Procesy marginalizacji
i
wykluczenia społecznego
Marginalizacja a wykluczenie
społeczne
" ą...pojęcia te wprawdzie oznaczają zjawiska
silnie ze sobÄ… skorelowane, ale jednak nie
tożsame.º
" ąPojęcie marginalizacji odnosi się raczej do
usytuowania jednostki na peryferiach istotnych
nurtów życia publicznego, tymczasem
wykluczenie jest terminem ostrzejszym i
odnosi się do braku możliwości uczestniczenia w
owych istotnych nurtach życia publicznego.º
y
ródło: Wnuk-Lipiński Edmund. 2005. Socjologia życia
publicznego. Wydawnictwo naukowe Scholar, Warszawa.
Marginalizacja a wykluczenie
społeczne
" ąźludzie wykluczeni to tacy, którzy chcą
uczestniczyć w głównym nurcie życia
społecznego i w podziale dochodu narodowego,
ale nie wiedzą jak, albo też na drodze ich
uczestnictwa stoją przeszkody, których sami nie
są w stanie pokonać. Tymczasem ludzie
zmarginalizowani to tacy, którzy niekiedy
uczestniczÄ…, a niekiedy nie, a ich dorywcze
uczestnictwo w dłuższym okresie czasu nie
przeobraża się ą bez pomocy z zewnątrz ą we
względnie trwałe uczestnictwo w istotnych
nurtach życia publicznego.º
y
ródło: Wnuk-Lipiński Edmund. 2005. Socjologia życia publicznego.
Wydawnictwo naukowe Scholar, Warszawa.
Ä…Mainstreamº i Ä…Margines spoÅ‚ecznyº
y
ródło: Szarfenberg Ryszard. Marginalizacja i wykluczenie społeczne.
2007/2008. Wykład 1 Wprowadzenie.
http://www.ips.uw.edu.pl/rszarf/wykluczenie/miws01.pdf
Metafora domu społecznego
y
ródło: Szarfenberg Ryszard. Marginalizacja i wykluczenie społeczne.
2007/2008. Wykład 1 Wprowadzenie.
http://www.ips.uw.edu.pl/rszarf/wykluczenie/miws01.pdf
Wymiary wykluczenia społecznego
(Wolfe, 1995)
" Wykluczenie z dostatecznego poziomu bytowania.
 Odnoszone głównie do migrantów ze wsi do miast, którzy
względnie ustabilizowane bytowanie wiejskie zastępują
wegetowaniem na peryferiach miast.
 Może nastąpić w przypadku utraty pracy, zmiany reguł gry w
wyniku radykalnej zmiany systemowej (np. transformacja w
Polsce), lub utraty zdrowia.
 Czyli nie jest konieczne przemieszczenie z jednego środowiska
do innego, ale zmianie może ulec kontekst społeczny, z czym
jednostka nie potrafi sobie poradzić.
 PojÄ™cie Ä…dostateczne bytowanieº jest wieloznaczne, gdyż może
być rozumiane w sposób absolutny (określający pod daną
szerokością geograficzną bezwzględny poziom przeżycia) lub
relatywny (odnoszone do Ä…normalnegoº czy Ä…dominujÄ…cegoº w
danej zbiorowości poziomu życia).
Wymiary wykluczenia społecznego
(Wolfe, 1995)
" Wykluczenie ze świadczeń społecznych, opieki
państwa i zabezpieczenia społecznego.
 Związane z rozwojem państwa opiekuńczego.
 Efektem ubocznym było zwiększenie się oczekiwań
społecznych związanych ze świadczeniami
zbiorowymi i zabezpieczeniem społecznym
 Poleganie na tych zabezpieczeniach powoduje efekt
uzależnienia (Ä…wyuczona bezradnośćº)
 W takiej sytuacji, załamanie się, pogorszenie czy
ograniczenie dostępności wyklucza z ich
korzystania pewne segmenty społeczeństwa, które
się od nich już zdążyły uzależnić i oparły na nich
swoje bytowanie.
Wymiary wykluczenia społecznego
(Wolfe, 1995)
" Wykluczenie z kultury konsumenckiej.
 ąLudzie na całym świecie są dziś bombardowani informacjami
na temat zróżnicowanych i ciągle zmieniających się wzorów
konsumpcji. Normy te sÄ… internalizowane do stopnia
nieznanego jeszcze kilka dekad temu, kiedy Ä…rewolucja
wzrastajÄ…cych oczekiwaÅ„º staÅ‚a siÄ™ modnÄ… kliszÄ…, a zarazem
wyznaczają one standard przez większość niemożliwy do
osiÄ…gniÄ™cia.º
 Wykluczenie tego typu nie odnosi się więc tylko do osób, które
nie są w stanie zaspokoić swoich podstawowych potrzeb ale
także tych, którzy są wykluczeni z dominującego w danym
społeczeństwie z standardu bytowania i nie uczestniczą w
konsumowaniu owoców wzrostu gospodarczego czy
cywilizacyjnego.
Wymiary wykluczenia społecznego
(Wolfe, 1995)
" Wykluczenie z politycznego wyboru.
 Najbardziej oczywista sytuacja dotyczy państw
niedemokratycznych
 W państwach demokratycznych czy
semidemokratycznych polega na nie uczestniczeniu
segmentów społeczeństwa w podejmowaniu decyzji
politycznych (mimo formalnego uprawnienia). Nie
dzieje się tak gdyż taka aktywność przekracza
kompetencje obywatelskie tego segmentu, albo jest
Ä… w przekonaniu jednostek Ä… bez znaczenia.
 Wnuk-Lipiński pisze, że nie jest to wykluczenie
spoÅ‚eczne, a raczej Ä…samowykluczenieº.
Wymiary wykluczenia społecznego
(Wolfe, 1995)
" Wykluczenie z sieci organizacji obywatelskich
i ze społecznej solidarności.
 ąw miarę słabnięcia innych z
ródeł wsparcia coraz
ważniejsza staje się religijna i etniczna podstawa
solidarnoÅ›ci spoÅ‚ecznejº.
 Obecnie obserwowane przemiany: restrukturyzacja
miejsc pracy, wymuszona przez wzrastajÄ…cÄ…
konkurencję i postęp technologiczny, bezrobocie,
rozpad tradycyjnych społeczności lokalnych,
migracje zarobkowe, powodujÄ… wzrastanie na
świecie liczby osób wykluczonych ze wsparcia przez
wspólnoty sąsiedzkie, związki zawodowe,
spółdzielnie, grupy samopomocowe itd.
Wymiary wykluczenia społecznego
(Wolfe, 1995)
" Wykluczenie z rozumienia tego, co siÄ™ dzieje.
 ąLudzie ze wszystkich klas i środowisk, są w pewnym
sensie pozbawieni możliwości uchwycenia implikacji zmian
w nauce, technologii, gospodarce, polityce, kulturze,
demografii, w środowisku naturalnym dzisiejszego świata,
a zarazem w codziennym życiu doświadczają skutków tych
zmian i bombardowani sÄ… przez telewizjÄ™ i inne z
ródła
przekazu (nie wyłączając plotek i pogłosek) informacjami,
interpretacjami i ostrzeżeniami jakoś ich dotyczącymi. (ź)
Społeczeństwa doświadczają przejścia od relacji
społecznych zorganizowanych wokół pracy do relacji
społecznych opartych na sposobach pozyskiwania
informacji. Niezdolność do korzystania z komputera staje
siÄ™ formÄ… wykluczeniaº
 Wolfe pisze o coraz istotniejszym wykluczeniu od trafnego
rozpoznania informacji, która staje się coraz ważniejszym
czynnikiem decydujÄ…cym o udanym bÄ…dz
nieudanym życiu.
Formy marginalności (Kowalak 1998)
" Mogą się wiązać:
 Ze sferą wytwórczości, a w tym z różnymi stopniami
zatrudnienia, z bezrobociem jawnym i ukrytym, z
działalnością gospodarczą na własny rachunek;
 Ze sferą spożycia, a w niej ze sprawą wysokości dochodów, a
więc z uczestnictwem w dostępie do dóbr i usług, zarówno
oferowanych przez rynek, jak wytworzonych na własny
użytek;
 Z szeroko pojętą sferą kultury, gdzie marginalność objawia
siÄ™ i jest skutkiem trwania w sposobach zachowania siÄ™
uniemożliwiających wykonywanie ról społecznych,
odpowiadajÄ…cych standardom grup dominujÄ…cych;
 Ze sferą oświaty, a w niej z dostępem do literatury i sztuki;
 Ze sferą polityki, a w niej z partycypacją w wyrażaniu opinii i
w podejmowaniu decyzji dotyczÄ…cych realizacji praw
obywatelskich, praw producenta i konsumenta, praw
mieszkańca danego obszaru;
 Ze sferą socjalną, a w niej z dostępem do opieki zdrowotnej,
opieki społecznej, usług społecznych, czy mieszkania.
Przyczyny wykluczenia społecznego.
" Systemowe ą podstawowe reguły określonego systemu ą ze
względu na swą logikę ą tworzą kategorię
zmarginalizowanych i wykluczonych w którejś z
wyróżnionych przestrzeni życia publicznego.
" Strukturalne ą brak dopasowania struktury społecznej do
zapotrzebowań rynku wyklucza pewne kategorie ludzi
(najczęściej z udziału w ekonomicznej przestrzeni życia
publicznego).
" Kulturowe ą deficyt kapitału kulturowego pewnych
segmentów społeczeństwa wyłącza je z życia publicznego.
" Indywidualne Ä… nietrafne decyzje jednostkowe,
niesprawność fizyczna lub umysłowa, przypadki losowe lub
wyniszczenie przez nałogi (pijaństwo, narkomania) wyłącza
taką jednostkę z uczestnictwa w życiu publicznym lub
spycha na jego margines.
Grupy marginalizowane
Lista grup analizowanych jako Ä…zagrożoneº wykluczeniem na
podstawie przeglądu badań wykluczenia społecznego (H.Silver)
1. DÅ‚ugotrwale bezrobotni i bezrobotni z
13. Kobiety.
krótkimi okresami zatrudnienia.
14. Cudzoziemcy, uchodz
cy i imigranci.
2. Zatrudnieni w niepewnych warunkach i na
15. Rasowe, religijne, językowe i etniczne
miejscach pracy nie wymagajÄ…cych
mniejszości.
kwalifikacji (starsi pracownicy, niechronieni
kodeksem pracy).
16. Pozbawieni praw obywatelskich.
3. Nisko opłacani i ubodzy.
17. Odbiorcy pomocy społecznej.
4. Chłopi bez ziemi.
18. PotrzebujÄ…cy, ale nie uprawnieni do pomocy
społecznej.
5. Bez kwalifikacji, analfabeci, osoby
przerywajÄ…ce naukÄ™ w szkole.
19. Mieszkańcy budynków nadających się do
generalnego remontu lub wyburzenia, lub
6. Umysłowo i fizycznie upośledzeni i
mieszkający w złych sąsiedztwach.
niesprawni.
20. Osoby, których poziom konsumpcji jest
7. Uzależnieni od substancji psychoaktywnych.
poniżej potrzebnego do przetrwania
8. Przestępcy, więz
niowie, ludzie z kryminalnÄ…
(głodujący, bezdomni, Czwarty Świat).
przeszłością.
21. Ci, których konsumpcja, spędzanie czasu
9. Samotni rodzice.
wolnego lub inne praktyki są napiętnowane
10. Wykorzystywane dzieci, wyrastajÄ…ce w
lub uznane za dewiacyjne (nadużywający
problemowych rodzinach.
alkoholu lub narkotyków, przestępcy, inaczej
ubrani, mówiący, zmanierowani).
11. Młodzież, szczególnie bez doświadczeń
zawodowych lub dyplomów szkolnych.
22. Przemieszczający się w dół struktury
społecznej.
12. PracujÄ…ce dzieci.
23. Społecznie izolowani, bez przyjaciół i
rodziny.
Koncepcja Freda Mahlera
W świetle definicji Mahlera marginalnymi są
następujące grupy:
1. pozbawione równych praw z powodu mniejszego dostępu
do władzy (politycznej, ekonomicznej, kulturowej) w
porównaniu z ludz
mi usytuowanymi w centrum (np.
kolonizatorzy a kolonizowani, społeczności miejskie a wiejskie,
wykształceni a analfabeciź)
2.
a. z podwójną lub więcej afiliacją (przynależnością) lub w
stanie przejściowym z jednej grupy do innej w ramach
tego samego społeczeństwa zorganizowanego
hierarchicznie, doświadczające zmiany zdominowanych
norm i wartości na dominujące i odwrotnie (np. imigranci
z biednych krajów w krajach bogatych, mniejszości etniczne i
narodowe, migranci wiejscy w miastach)
b. takiego samego rodzaju jak a, ale w społeczeństwach
zorganizowanych niehierarchicznie (np. dojeżdżający ze wsi
do pracy w mieście, rodziny złożone z członków należących do
różnych klas społecznych, niepełnosprawni)
Mahler proponuje zestaw
ogólnych cech grupy marginalnej.
1. Pozbawienie władzy i dostępu do podejmowania decyzji.
2. Mniej praw a więcej obowiązków.
3. Mniej możliwości wyboru a więcej ograniczeń.
4. Mniej możliwości ekonomicznych i niższa pozycja ekonomiczna.
5. Mniej możliwości edukacyjnych, zawodowych, wypoczynku itp.
6. Większe narażenie na skutki społecznych nacisków i kryzysów.
7. Dyskryminacja prawna.
8. Społeczne naznaczanie (napiętnowanie) i praktyki
dyskryminujÄ…ce.
1. Pozbawienie władzy i dostępu do
podejmowania decyzji.
Osoby z grup marginalnych majÄ… ograniczonÄ…
podmiotowość, czyli ich wpływ na instytucje, od których
zależy poziom i jakość ich życia jest ograniczony lub w
ogóle takiego wpływu nie mają.
Można też powiedzieć, że marginalizacja w tym wymiarze
zwiÄ…zana jest z uprzedmiotowieniem, czyli z procesem
odwrotnym do upodmiotowienia (po angielsku
empowerment).
Im bardziej człowiek jest uprzedmiotowiony, tym mniejszy
ma wpływ na życie swoje i swoich bliskich, jest więc
przedmiotem oddziaływań innych lub bardziej
bezosobowych procesów.
2. Mniej praw a więcej obowiązków.
Wskazanie nie tylko na to, że grupy marginalne mają
mniej praw niż grupy dominujące, ale nierówność w
tym względzie wyraża się także nierównym podziałem
obowiązków między tymi grupami.
Na zmarginalizowanych leży ciężar dowodu, że są
dobrymi obywatelami, dobrymi pracownikami,
dobrymi rodzicami itd.
Grupy dominujące i normalsi niejako z założenia
wypełniają wszystkie obowiązki (obywatelskie,
pracownicze, rodzinne).
Zmarginalizowani muszą się wykazać, aby potwierdzić
swoją przynależność do zorganizowanego i
regularnego społeczeństwa i wywalczyć
równouprawnienie, stąd też więcej obowiązków i
wymagań wobec nich.
3. Mniej możliwości wyboru a więcej
ograniczeń.
Członkowie grup marginalnych cieszą się
mniejszą wolnością niż członkowie należący do
grup dominujÄ…cych.
Rozmaite służby powołuje się do tego, aby
kontrolować i nadzorować różne mniejszości,
które wydają się potencjalnym zagrożeniem
dla wartości wyznawanych przez
dominujących normalsów.
Kontrola i nadzór mają rozmaite formy, a im
bardziej jesteśmy zaawansowani techniczne,
tym większe są możliwości inwigilacji i
nadzoru.
4. Mniej możliwości ekonomicznych i
niższa pozycja ekonomiczna.
Ubóstwo w społeczeństwie, w którym
większość bardziej zaawansowanych
instrumentów integracji jest dostępnych
za pieniądze sprzyjać będzie
marginalizacji.
5. Mniej możliwości edukacyjnych,
zawodowych, wypoczynku itp.
Dostęp zmarginalizowanych do tego, czym się w
pełni cieszą się normalsi jest utrudniony nie
tylko ze względu na ubóstwo, ale również ze
względu na mniej praw i ograniczoną swobodę
działania.
Wiele instytucji polityki społecznej działa lub
działało w ten sposób, że warunkami
otrzymania świadczeń czyni się brak
aktywności, która dla normalsów symbolizuje
zintegrowanie i normalność, np. brak
zatrudnienia, brak dochodów, brak
kwalifikacji, brak wiedzy, brak zaradności itp.
6. Większe narażenie na skutki
społecznych nacisków i kryzysów.
W wielu podejściach do marginalizacji i wykluczenia
społecznego zwraca się uwagę na podatność
zmarginalizowanych i wykluczonych na skutki
negatywnych wydarzeń, które dla grup dominujących
nie są żadnym zagrożeniem.
Inaczej mówiąc, odporność różnych grup na pogorszenie
sytuacji w wyniku wystÄ…pienia tego, co siÄ™ nazywa
ryzykami socjalnymi (m.in. choroba, macierzyństwo,
utrata pracy, niepełnosprawność, starość) kryzysami
gospodarczymi jest różna, zmarginalizowani mają ją
zdecydowanie mniejszą w porównaniu z normalsami z
grup dominujÄ…cych.
7. Dyskryminacja prawna.
Dyskryminacja prawna polega na tym, że ustawy i
rozporządzenia obowiązując w danym społeczeństwie
jawnie dyskryminują jakieś zbiorowości.
Klasyczne przykłady dyskryminacji prawnej na dużą
skalÄ™ to apartheid w RPA i ustawodawstwo
antyżydowskie w III Rzeszy.
Bardziej subtelne przejawy dyskryminacji prawnej majÄ…
miejsce również dzisiaj, wystarczy przejrzeć różne
wystÄ…pienia Rzecznika Praw Obywatelskich.
W ujęciu społeczeństwa jako pola walki prawo wyraża
głównie poglądy i interesy grup dominujących.
8. Społeczne naznaczanie
(napiętnowanie) i praktyki
dyskryminujÄ…ce.
Ludzi marginalnych opatruje siÄ™ rozmaitymi
etykietami, które są nacechowane
negatywnymi ocenami moralnymi i wyrażają
pogardę lub litość normalsów z grup
dominujących dla osób należących do
zbiorowości lub grup zmarginalizowanych.
Potwierdza to dominującą pozycję i wyższość
stygmatyzujÄ…cych wobec stygmatyzowanych.
Naznaczanie to atak na dobre imiÄ™ i
tożsamość, który może być również
wykorzystany jako uzasadnienie dalszych
form przemocy i opresji.