerwerk der Ordenschlósser,  Neue Preussische
wać w czasie kanikuły, albo w miejscu bardzo upalnym, potnij na drobne kawałki Provinzial-Blatter", t. VII, 1849, str. 443 455; K. Habler, Der Mortel der Altenbau-
stare liny, utrzyj je i dodaj do wyprawy". Podobne działanie spełniają prawdopodob meister,  Neue Preussische Provinzial-Blatter", t. VIII, 1849, str. 105 106. W przetłu-
nie również i inne substancje organiczne, między innymi i substancje skrobiowe, tak maczonym przez R. Lepsiusa dziele  Uber Entwicklung der Architektur unter den
Normannen", napisanym przez Henry Gally Knighta czytamy:  Mury Normanów
często występujące w bułgarskich tynkach z okresu średniowiecza. J. Watson, op. cit.,
znacznej grubości, wypełniane były małymi kamieniami, między które wlewano cie-
str. 477 482  podaje przepis na tak zwaną  rzymską maltę", w skład której  obok
787
786
Do tynków stosowano wapno gaszone na ciasto. Istnieje kilka sposobów
układano na przemian kamień wapienny, całość oblepiano gliną pozosta-
takiego gaszenia. Zagadnienie to omawia wyczerpujÄ…co w swojej pracy
wiając u góry otwór dla wydzielających się gazów. Technika ta stosowana
L. Torwirt.128 Wzmianki na ten temat, omawiające współczesne sposoby
była również w póz
niejszych stuleciach i zachowała się do naszych cza-
gaszenia wapna, podaje również literatura fachowa z zakresu technologii
sów.1311' Jako paliwo służyło najprawdopodobniej twarde drewno.134
materiałów wiążących.129
W przeciwieństwie do M. Garyego,135 L. Losos uważa, że piece szybowe
130
A. W. Winner stwierdza, że w Bizancjum gaszenie wapna, przezna-
występują w Europie znacznie póz
niej.
czonego do tynków, odbywało się z nadmiarem wody. Do użytku brano
O stosowaniu substancji organicznych do zapraw wapiennych naj-
wapno dołowane w ciągu 5 10 lat. Krótko przed użyciem wapno takie
wcześniejszą wzmiankę znajdujemy u Pliniusza.136 Podaje on, że w Elidzie
zalewano wodą, przepuszczano przez rzeszota w celu usunięcia ewentual-
brat Fidiasza  Pananeus, rzez
biarz i bliski doradca Peryklesa (530
nych nierozpuszczalnych grudek. Potem przemywano wapno wodÄ… w ciÄ…gu
 431 r. p.n.e.), użył przy budowie świątyni Minerwy zaprawę do tynko-
6 7 tygodni. Przemywanie odbywało się przy ciągłym mieszaniu. Wodę
wania złożoną z wapna, mleka i szafranu. Flaviusz Vopiscus,137 historyk
co jakiś czas zmieniano.- Tak przygotowane wapno stosowano następnie
rzymski (364 375 r. n.e.), wspomina, że starożytni Rzymianie stosowali
do tynkowania. Jak pisze A. W. Winner, podczas przemywania usuwano
jako podłoże pod mozaiki wolno twardniejącą zaprawę, która zawierała
w dużym stopniu rozpuszczalny w wodzie wodorotlenek wapnia, a jedno-
wapno, mączkę marmurową z dodatkiem białka jajka, bądz
też oleju lnia-
138
cześnie następował-powolny proces karbonizacji i powstawał drobnokry-
nego. Witruwiusz omawiając budowę podłóg, pisze m. in. o zaprawie
staliczny węglan wapnia, w związku z czym wapno takie, ze względu na
wapiennej z dodatkiem oleju z oliwek. W Europie zachodniej niewiele
obniżoną ilość wodorotlenku wapnia, traciło swoją aktywność. Podobny
pozostało zapisków mówiących o stosowaniu substancji organicznych do
sposób stosowano również w średniowieczu na Rusi.131
zapraw wapiennych w okresie średniowiecza.
W czasach starożytnych i we wczesnym średniowieczu wypalało się
Mappae Clavicula (Mały Klucz dla malarzy),130 zawierający spis receptur
wapno w stosach polowych.132 Stosy takie budowano w ten sposób, że
z XII w., w rozdziale CIII ,,De Multa" podaje skład zaprawy stosowanej
do budowy mostów. Obok wapna, piasku, w skład tej zaprawy wchodziły
płą (?) zaprawę. Tego rodzaju murowanie nazywano Gusswerk (ang. Grouting). Masa
ponadto pocięte pakuły lniane, cięta słoma i tłuszcz zwierzęcy. W
ta z biegiem czasu była tak twarda jak skała; S. Sierakowski, Architektura obeymu-
140
rozdziale CCLI  Confectio maltae" podany jest skład zaprawy o bliżej
iąca wszelki gatunek murowania i budowania, Kraków 1912, t. I, str. 287 290; X. X.,
nieokreślonym przeznaczeniu, zawierający obok spoiwa wapiennego olej,
0 wapnie do murowania,  Izys polska czyli Dziennik umiejętności, kunsztów i ręko
ser, żółtka i białka jajka oraz drobno pocięte włókna lniane.
dzieł", Warszawa 1820, t. I, cz. 3, str. 320 337; X. X., Sposób robienia posadzki.  Ty
godnik Rolniczy i Przemysłowy", Lwów 1838, nr 50, str. 398; X. X., O konkrecie, czyli 133
I. Znaczko-Jaworski, op. cit., str. 159; X. X., Wypalanie wapna bez pieca,
wodotrwalej massie, tak przy budowlach wodnych jako i ziemnych, .,Tygodnik Rolni
 Piast", t. XIII, Warszawa 1830, str. 123 124; X. X., O wapnie i jego wyrabianiu,  Pa-
czy i Przemysłowy", Lwów 1839, nr 25, str. 199 200; X. X., Opisanie murowanej kufy,
miętnik Rolniczo-Technologiczny", t. V, Warszawa 1833, str. 129 152; T. Karaim, Po-
 Tygodnik Rolniczy i Przemysłowy", Lwów 1839, nr 52, str. 415; Zienkiewicz, Wapno
lowe wypalanie wapna, Wyd.  Arkady", Warszawa 1959, str. 27 32; W. Żenczykowski,
pytlowane (Chaux blutee). Słów kilka o jego przyrządzaniu i o korzyściach jaki przed
op. cit., str. 213 214; I. Ahrends, J. Borowski, W. Cieśliński, W. Pawlak, op. cit.,
stawia,  Dziennik Polytechniczny" (Zbiór wiadomości z postępu; inżynierii, budow
str. 39 40.
nictwa, mechaniki i technologii oraz nauk zwiÄ…zek z niemi majÄ…cych), Warszawa 1861,
134
Według informacji uzyskanej od doc. L. Torwirta, jako paliwo do wypalania
zesz. I, str. 83; A. L Palenie i gaszenie wapna,  Korrespondent Rolniczy, Handlowy
wapna w stosach polowych służyć mogło drewno brzozy, grabu i buka.
i Przemysłowy", 1869, nr 28, str. 2 3; W. N. Jung, J. M. Butt, W. F. Żurawlew, S. D.
135
M. Gary, op. cit., str. 98 110.
Okorokow, Technologia materiałów wiążących, Wyd.  Budownictwo i Architektura",
136
I. Znaczko-Jaworski, op. cit., str. 101.
Warszawa 1957, str. 54 60.
137
E. Berger, Die Maltechnik des Altertums, Miinchen 1904, str. 250.
128
L. Torwirt, op. cii, str. 59 61.
138 Witruwiusz, op. cit., str. 117.
129
W. N. Jung, J. M. Butt, W. F. Żurawlew, S. D. Okorokow, op. cit, str. 60 65;
l39
E. Berger, Quellen und Technik der Fresco-, Oel, und Temperamalerei des
W. Żenczykowski, op. cit., str. 220 224; I. Ahrends, J. Borowski, W. Cieśliński,
Mittelalters, Miinchen 1912, str. 90   Multa quoque debet ita confici. Mittis calcem
W. Pawlak, op. cit., str. 64 65.
partem I, arenae partes III, vel. IV, teste tuse tertiam, pulveris pelearum sextam par-
130
A w. Winner, Matierialy i tiechnika monumentalno-diekoratiwnoj żiwopisi,
tem, aqua vero congium olei porcini sexteria I et requiscat ebdoimada II si plus di-
Iskusstwo. Moskwa 1953, str. 292 295.
mideris, melior fiet. Assidue autem infundatur secundui mensuram quam indiget, et
131
Jak wyżej, str. 111 116.
conficiatur et tunc operare".
132
L. Losos, Metody komplexni analyzy a omitek, ..Pamatkova Peće. nr 9 
140
Jak wyżej, str. 90   Olei libris VIII, casei libris VIII, interiora ovorum XXX,
10, 1962, str. 286 296.
albuminum 1/2, calcis mundi modium dimidium, lini minutation incisi libram".
788
789
Według L. Lososa,141 w średniowieczu stosowano także specjalne za-
składzie wypełniacza kwarcowo-skaleniowego, posiadają natomiast sub-
prawy i tynki, których spoistość była zwiększona przez dodatki pocho-
stancje skrobiowe.148
dzenia organicznego. Było to przede wszystkim mleko i jajka, o których
Substancje organiczne, jako zamierzony dodatek, były stosowane
stosowaniu świadczy szereg dokumentów archiwalnych. Tenże sam autor
również do zapraw w póz
niejszym okresie aż do XIX w., kiedy to ukazało
wspomina jeszcze o stosowaniu piwa i miodu. Ostatnie dwie substancje
się wiele przepisów,149 a nawet patentów, mających na celu polepszenie
stosowano prawdopodobnie do tynków o wyjątkowym przeznaczeniu.
jakości zapraw.150
I. Znaczko-Jaworski142 pisze o używaniu do zapraw wapiennych, w
okresie średniowiecza, mleka i jajek. Podaje on m. in., że białko jajek
użyto przy sporządzaniu zapraw wapiennych przeznaczonych do budowy
mostu Karola w Pradze.
O stosowaniu do dawnych tynków takich substancji jak mleko, jajka
i albumina krwi bydlęcej wspomina jeszcze B. Slansky.143 Również i J. F.
144
John podaje,- że dawni budowniczowie ulepszali swoje zaprawy budo-
wlane dodajÄ…c do nich m. in. jajka i mleko.
S. Sierakowski145 pisze:  Wapno z olejem lnianym i orzechowym
zmieszane z piaskiem albo tłuczonem. rumowiskiem.wody nie przepuszcza.
Do tynkowania murów i sklepień jest dobre wapno samo z sierścią by-
dlęcą bez piasku. Dawni gasili wapno winem, dodawali tłustości wieprzo-
wej i mleka figowego. Taki kit twardszy był od marmuru, a do cysternów
akweduktów dodawszy smoły rzadkiej i wysmarowawszy olejem lnianym
nic doskonalszego i twardszego być nie mogło".
O stosowaniu wina do gaszenia wapna w okresie póz
niejszym (XV
 XVI w.) wspomina również A. Kieslinger.1405 J. Watson,147 opierając się na
wzmiankach Francisa Bacona z XV w., podaje, że do dawnych zapraw
dodawano piwo, krew bydlęcą, jajka i słód.
Tynki bułgarskie, pochodzące z XII XIV w., nie zawierają w swym
1411
L. Losos, op. cit., str. 286 296.
142
I. Znaczko-Jaworski, op. cit., str. 147 148.
13
4
B. Slański, Technika malarstwa, t. I,  Arkady", 1960, str. 306.
144
J. F. John, Uber Kalk und Mortel im Allgemeinen und den Unterschied Mu-
schelschalen und Kalksteinmortel inbesonders, nebst Theorie des Mortęls, rozdz. II,
Berlin 1819, str. 23.
145
S. Sierakowski, op. cit., str. 292 294.
146
A. Kieslinger, Die Steine von St. Stephan, Wien 1949, str. 132 138. Autor po
daje, że znalazł wzmianki, z których wynika, że w 1450 r. wapno gaszone winem uży
to do reperacji katedry św. Stefana w Wiedniu. Pisze on poza tyrn, że w 1465 r.
148
w miejscowości Reising przy budowie klasztoru stosowano wapno gaszone winem.
Badania własne przeprowadzone przy pomocy analizy chromatograficznej
Kieslinger podaje, że tego rodzaju zaprawy stosowano szczególnie do fundamentów
w Katedrze Technologii i Technik Malarskich UMK.
i przy okapach. Według niego dodatek wina znacznie polepsza jakość zaprawy i zwięk 149
X. X., Tynk na ceglane mury,  Gazeta Handlowa i Przemysłowa", nr 92, War
sza jej odporność na wpływy chemiczne. Tworzący się winian wapniowy  Ca(G}H.tOG)
szawa 1844, str. 4  podano następujący przepis: 84 funty drobnego piasku wodnego,
jest bardzo słabo rozpuszczalny w wodzie.
12 funtów wapna nie gaszonego, 4 funty chudego sera. Wszystko wymieszać na sucho,
147
J. Watson, op. cit, str. 377 482.
a po tym dodać gorącej wody i rozrobić. Tynk powinien być prędko narzucony.
150
J. Watson, op. cit., str. 477 482.
790
791