PRACA MAGISTERSKA - BARBARA NIWIC
SKA
DOLEGLIWOŚCI BÓLOWE STAWÓW KOC
CZYN DOLNYCH
W ASPEKCIE AKTYWNOŚCI RUCHOWEJ
Prof. Romanowski pisał: "Słabe bodz
ce podtrzymują czynności życiowe organizmu na
poziomie minimalnym, silne bodz
ce powodują stan adaptacji, wytrenowania, zbyt silne
bodz
ce powodują zakłócenia i są szkodliwe".
Ruch,
podobnie jak lekarstwo, w zbyt małych dawkach
jest obojętny dla organizmu, w nadmiernych
szkodzi,
a w odpowiednich może być niezastąpionym
środkiem konserwacji i doskonalenia funkcji ciała.
H. Grabowski
2
SPIS TREŚCI
ROZDZIAA
I....................................................................................................................5
Wstęp ........................................................................................................................5
1. Ból stawów........................................................................................................6
1.1. Podział.......................................................................................................6
1.2. Przyczyny ..................................................................................................7
1.3. Objawy ......................................................................................................9
2. Ból...................................................................................................................11
2.1. Definicja ..................................................................................................11
2.2. Charakterystyka .......................................................................................11
2.3. Podział.....................................................................................................13
3. Kończyna dolna ...............................................................................................14
3.1. Podział funkcjonalny i anatomiczny kończyny dolnej...............................14
3.2. Połączenia kości.......................................................................................15
3.3. Budowa stawu..........................................................................................16
3.4. Anatomia kończyny dolnej.......................................................................18
4. Aktywność ruchowa ........................................................................................23
4.1. Definicja ..................................................................................................23
4.2. Korzystny wpływ na organizm.................................................................25
4.3. Niekorzystny wpływ na organizm ............................................................27
ROZDZIAA
II.................................................................................................................30
Cel pracy.................................................................................................................30
ROZDZIAA
III ...............................................................................................................31
Materiał i metody badań ..........................................................................................31
ROZDZIAA
IV ...............................................................................................................32
Wyniki i ich omówienie...........................................................................................32
ROZDZIAA
V ................................................................................................................48
Dyskusja..................................................................................................................48
ROZDZIAA
VI ...............................................................................................................52
Wnioski...................................................................................................................52
ROZDZIAA
VII..............................................................................................................53
Piśmiennictwo.........................................................................................................53
3
ROZDZIAA
VIII.............................................................................................................56
Aneks ......................................................................................................................56
1. Wykaz rycin ........................................................................................................56
2. Wykaz tabel.........................................................................................................57
3. Ankieta................................................................................................................58
4
ROZDZIAA
I
Wstęp
Ruch towarzyszy nam przez całe życie. Dzięki niemu rozwijamy się fizycznie,
poznajemy otoczenie, uczymy się granic swoich możliwości, pracujemy zawodowo.
Aktywność ruchowa podejmowana w odpowiedni sposób i we właściwych proporcjach
gwarantuje prawidłowy rozwój, zdrowie i dobrą sprawność psychofizyczną.
Ciało człowieka poddawane jest w ciągu życia zróżnicowanym obciążeniom,
związanym z naturalną potrzebą ruchu, doskonaleniem sprawności, eksploatacją
sportową, czy wymogami wykonywania wyuczonego zawodu. Do chwili obecnej nie
wynaleziono skutecznego sposobu zapobiegania przedwczesnemu ,,zużyciu narządu
ruchu w wyniku nadmiernej jego eksploatacji. W przypadku osoby młodej i zdrowej
przyczyną większości dolegliwości narządu ruchu jest typowy dla naszej
współczesności wyścig z czasem i przestrzenią, bez liczenia się z możliwościami
adaptacyjnymi i kompensacyjnymi. Wbrew panującym poglądom uszkodzenia tkanek
miękkich narządu ruchu wcale nie muszą rozpoczynać się od określonych i silnych
urazów, pozostawiających ślad w pamięci pacjenta. W większości przypadków w grę
wchodzi sumowanie się mikrourazów (w tym zwykłych przeciążeń) i skryty rozwój
choroby, niejednokrotnie nie dający wyraz
nych objawów, z wyjątkiem dolegliwości
bólowych [1,2].
5
1. Ból stawów
1.1. Podział
Dolegliwości bólowe stawów dotyczą każdego człowieka. Stawy stanowią
najważniejszą część układu ruchu. Ze względu na pełnione przez nie funkcje
oraz skomplikowaną budowę anatomiczną to one najczęściej ulegają
uszkodzeniom.
Ból stawu to objaw:
a. procesu zapalnego,
b. niepełnosprawności
" wewnątrzstawowej; dotyczą błony maziowej, chrząstki, łąkotek,
więzadeł krzyżowych.
" okołostawowej; dotyczą tkanek związanych ze stawem (ścięgna,
więzadła, kaletki maziowe).
" pozastawowej; dotyczą mięśni, kości, układu nerwowego lub układu
krążenia.
Według Światowej Organizacji Zdrowia w skład pojęcia ,,niepełnosprawności
wchodzą:
" uszkodzenia; wrodzona utrata lub nieprawidłowość anatomicznej,
fizjologicznej struktury lub czynności.
" niepełnosprawność czynnościowa; ograniczenie lub utrata
(wynikająca z uszkodzenia) wykonywania danej czynności w sposób
uznany za normalny dla istoty ludzkiej [3,4,5].
6
1.2. Przyczyny
Dolegliwości bólowe stawu powstają pod wpływem działania czynnika
uszkadzającego. Najczęściej jest to proces starzenia oraz mechaniczne, fizyczne lub
toksyczne uszkodzenia. Można tutaj wymienić: ostre bądz
przewlekłe urazy fizyczne,
mikrourazy, przeciążenia, nieprawidłowości budowy stawu (wrodzone lub nabyte),
zaburzenia czucia i trofiki stawu, zaburzenia neurogenne, zmiany statyczne i
dynamiczne narządu ruchu, przebyte zapalenia stawu itp. [6].
Uraz może prowadzić do zmian patologicznych, takich jak; stłuczenia, złamania,
skręcenia, podwichnięcia i zwichnięcia. U sportowców ich przyczyną są powtarzające
się mikrourazy układu mięśniowo-stawowego. Mogą je powodować siły nadmiernego
tarcia bądz
nadmiernego rozciągania powstające wskutek nieprawidłowo
wykonywanego ćwiczenia, ruchu lub zbyt dużych obciążeń. Uszkodzenia urazowe
mogą wystąpić jako obrażenia ostre lub przewlekłe [5,6,7,8].
W wyniku uszkodzenia elementów stawowych może dojść do zaburzonej
równowagi między zdolnością przenoszenia i amortyzowania obciążeń mechanicznych.
Przeciążenia, mikrourazy związane z uprawnianiem sportu lub wykonywanym
zawodem, wiążą się z nadmiernym zużyciem stawu oraz zmianami w obrębie
przyczepów ścięgien i więzadeł. Do uszkodzeń stawu może dojść, jeżeli obciążenia są
zbyt duże, a struktury zbyt słabe [9,10].
Wady wrodzone lub nabyte stawu zmieniają jego prawidłową mechanikę,
zmniejszają tolerancję na przeciążenia oraz zmieniają równowagę siłową pomiędzy
mięśniami. Nieprawidłowości te mogą powodować nadmierne i nierównomierne
obciążenia, które pociągają za sobą dalsze uszkodzenia elementów stawowych [10].
Niektóre choroby metaboliczne, takie jak cukrzyca, mogą upośledzać strukturę
chrząstki. Potencjalnie odwracalnym czynnikiem ryzyka jest także otyłość i palenie
papierosów (być może na zasadzie toksycznego uszkodzenia chrząstki lub jej
niedotlenienia) [10,11].
Czynniki prowadzące do destrukcji chrząstki stawowej przedstawiono na
rycinie 1.
7
Zmiany wielkości i
Zmiany Prawidłowe obciążenie
orientacji wektorów
wielkości i nieprawidłowego stawu;
mięśniowych w stawie
orientacji nieprawidłowości wrodzone i
sumarycznego nabyte
wektora stawu
Przeciążenia, urazy
Zaburzenia Zmiany
Nasilone
nerwowo- orientacji
przeciążenia
- mięśniowe środka
Inne wtórne przyczyny
wektora
grawitacji
Choroby zapalne
Powtarzające
się nagłe,
ściskające
Destrukcja chrząstki
obciążenie
Rycina 1. Model czynników uszkadzających chrząstkę stawową [12].
8
1.3. Objawy
Wszystkie czynniki uszkadzające staw najczęściej prowadzą do choroby
zwyrodnieniowo - zniekształcającej. Zmiany te nie stanowią jednolitej jednostki
chorobowej, lecz zespół zmian powstających w wyniku destrukcyjnych czynników.
Choroba ma przebieg postępujący. Zmiany chorobowe dotyczą głownie chrząstki
stawowej, ale również elementów kostno - stawowych i miękkich okołostawowych.
Zniszczenie chrząstki, przejawiające się obniżeniem wysokości chrząstki w stawie,
powoduje nierównomierne zwężenie szpary stawowej. W nasadach kości tworzą się
torbiele zwyrodnieniowe (geody) i zagęszczenia (sklerotyzacja) kości będące wyrazem
osłabienia właściwości amortyzacyjnych chrząstki. Na krawędziach powierzchni
stawowych powstają wyrośla kostne  osteofity (Rycina 2) [13,14].
Choroba zwyrodnieniowa może dotyczyć jednego lub kilku stawów.
Prawdopodobieństwo jej występowania rośnie wraz z wiekiem i dotyczy połowy osób
po 65 roku życia. Lokalizacja zmian bywa różna w zależności od płci, rasy oraz wieku.
Zmiany chorobowe występują wcześniej u osób z wadami wrodzonymi jak kolano
szpotawe, koślawe itp. Wpływ mają również czynniki środowiskowe, styl życia oraz
charakter wykonywanej pracy. Podstawowe objawy choroby to ból, obrzęk,
ograniczenie ruchomości. Dolegliwości bólowe nasilają się podczas większego
obciążenia i aktywności, a zmniejszają w czasie odpoczynku. Towarzyszy im również
niestabilność stawu, osłabienie mięśni okołostawowych i zmęczenie. W wyniku
uszkodzenia elementów stawowych może dojść do zaburzonej równowagi między
zdolnością przenoszenia i amortyzowania obciążeń mechanicznych [6,11].
9
 Rycina 2. Zmiany stawu w chorobie zwyrodnieniowej [15].
10
2. Ból
2.1. Definicja
Ból wg Międzynarodowego Towarzystwa Badania Bólu jest nieprzyjemnym
doznaniem zmysłowym i emocjonalnym związanym z rzeczywistym lub potencjalnym
uszkodzeniem tkanek [14,16].
Jest on uczuciem subiektywnym i indywidualnym. Jego odczucie zależy od
aktywacji różnego typu receptorów bólowych (mechanicznych, elektrycznych,
termicznych, chemicznych) oraz osobniczych różnic psychicznych, zmodyfikowanych
przez wcześniejsze doświadczenia i psychosomatyczne uwarunkowania. Dla jednych
osób ból będzie dużym cierpieniem, podczas gdy inni odczują go tylko jako lekki
dyskomfort [17,18].
2.2. Charakterystyka
Ból towarzyszy człowiekowi przez całe życie sygnalizując, że w organizmie
dzieje się coś złego i niejednokrotnie jest pierwszym zwiastunem choroby. Podstawową
jego funkcją jest działanie ostrzegająco - ochronne. Odpowiedz
organizmu polega na
pobudzeniu ośrodkowego układu nerwowego (wzrost napięcia mięśniowego) a w
następnej kolejności innych układów takich jak: układu oddechowego (przyspieszenie i
spłycenie oddechu), krążenia (przyspieszenie czynności serca, podwyższenie ciśnienia
tętniczego, zwiększenie przepływu obwodowej krwi) i wydzielania wewnętrznego.
Celem organizmu jest utrzymanie homeostazy pomimo działania uszkadzającego
bodz
ca [16,18].
Przemijający ból fizjologiczny (wywołany przez bodziec nie uszkadzający
tkanki) pojawia się wtedy, gdy np. dotkniemy gorącego przedmiotu - wtedy naszą
natychmiastową reakcją jest usunięcie się z obszaru zagrożenia w obawie przed
uszkodzeniem. Z kolei w przypadku uszkodzenia głębokich struktur somatycznych
(skręcenie, złamanie), towarzyszący ból wymusza ograniczenie aktywności, przez co
zmniejsza się potencjalne ryzyko dalszego uszkodzenia lub nasilenia
patofizjologicznych zmian [17].
11
 Przewodzenie bólu to etapowy przepływ informacji o bodz
cu bólowym z
receptorów bólowych, tzw. nocyceptorów, które znajdują się na powierzchni skóry, w
narządach wewnętrznych, stawach, mięśniach, więzadłach czy innych tkankach. Impuls
bólowy może być przewodzony przez zmielinizowane włókna A-delta o średnicy 2-5
mikrometrów (przewodzące z prędkością 12-30 m/s) oraz niezmielinizowane włókna C
o średnicy 0,4-1,2 mikrometra (prędkość przewodzenia 0,5-2 m/s). Po wejściu do
rdzenia kręgowego aksony nocyceptorów kończą się w rogach tylnych. Ma tu miejsce
hamowanie rdzeniowe, zwane  bramką kontrolną , opisane w 1965 roku przez R.
Melzack i P. D. Wall. Drażnienie grubych włókien czuciowych, unerwiających obszar,
z którego pochodzi ból, zmniejsza czucie bólu. Następnie wstępującymi drogami
rdzeniowo  wzgórzowymi informacje zostają przesłane przez rdzeń przedłużony, most
i śródmózgowie do jąder wzgórza, stąd przekazywane są do współczulno - czuciowej
części kory mózgowej lub istoty szarej śródmózgowia. Połączenia pomiędzy rdzeniem
kręgowym, wzgórzem i korą ruchowo  czuciową są odpowiedzialne za czuciowe
doświadczenie bólu (jego nasilenie, lokalizację i jakość), podczas gdy połączenia
pomiędzy zakrętem obręczy i płatem czołowym najprawdopodobniej odpowiadają za
emocjonalny wymiar bólu. Ostatecznie percepcja bólu zależy od wielu czynników
obniżających próg bólu (zmęczenie, bezsenność, depresja, stany chorobowe) lub
podwyższających go (sen, wypoczynek, aktywność oraz leki przeciwbólowe,
przeciwdepresyjne). W procesie przewodzenia i hamowania uczestniczy szereg
chemicznych mediatorów, między innymi: enkefaliny, endorfiny, serotonina, histamina,
bradykinina, ATP, jony potasu, prostaglandyny i wiele innych substancji. Mediatory
spełniają rolę czynników inicjujących i utrzymujących pobudzenie receptorów
bólowych [16,18,19].
12
2.3. Podział
Wyróżniamy różne typy bólów, klasyfikując je w zależności od :
a) Mechanizmu powstawania :
" organiczny; posiada rozpoznawalną przyczynę organiczną niszczącą
tkankę,
" nieorganiczny (psychogenny); nazywany bólami fantomowymi.
Może wystąpić po amputacjach, odczuwa się go w nie istniejącej
części ciała.
b) Patomechanizmu powstawania :
" nocyceptywny; zaistniała patologia powoduje przewlekłe drażnienie
nocyceptorów,
" neuropatyczny; występuje przy uszkodzeniu neuronów
przewodzących bodz
ce bólowe , przyczynami może być: bezpośredni
uraz, zakażenie, niedokrwienie, choroby metaboliczne,
" ośrodkowy; powstający w ośrodkach mózgu odpowiedzialnych za
wrażenie bólu.
c) Umiejscowienia receptorów:
" somatyczny; w skórze, mięśniach i stawach. Ból ten można łatwo
opisać i zlokalizować,
" trzewny tj. przenoszony; w narządach. Trudny do zlokalizowania,
ponieważ może rzutować do innych, zdrowych obszarów ciała.
d) Od czasu trwania:
" ostry; występuje nagle w odpowiedzi na zaistniały bodziec. W
wyniku zdrowienia zanika po upływie kilku do kilkunastu dni,
" przewlekły; utrzymuję się np. przy braku lub przy niewłaściwym
leczeniu bólu ostrego. O bólu przewlekłym mówimy wtedy, gdy
trwa dużej niż trzy miesiące [14,16,20].
13
3. Kończyna dolna
3.1. Podział funkcjonalny i anatomiczny kończyny dolnej
Kończyna dolna (Rycina 3) spełnia podstawową funkcję podporowo -
lokomocyjną człowieka. W odróżnieniu od kończyny górnej ma budowę o charakterze
statycznym. Spełniając funkcję chodu i postawy podlega skutkom przeciążeniowym
(urazy, zwyrodnienia), jak i chorobom ogólnoustrojowym, między innymi RZS,
cukrzycy, ZZSK.
Rycina 3. Budowa kończyny dolnej [21].
14
Kończyna dolna spełnia dwie podstawowe czynności:
1) czynność czuciowa - realizowana głównie przez stopę.
Analogicznie do kończyny górnej wyróżniamy:
" czucie powierzchniowe,
" czucie głębokie i mięśniowe,
" kontrole motoryczną (ruchową), warunkującą właściwą reakcję
na występujące bodz
ce.
2) czynność ruchowa - wyróżniamy tutaj następujące zadania:
" podparcie statyczne ciała (pozycja stojąca),
" oporowanie (np. w przysiadzie, podpieranie ciała podczas
wstawania),
" lokomocję (chód, bieg, skok),
" obronę (np. kopnięcie, odepchnięcie),
" chwytanie; rozwijane u osób bezrękich [22].
3.2. Połączenia kości
Zasadniczym czynnikiem decydującym o ruchowej funkcji szkieletu są
połączenia kości. Połączenia te dzielimy na ścisłe, utworzone przez: więzozrosty,
chrząstkozrosty, kościozrosty, oraz połączenia ruchome, czyli stawy. Ruchomość
połączeń ścisłych kości jest ograniczona, bardzo różna w zależności od materiału tkanki
łączącej. W połączeniach ruchomych kości nie są ze sobą złączone lecz stykają się
jedynie powierzchniami stawowymi. Zakres i rodzaj ruchu zależy od: kształtu
powierzchni stawowych (cylindryczne, eliptyczne, siodełkowe, kuliste, płaskie), liczby
stopni swobody, liczby osi obrotu, napięcia torebki stawowej, więzadeł, mięśni i
zakończeń kostnych. Prawidłowe ruchy czynne i bierne w stawie wymagają kątowego
ruchu ślizgowego, który może być nazwany ruchem tocząco - ślizgowym. Ruchy
tocząco  ślizgowe zapewniają prawidłowy odstęp oraz przyleganie powierzchni
stawowych i przez to równoległy poślizg powierzchni stawowych z niewielkim tarciem.
Staw powinien posiadać odpowiedni stopień ruchomości, a jednocześnie musi mieć
zapewnioną stabilność. Stabilność stawu, pochodząca z układu mięśniowego i aparatu
torebkowo  więzadłowego, zapewnia optymalny docisk obu powierzchni stawowych.
15
Docisk tych powierzchni powinien pozostać możliwie niewielki, żeby nie przyczyniał
się do uszkodzeń powierzchni ślizgowych. Staw nie powinien zużywać się przy pracy,
gdyż ma służyć organizmowi przez całe życie [23,24,25].
Stabilność aktywna, dynamiczna stawu zapewniana jest przez napięcie mięśni
(przede wszystkim krótkich, przylegających do stawu) utrzymujące się przy ruchu oraz
obciążeniu. Napięcie mięśni powinno być dostosowane do celu ruchu tak, żeby
zapewnić optymalny ruch tocząco  ślizgowy i optymalne obciążenie w stawie.
Więzadła stawu z drugiej strony są odpowiedzialne za bierną stabilność, która ogranicza
niekontrolowane lub nadmierne ruchy [25].
3.3. Budowa stawu
We wszystkich stawach możemy odróżnić następujące składniki główne (Rycina 4):
1. Wolne pokryte chrząstką powierzchnie stawowe kości łączących się w stawie.
Powierzchnie stawowe bywają płaskie, wklęsłe lub wypukłe. Powierzchnie
wklęsłe stanowią zwykle panewkę stawu, zaś powierzchnie wypukłe główkę
stawową. Grubość chrząstki stawowej jest uzależniona od tarcia w stawie, jest
inna w różnych stawach, średnia grubość wynosi 0,5  2 mm. Dzięki zawartości
proteoglikanów chrząstka posiada zdolność do sprężystego odkształcania się.
Stanowi podstawowy składnik ruchowy stawu. Tworzy ochronę dla zakończeń
kości zmniejszając tarcie i osłabiając siłę urazów.
2. Torebka stawowa.
A
ączy końce stawowe kości i odgranicza staw od otoczenia. Torebka stawowa
składa się z dwóch warstw: warstwę zewnętrzną tworzy błona włóknista,
wewnętrzną zaś błona maziowa. Błona włóknista zbudowana jest z mocnych
włókien łącznotkankowych, które w niektórych miejscach stawu tworzą silne
pasma zwane więzadłami stawowymi. Stopień napięcia torebki jest różny; w
jednych stawach jest bardzo luz
na, pozwalając na dużą ruchomość kości, w
innych jest silnie napięta, ograniczając ruch. Błona maziowa natomiast
wytwarza maz
stawową oraz różnego rodzaju twory: fałdy, kaletki oraz kosmki
maziowe.
16
3. Jama stawowa.
Przestrzeń pomiędzy błoną maziową a powierzchniami stawowymi wypełniona
mazią stawową.
W stawie poza głównymi składnikami mogą występować jeszcze inne, swoiste
elementy, takie jak:
" więzadła stawowe; są to silniejsze pasma błony włóknistej torebki stawowej,
zbudowane z tkanki łącznej włóknistej zbitej.
" więzadła międzykostne; łączą niepokryte chrząstką powierzchnie stawowe
kości. Wzmacniają torebkę stawową, przytrzymują kości stawu w
prawidłowym położeniu, przeciwdziałają oddalaniu się końców stawowych od
siebie.
" obrąbki stawowe; zbudowane są z chrząstki włóknistej. Tworzą przedłużenie
panewki stawowej w postaci całkowitego lub częściowego pasma
pierścieniowatego.
" krążki stawowe; znajdują się między powierzchniami stawowymi, dzieląc
jamę stawu na dwie komory.
" łąkotki stawowe; stanowią częściową przegrodę jamy stawu, wyrównują nie
dostosowane do siebie powierzchnie stawowe.
Rycina 4. Budowa stawu [15].
17
Stawy ze względu na pełnione funkcję oraz skomplikowaną budowę
anatomiczną często ulegają uszkodzeniom [23,26,27].
3.4. Anatomia kończyny dolnej
Pod względem anatomicznym kończynę dolną dzielimy na następujące elementy:
A. Obręcz kończyny dolnej
Obręcz kończyny dolnej, zwana obręczą biodrową, składa się z parzystej kości
miednicznej, która wraz z kością krzyżową tworzy mocny pierścień kostny
zwany miednicą. Kość miedniczna składa się z trzech części tj. kości biodrowej,
kulszowej i łonowej. Kości miedniczne są połączone z przodu spojeniem
łonowym, natomiast z tyłu z kością krzyżową łączą się za pomocą stawów
krzyżowo - biodrowych. Staw krzyżowo  biodrowy jest stawem płaskim,
powierzchnie stawowe obu kości utworzone są przez powierzchnie uchowate.
Ruchomość stawu jest bardzo ograniczona, a w wieku starczym może nastąpić
zrost kości w stawie i jego usztywnienie. Kość krzyżowa dodatkowo
stabilizowana jest przez mocne więzadła krzyżowo - biodrowe grzbietowe,
nieco słabsze krzyżowo  biodrowe brzuszne, krzyżowo - biodrowe
międzykostne oraz więzadło biodrowo  lędz
wiowe. Spojenie łonowe i oba
stawy krzyżowo - biodrowe stanowią ważną ochronę pierścienia miednicy oraz
kręgosłupa, osłabiając wstrząsy wynikające z czynności chodu, biegu czy
skoków.
B. Część wolna kończyny dolnej
W skład jej wchodzą: kość udowa, kości goleni i kości stopy. Kości te tworzą
następujące połączenia stawowe:
Staw biodrowy (Rycina 5)
Jest to staw kulisty panewkowy. Powierzchnie stawowe utworzone są przez:
panewkę kości miednicznej (pogłębioną przez wysoki obrąbek panewkowy),
18
oraz głowę kości udowej. Chrząstka stawowa ma kształt półksiężycowaty, dół
panewki wypełnia tkanka tłuszczowa i więzadło obłe kości udowej. Grubość
chrząstki w stawie jest największa w miejscu, gdzie głowa kości udowej ulega
największemu uciskowi podczas stania. Powierzchnie stawowe nie są w pełni do
siebie dopasowane. Szczyt panewki jest obszarem nie mającym kontaktu z
kością udową; pozwala to na odpowiednie smarowanie stawu. Kończyna dolna
wymaga silnego aparatu więzadłowego wzmacniającego torebkę. Odróżniamy
więzadła: biodrowo - udowe, łonowo - udowe i kulszowo - udowe oraz warstwę
okrężną. Położenie spoczynkowe torebki stawowej występuje przy zgięciu około
30 st., odwiedzeniu 30 st. i lekkiej rotacji zewnętrznej. Staw biodrowy przenosi
duże obciążenia, które bardzo zwiększają się podczas stania, przekraczając
dwukrotnie masę ciała - przy marszu aż czterokrotnie, w czasie biegu
sześciokrotnie.
Rycina 5. Staw biodrowy [28].
19
Staw kolanowy (Rycina 6)
Jest największym stawem organizmu ludzkiego, a równocześnie jednym z
najbardziej wrażliwych i często ulegającym uszkodzeniom. Główkę stawową
tworzą kłykcie kości udowej, panewkę  kłykcie piszczeli i rzepka, która chroni
staw od przodu i zwiększa działanie mięśnia czworogłowego. Część stawu
pomiędzy kłykciami udowymi i rzepką określana jest klinicznie jako staw
rzepkowo - udowy.
Powierzchnie stawowe pokrywa gruba warstwa chrząstki (3 do 4 mm.), a na
powierzchni rzepki nawet 6,5 mm. Dzięki chrząstce następuje równomierne
rozłożenie obciążeń, wzmaga się sprężystość stawu i wstrząsy powstające
podczas chodzenia czy skakania zostają zmniejszone. W otoczeniu stawu
znajdują się kaletki maziowe, które zmniejszają tarcie i ucisk oraz chronią staw
przed urazami. W obrębie torebki stawowej znajduje się ciało tłuszczowe. Przy
zgiętym kolanie ciało tłuszczowe w postaci fałdów skrzydłowych zostaje
wpuklone w szczelinę stawu. Przy kolanie wyprostowanym fałdy skrzydłowe
ustępują na boki, uwypuklając ścianę torebki stawowej.
Pomiędzy kością udową i piszczelą znajdują się łąkotki: boczna i przyśrodkowa.
Elastyczne struktury dostosowują się do zmiennych warunków w stawie,
pogłębiają powierzchnie stawową piszczeli i przenoszą obciążenia.
Torebka stawowa jest wzmocniona przez silne więzadła poboczne (strzałkowe i
piszczelowe), podkolanowe (skośne, łukowate) i krzyżowe (przednie i tylne).
Położenie spoczynkowe torebki stawowej występuje przy kolanie zgiętym w
granicach 20 - 30 st. Staw kolanowy jest stawem zawiasowo - obrotowym, lecz
ruchy obrotowe występują tylko przy zgiętym kolanie. Podczas ruchu zginania,
łąkotki w stawie przesuwają się do tyłu, a rzepka ślizga ku dołowi, natomiast
przy prostowaniu łąkotki przesuwają się do przodu, rzepka zaś ślizga się ku
górze. Podczas rotacji zewnętrznej boczna łąkotka przesuwa się ku przodowi,
zaś przyśrodkowa pociągana jest do tyłu. Przy ruchu rotacji wewnętrznej łąkotka
przyśrodkowa przesuwa się ku przodowi, podczas gdy łąkotka boczna cofa się.
20
Staw kolanowy jest najbardziej mobilnym stawem w codziennej aktywności człowieka.
Rycina 6. Staw kolanowy [29].
Połączenia kości goleni
" staw piszczelowo - strzałkowy. Głowa kości strzałkowej przylega do tylno -
bocznej powierzchni kłykcia bocznego kości piszczelowej. Powierzchnie
stawowe obu kości są spłaszczone i posiadają równy, owalny kształt.
Torebka stawu jest napięta, wzmocniona przez więzadła głowy strzałki
przednie i tylne. Ruchy kości strzałkowej są bardzo ograniczone, mają
jedynie znaczenie przy zgięciu grzbietowym stopy.
" więzozrost piszczelowo - strzałkowy. A
ączy z sobą dalsze końce kości
podudzia. Niewielka ruchomość więzozrostu umożliwia jedynie nieznaczne
odchylenie boczne obu kostek w ruchach zgięcia grzbietowego stopy.
" błona międzykostna goleni. A
ączy obie kości podudzia.
21
W obrębie stopy wyróżnia się dwa podstawowe stawy:
" staw skokowo - goleniowy, czyli staw skokowy górny. Główka stawowa
utworzona jest przez bloczek kości skokowej. Panewkę stawową tworzy
dolna powierzchnia stawowa piszczeli i obu kostek bocznych. Jest to staw
bloczkowy, jednoosiowy. W zgięciu podeszwowym staw jest mniej stabilny
i częściej ulega uszkodzeniom.
" Staw skokowo - piętowo - łódkowy, czyli skokowy dolny. A
ączy
wymienione kości. Staw odpowiedzialny jest za ruchy odwracania i
nawracania stopy, które podczas chodu mają duże znaczenie w
dostosowaniu stopy do nierówności terenu.
Należy pamiętać, że ruchy w tych stawach są ze sobą powiązane. Największe
rozluz
nienie torebki stawowej występuje przy zgięciu podeszwowym stopy o około
10 stopni.
Pozostałymi stawami stopy są: stawy stępu, stawy stępowo - śródstopne, stawy
międzyśródstopne oraz stawy palców stopy. Największą ruchomość posiadają stawy
palców. Stopa jest obwodowym zespołem funkcjonalnym i strukturalnym kończyny
dolnej. Jest jedną z dynamicznych struktur narządu ruchu, pełni funkcję podporową,
umożliwia kontakt z podłożem. W prawidłowo ukształtowanej stopie podporę stanowi
guz piętowy i głowa I i V kości śródstopia. Kościec stopy, układ stawowo - więzadłowy
oraz mięśniowy stanowi mocną i sprężystą podporę ciała. Prawidłowe sklepienie
podłużne i poprzeczne stopy zapewnia przenoszenie obciążeń. Stopa składa się z 26
kości i około 100 więzadeł, tak dużo elementów tworzy skomplikowany mechanizm.
Dlatego jakiekolwiek dysfunkcje w jednej strukturze wpływają na upośledzenie
czynności całej stopy [21,23,26,27,30].
22
4. Aktywność ruchowa
4.1. Definicja
W ostatnich dziesięcioleciach jesteśmy świadkami dynamicznego rozwoju
urbanizacji i techniki. Technika ułatwia człowiekowi życie, ale z drugiej strony
eliminuje ruch i pracę fizyczną. Postępujący proces urbanizacji powoduje zmniejszanie
się terenów zielonych, zanieczyszczenie powietrza i wód oraz kurczenie się przestrzeni
wykorzystywanych do rekreacji. Udogodnienia cywilizacyjne, środki komunikacyjne,
środki masowego przekazu, szczególnie telewizja, zmniejszają do minimum aktywność
fizyczną człowieka w życiu codziennym [31].
Brak aktywności fizycznej może prowadzić do choroby wieńcowej serca,
miażdżycy, cukrzycy, udaru mózgu, otyłości, osteoporozy. Jest równie istotnym
czynnikiem ryzyka tych chorób, jak palenie papierosów, nadciśnienie czy podwyższony
poziom cholesterolu. Przerażający jest fakt, że jeden na dziesięciu Amerykanów umiera
przedwcześnie z powodu braku aktywności fizycznej [31,32,33].
Zwiększona i systematyczna aktywność ruchowa może łagodzić lub usuwać
występowanie wielu czynników chorobotwórczych. Wysiłek fizyczny jest podstawową
metodą terapeutyczną pozwalająca ograniczyć stosowanie innych, bardziej
kosztownych metod. Ruch zapobiega otyłości, wzmacnia serce, poprawia
samopoczucie, wzmacnia odporność na stres, zapewnia zdrowy i spokojny sen. Praca
fizyczna, uprawianie sportu i turystyki, rekreacja, wychowanie fizyczne, a także
wszelka codzienna aktywność stają się dzisiaj koniecznością [31,33].
Aktywność fizyczna według Kozłowskiego i Nazar to praca mięśni
szkieletowych wraz z całym zespołem towarzyszących zmian w organizmie [31].
Według innych autorów aktywność fizyczna to ruchy ciała wykonywane przy
użyciu siły mięśni, które prowadzą do wydatku energetycznego powyżej poziomu
spoczynkowego. Regularna aktywność ruchowa zwiększa wydolność wysiłkową. Ruch
jest skuteczny, gdy realizowany jest w odpowiedniej częstotliwości, intensywności i
objętości.
23
" Częstotliwość wynika z prawa superkompensacji. Kolejny wysiłek powinien
nastąpić w momencie, kiedy zasoby energetyczne wyczerpane w ostatnich
ćwiczeniach zostaną odbudowane (kompensacja), a w przypadku intensywnych,
długotrwałych ćwiczeń odbudowane z nadmiarem (superkompensacja).
" Objętość oznacza, iż trening musi trwać tak długo, by całe ciało zdołało się
wszechstronnie adaptować do zmienionych wymagań i zaangażować w niezbędny
wydatek energetyczny.
" Intensywność najłatwiej jest zmierzyć - miernikiem jest tętno, które oddaje
wielkość wysiłku, lub pułap tlenowy (% zużycie tlenu).
Te trzy wielkości tworzą normę ruchu. Stąd wziął się optymalny wzór
aktywności fizycznej, tj. 3 x 30 x 130. Oznacza on, że każdy człowiek powinien
ćwiczyć co najmniej 3 razy w tygodniu, a co najmniej 30 minut każdego treningu
powinno być tak intensywne by tętno wynosiło 130 / min. [31,34].
Wiele korzystnych zmian, które zachodzą w organizmie człowieka pod
wpływem systematycznej aktywności, jest widocznych już gołym okiem. Są to: prosta,
szczupła sylwetka, sprężysty energiczny chód, brak objawów zmęczenia przy wysiłku,
lepsze samopoczucie w dniach, kiedy inni czują się gorzej. W wyniku treningu można
zauważyć poprawę podstawowych cech motorycznych, takich jak: siła, szybkość,
gibkość i wytrzymałość [33,35].
24
4.2. Korzystny wpływ na organizm
Zmiany w obrębie układów człowieka powstające pod wpływem ruchu i wysiłku
fizycznego:
1) Układ kostno  stawowy:
" poprawa mineralizacji kości,
" wzrost elastyczności, sprężystości i wytrzymałości torebek i więzadeł
stawowych,
" wzmocnienie i stabilizacja stawów,
" zwiększenie zakresu ruchomości w stawie,
" kształtowanie powierzchni stawowych,
" lepsze odżywienie stawu (ruch ułatwia przesuwanie mazi stawowej).
2) Układ mięśniowy:
" wzrost siły i masy mięśniowej,
" zwiększenie elastyczności i wytrzymałości mięśni,
" wzrost zawartości substancji energetycznych w mięśniach,
" lepsza zdolność reagowania na bodz
ce,
" większa odporność na zmęczenie oraz szybsza odnowa sił,
" lepsze ukrwienie mięśnia, większy dowóz tlenu i substancji odżywczych
oraz usuwanie produktów szkodliwych.
3) Układ krwionośny:
" wzrost siły skurczu serca, większa objętość wyrzutowa serca,
" wzrost pojemności minutowej serca,
" zwiększenie przepływu wieńcowego i rezerw wieńcowych, co daje
większą gotowość do wysiłku,
" spowolnienie tętna spoczynkowego, a także obniżenie ciśnienia krwi,
" lepszy przepływ krwi żylnej i chłonki.
25
4) Układ oddechowy:
" zwiększenie pojemności życiowej płuc (otwarcie nieczynnych
pęcherzyków),
" wzrost głębokości oddechu i zużycia tlenu w powietrzu wdychanym,
" zmniejszenie wielkości długu tlenowego,
" nauka prawidłowego oddychania,
" zwolnienie rytmu oddechowego,
" wzrost siły mięśni oddechowych zasadniczych oraz mięśni oddechowych
pomocniczych,
" kształtowanie budowy klatki piersiowej i postawy ciała dzięki silnym
mięśniom oddechowym,
" lepsze zaopatrzenie organizmu w tlen.
5) Układ nerwowy:
" rozwinięcie pamięci ruchowej oraz szybkości i łatwości oddziaływania
na bodz
ce zewnętrzne,
" wzrost szybkości przewodzenia bodz
ców nerwowych,
" kształtowanie koordynacji ruchowej oraz poprawa zdolności
utrzymywania równowagi ciała,
" pobudzenie pracy ośrodkowego układu nerwowego,
" poprawa sprawności psychicznej, wytrzymałości na stres i zmęczenie,
zmniejszenie poziomu lęku oraz poprawa jakości snu.
6) Narządy wewnętrzne:
" lepsze funkcjonowanie wątroby, gruczołów dokrewnych, sprawniejsza
gospodarka hormonalna i enzymowa,
" redukcja poziomu cholesterolu,
" poprawa funkcji systemu immunologicznego, wzrost odporności,
" wzrost sprawności mięśni gładkich i wydolności narządów leżących w
jamie brzusznej i miednicy,
" zapobiega zaparciom,
" zapobiega zaleganiu moczu w drogach moczowych [24,31,32,36,37].
26
Ruch i ćwiczenia jako bodz
ce naturalne oddziałują na cały organizm. Wywołują
korzystny wpływ na czynność wszystkich układów, a tym samym na sprawność i
wydolność człowieka [24].
Dzięki pozytywnym wpływom aktywności ruchowej w ostatnich latach można
zauważyć zwiększoną modę na aktywne spędzanie wolnego czasu. Niestety wzrost
zainteresowania sportem nie idzie w parze z wiedzą o ergonomii wysiłków fizycznych i
obok korzystnych zjawisk towarzyszących uprawianiu sportu obserwuje się
występowanie zwiększonej liczby urazów i uszkodzeń narządu [31].
Sport to każda forma aktywności (fizycznej i umysłowej) podejmowana dla
przyjemności lub współzawodnictwa [38].
4.3. Niekorzystny wpływ na organizm
Media propagujące tzw. zdrowy styl życia, zalecające uprawianie
poszczególnych dyscyplin sportowych, zbyt mało miejsca poświęcają przygotowaniu
organizmu człowieka do uprawiania sportu. Bardzo rzadko wspomina się o rozgrzewce,
czyli wstępnym przygotowaniu organizmu do zwiększonego wysiłku fizycznego. Wiele
osób korzysta z nieprzystosowanych obiektów lub nie dysponuje odpowiednim
sprzętem sportowym (np. obuwiem, strojem) dostosowanym do ich zamierzeń i
umiejętności. Amatorom sportu często towarzyszy brak wiedzy na temat sportu,
podejmowanie wysiłków przewyższających możliwości organizmu nie uwzględniając
jednocześnie stopnia wytrenowania [39,40].
Wiele kontrowersji budzi również uprawianie sportu wyczynowego, w którym
chęć bicia kolejnych rekordów wymaga znacznego obciążenia treningowego,
graniczącego niekiedy z krańcowymi możliwościami organizmu ludzkiego. Zostaje
zachwiana równowaga między obciążeniem organizmu a jego możliwościami [9].
Zbyt ciężka praca fizyczna, długotrwały wysiłek sportowy może prowadzić do
niekorzystnych zmian w organizmie:
" obniżenia pułapu tlenowego, zmniejszenia zdolności wiązania tlenu przez
tkanki, pogorszenia wentylacji płuc,
27
" zmniejszenia liczby erytrocytów, obniżenia poziomu hemoglobiny i odporności
organizmu,
" obniżenia podstawowej przemiany materii,
" zaburzeń hormonalnych,
" urazów, złamań, zwichnięć, skręceń,
" uszkodzeń chrząstki stawowej, co może powodować zmiany zwyrodnieniowo -
zniekształcające [24,31].
Niekorzystnym wpływom ulega najczęściej narząd ruchu, działające obciążenia
mogą pozostawać w granicach proporcjonalności lub je przekraczać. W pierwszym
przypadku odkształcenie jest proporcjonalne do siły, która je wywołała, w drugim
granica proporcjonalności zostaje przekroczona i dochodzi do powstawania zmian
trwałych [9].
Uprawianiu sportu towarzyszą najczęściej obrażenia o charakterze
przeciążeniowym, powstające w wyniku powtarzających się mikrourazów. Rzadziej
występują obrażenia ostre [40].
Przeciążenia narządu ruchu stanowią zespół zjawisk obniżających wartość
biologiczną tkanek lub całego organizmu pod wpływem działań sił mechanicznych,
które same w sobie nie przekraczają wytrzymałości fizycznej lub wydolności
czynnościowej układu ruchowego. Tkanki układu kostno  stawowego mogą stopniowo
podwyższać progi wytrzymałości i adaptować się do wymagań sportu pod warunkiem,
że tempo tej adaptacji nie jest zbyt szybkie, stawy i mięśnie pracują w osi nacisku, nie
ma wad wrodzonych i tkanki są pełnowartościowe (brak chorób układowych, zaburzeń
hormonalnych, odżywczych itp.). Niespełnienie wyżej wymienionych warunków
stwarza ryzyko zagrożenia odporności lub wydolności tkanek wtedy nawet siły nacisku
mieszczące się w granicach normy mogą powodować uszkodzenia. Kryterium
szkodliwości w uprawianiu aktywności fizycznej są takie wielkości jak czas,
intensywność, natężenie, wielkość obciążenia mechanicznego. Miejscowe działanie
nadmiernego, nasilonego treningu nie uwzględniającego możliwości przeciążeń,
nadrywa ultrastruktury tkankowe (co objawia się dyskomfortem, miejscową
wrażliwością, przemęczeniem i bólami), inicjuje powstanie i rozwój miejscowych
odczynów tkankowych pod postacią procesów litycznych i przerostowych [1,41].
28
 Do uszkodzeń z przeciążeń dochodzi często u osób podejmujących ciężki trud
fizyczny, w stanach zmęczenia, znużenia lub napięć nerwowych. Dodatkowymi
winowajcami w wystąpieniu przeciążeń są takie czynniki, jak:
" obniżona wartość biologiczna poszczególnych tkanek i całego ustroju,
" zaburzenia naczyniowe i nerwowe,
" nieergonomiczne stanowisko pracy lub ćwiczeń, ochłodzenie lub przegrzanie
ciała, tryb życia, odżywianie [41].
Wskutek przeciążeń następuje zmniejszenie wydolności już nadmiernie
obciążonego układu ruchu, co u sportowców czy pracowników fizycznych może
prowadzić do utraty zdolności wykonywania danej czynności.
Aktywność sportowa poprawia sprawność mięśni i koordynację ruchową, ale
jednocześnie zwiększa obciążenie różnych stawów, co jest powodem wzrostu ryzyka
urazów. Wyczynowe uprawianie sportu stanowi czynnik ryzyka choroby
zwyrodnieniowej stawów kolanowych, biodrowych lub skokowych [9,11,41].
Największym ryzykiem są obciążeni hokeiści, piłkarze i lekkoatleci. Piłka nożna
to dyscyplina sportowa, w której często występują nagłe przyspieszenia i zatrzymania
ruchu oraz ruchy skrętne. Znaczne przeciążenia działające na stawy osób uprawiających
sport, jak również urazy sportowe mają istotny wpływ na powstawanie i rozwój
choroby zwyrodnieniowej stawów [9,11].
Rekreacyjne uprawianie sportu sprzyja zmniejszeniu dolegliwości w chorobie
zwyrodnieniowej stawów oraz poprzez wzmocnienie siły i masy mięśni zabezpiecza
stabilność stawów [9].
Problemem pozostaje wciąż określenie granicy obciążenia powyżej której
dochodzi do uszkodzenia chrząstki. Dlatego każda osoba uprawiająca sport lub
trenująca sportowców powinna wykazać się rozsądkiem w doborze obciążeń
treningowych i za każdym razem oprócz wynikających korzyści odpowiednio oceniać
towarzyszące im ryzyko przeciążeń i urazów [11].
29
ROZDZIAA
II
Cel pracy
Celem pracy było stwierdzenie zależności między poziomem i rodzajem
aktywności ruchowej a dolegliwościami bólowymi stawów kończyn dolnych. Badania
przeprowadzono tak, by uzyskać odpowiedz
na następujące pytania:
1. Jaki sport uprawiali ankietowani?
2. Czy przebyte kontuzje wpływają na dolegliwości bólowe?
3. Kiedy najczęściej pojawia się ból i kiedy ustępuje?
30
ROZDZIAA
III
Materiał i metody badań
Badania przeprowadzono na 94 (56 mężczyzn i 38 kobiet) zdrowych osobach,
wybranych losowo spośród studentów Śląskiego Uniwersytetu Medycznego i Akademii
Wychowania Fizycznego w Katowicach. Średni wiek badanych wynosił 22,9 lat (zakres
20 30, SD=1,91). Szczegółowe dane osób badanych zawiera tabela 1.
Tabela 1. Informacje osobowe badanych osób.
Kobiety Mężczyz
ni A
ącznie
Procent osób 40 % 60 % 100 %
Min = 20 Min = 21 Min = 20
Max = 27 Max = 28 Max = 28
Wiek (lata)
Śr = 22,85 Śr = 23,04 Śr = 22,96
Min = 155 Min = 165 Min = 155
Max = 175 Max = 192 Max = 192
Wzrost (cm)
Śr = 166,5 Śr = 179 Śr = 173
Min = 47 Min = 67 Min = 47
Masa ciała (kg) Max = 72 Max = 95 Max = 95
Śr = 58,5 Śr = 78,5 Śr = 68,5
Badania zostały przeprowadzone za pomocą własnej ankiety. Pierwsza część
ankiety dotyczyła aktywności fizycznej ankietowanych (rodzaju, częstotliwości i
intensywności) i zaistniałych kontuzji. Druga część dotyczyła występujących bólów
stawów kończyn dolnych, ich charakteru oraz częstości występowania, intensywności
bólu wg skali VAS, momentu pojawiania się bólu i jego ustępowania.
31
ROZDZIAA
IV
Wyniki i ich omówienie
Na podstawie analizy zebranych danych można stwierdzić, że ponad połowa
(53%) badanych cierpi na dolegliwości bólowe stawów kończyn dolnych. W grupie
kobiet odsetek ten jest jeszcze większy (58%), w grupie mężczyzn wynosi 50%. Wyniki
badań przedstawia tabela 2.
Tabela 2. Występowanie dolegliwości bólowych.
Bóle stawów Kobiety Mężczyz
ni A
ącznie
N 22 28 50
Tak
% 58 50 53
N 16 28 44
Nie
% 42 50 47
Z przeprowadzonych badań wynika, że 100% badanych kobiet i 95% badanych
mężczyzn uprawia sport (Tabela 3).
32
Tabela 3. Uprawianie sportu.
Uprawianie
Kobiety Mężczyz
ni A
ącznie
sportu
N 38 53 91
Tak
% 100 95 97
N 0 3 3
Nie
% 0 5 3
Bóle stawów Tak Nie Tak Nie Tak Nie
N 22 16 26 27 48 43
Tak
% 58 42 49 51 53 47
N 0 0 2 1 2 1
Nie
% 0 0 67 33 67 33
W badanej grupie osób określono poziom aktywności fizycznej. Przeprowadzone
badania wskazują, że:
32 % ankietowanych z dolegliwościami bólowymi ocenia swoją aktywność fizyczną
bardzo dobrze,
50 % dobrze,
18% umiarkowanie,
52 % ankietowanych bez dolegliwości bólowych ocenia swoja aktywność bardzo
dobrze,
39% dobrze,
9% umiarkowanie.
Szczegółowe wyniki przedstawia tabela 4 i rycina 7.
33
 Tabela 4. Zależność między poziomem aktywności fizycznej a dolegliwościami
bólowymi.
Aktywność fizyczna Kobiety Mężczyz
ni A
ącznie
N 10 29 39
Bardzo dobra
% 26 52 41
N 22 20 42
Dobra
% 58 36 45
N 6 7 13
Umiarkowana
% 16 13 14
N 0 0 0
Zła
% 0 0 0
Bóle stawów Tak Nie Tak Nie Tak Nie
N 4 6 12 17 16 23
Bardzo dobra
% 18 38 43 61 32 52
N 14 8 11 9 25 17
Dobra
% 64 50 39 32 50 39
N 4 2 5 2 9 4
Umiarkowana
% 18 13 18 7 18 9
N 0 0 0 0 0 0
Zła
% 0 0 0 0 0 0
34
25
20
15
10
5
0
b. dobrze dobrze umiarkowanie z
le
Ilość osób z bólami stawów Ilość osób bez bólów stawów
Rycina 7. Poziom aktywności fizycznej a występowanie dolegliwości bólowych.
Z przeprowadzonych badań wynika, że najczęściej uprawiane sporty przez
ankietowanych to: w grupie kobiet aerobik (17%), siatkówka, koszykówka (14%),
pływanie (14%), spacer (14%), narty (11%), rower (10%); w grupie mężczyzn piłka
nożna (18%), pływanie (15%), bieg (14%), narty (13%), siatkówka, koszykówka (9%).
Szczegółowe wyniki ilustruje tabela 5.
35
Warto
ść
liczbowa
Tabela 5. Zestawienie poszczególnych dyscyplin sportowych.
Uprawiane sporty Kobiety Mężczyz
ni A
ącznie
N
5 15 20
Bieg
%
6 14 10
N
12 9 21
Spacer
%
14 8 11
N
12 16 28
Pływanie
%
14 15 15
N
8 6 14
Rower
%
10 6 7
N
9 14 23
Narty
%
11 13 12
N
12 10 22
Koszykówka,
Siatkówka
%
14 9 12
N
5 19 24
Piłka Nożna
%
6 18 13
N
14 6 20
Aerobik
%
17 6 10
N
2 2 4
Karate
%
2 2 2
N
3 3 6
Tenis
%
4 3 3
N
1 7 8
Siłownia
%
1 7 4
N
1 0 1
Taniec
%
1 0 1
36
Celem pracy było stwierdzenie, czy istnieje zależność pomiędzy rodzajem
sportu a dolegliwościami bólowymi. Z analizy danych wynika, że największy odsetek
(18%) badanych mężczyzn cierpiących na dolegliwości bólowe uprawiało piłkę nożną,
a w grupie kobiet (14%) była to siatkówka i koszykówka. Szczegółowe zestawienie
danych sportów pokazują ryciny 8 i 9.
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
Rodzaje sportów
Ilość mężczyzn z bólami stawów Ilość mężczyzn bez bólów stawów
Rycina 8. Rodzaj prowadzonej aktywności ruchowej w grupie mężczyzn a
występowanie dolegliwości bólowych.
37
Warto
ść
liczbowa
r
r
e
a
s
e
a
c
g
a
k
y
i
e
i
t
i
i
e
t
e
k
e
n
a
n
i
n
i
r
n
c
b
w
ż
r
a
w
a
e
a
n
o
b
a
w
o
o
t
r
ó
a
n
p
r
w
k
t
o
n
e
s
k
ł
y
.
t
a
i
ł
a
s
p
i
p
s
14
12
10
8
6
4
2
0
Rodzaje sportów
Ilość kobiet z bólami stawów Ilość kobiet bez bólów stawów
Rycina 9. Rodzaj prowadzonej aktywności ruchowej w grupie kobiet a
występowanie dolegliwości bólowych.
Następnie autor chciał wykazać zależność między częstotliwością i
intensywnością uprawiania sportu a dolegliwościami bólowymi stawów. Analiza badań
wykazała, że z grupy osób badanych (26%) uprawiających sport 1  2 razy w tygodniu
29% cierpiało na dolegliwości bólowe a u 71% nie odnotowano występowania bólu. W
grupie osób (21%) uprawiających sport 5  6 razy w tygodniu dolegliwości stwierdzono
u 75% badanych, natomiast 25% nie uskarżała się na występowanie bólu. Wyniki badań
prezentuje rycina 10.
Przeprowadzone badania wykazały również zależność między intensywnością
sportu a dolegliwościami bólowymi. W grupie osób badanych (26%) uprawiających
sport 1  3 godzin tygodniowo 21% cierpiało na dolegliwości bólowe, a 79% nie
zgłaszało dolegliwości. W grupie osób (20%), która poświęcała 10  15 godzin
tygodniowo na daną aktywność fizyczną wyniki kształtują się analogicznie: 63% dla
osób bez dolegliwości bólowych i 37% dla osób z dolegliwościami bólowymi. Wyniki
przedstawia rycina 11.
38
Warto
ść
liczbowa
r
r
a
e
e
s
a
c
k
g
a
y
i
e
i
i
t
i
e
t
e
k
e
n
a
n
i
r
n
i
n
c
b
w
ż
r
a
w
a
e
a
n
o
b
a
w
o
o
t
r
ó
a
n
p
r
w
k
t
o
n
e
s
k
ł
y
.
t
a
i
ł
a
s
p
i
p
s
50
45
40
35
30
% 25
20
15
10
5
0
1 - 2 dni 3 - 4 dni 5 - 6 dni codziennie
Osoby z dolegliwościami bólowymi Osoby bez dolegliwości bólowych
Rycina 10. Częstość uprawiania sportu a występowanie dolegliwości
bólowych.
50
45
40
35
30
% 25
20
15
10
5
0
1 - 3 h 4 - 6 h 7 - 9 h 10 - 15 h > 15 h
Osoby z dolegliwościami bólowymi Osoby bez dolegliwości bólowych
Rycina 11. Intensywność uprawiania sportu a występowanie dolegliwości
bólowych.
39
Kolejne pytanie w ankiecie dotyczyło przebytych za sprawą sportu kontuzji.
Wyniki wskazują, że ponad połowa (54%) badanych odniosła kontuzję, w tym 69%
osób z dolegliwościami bólowymi i 31% bez dolegliwości. Szczegółowy rodzaj
przebytych kontuzji pokazuje rycina 12. W grupie osób (46%), które nie odniosły
żadnych urazów za sprawą sportu, 35% cierpiało na dolegliwości bólowe a 65% nie
zgłaszało dolegliwości (Tabela 6).
Tabela 6. Zależność między przebytymi kontuzjami a dolegliwościami
bólowymi.
Kontuzje Kobiety Mężczyz
ni A
ącznie
N 15 36 51
Tak
% 39 64 54
Wielokrotna 53 36 41
Jednokrotna % 33 58 51
Przewlekła 13 6 8
N 23 20 43
Nie
% 61 36 46
Bóle stawów Tak Nie Tak Nie Tak Nie
N 13 2 22 14 35 16
Tak
% 87 13 61 39 69 31
N 9 14 6 14 15 28
Nie
% 39 61 30 70 35 65
40
8%
41%
51%
wielokrotna jednokrotna przewlekła
Rycina 12. Rodzaje kontuzji.
Jak wynika z przeprowadzonych badań umieszczonych w tabeli 7, najczęściej
dolegliwości bólowe stawów kończyn dolnych osób badanych pojawiają się 3 - 4 razy
w miesiącu (31%), natomiast najrzadziej przy zmianie pogody (4%) lub codziennie
(6%).
Badania dotyczące momentu pojawienia się dolegliwości bólowych (Tabela 8)
wskazują, że podczas ćwiczeń przeciążających dany odcinek ciała dolegliwości
pojawiają się najczęściej u 43% badanych osób, rzadziej podczas długotrwałej
aktywności ruchowej (27%). Natomiast dolegliwości przy zmianie pogody zgłasza
tylko 3% badanych a przy czynnościach dnia codziennego 7%.
41
Tabela 7. Częstość występowania bólu.
Częstość występowania
Kobiety Mężczyz
ni A
ącznie
bólu
N 2 1 3
Codziennie
% 9 4 6
N 4 6 10
1  2 razy w tygodniu
% 17 21 20
N 4 2 6
3  4 razy w tygodniu
% 17 7 12
N 4 5 9
1  2 razy w miesiącu
% 17 18 18
N 6 10 16
3  4 razy w miesiącu
% 26 36 31
N 1 4 5
Rzadziej
% 4 14 10
N 2 0 2
Przy zmianie pogody
% 9 0 4
42
Tabela 8. Zależność między momentem pojawiania się bólu a dolegliwościami
bólowymi.
Moment pojawiania się bólu Kobiety Mężczyz
ni A
ącznie
N 9 11 20
Długotrwała aktywność
ruchowa
% 26 27 27
N 16 16 32
Ćwiczenia przeciążające
dany odcinek ciała
% 47 39 43
N 2 3 5
Czynności dnia
codziennego
% 6 7 7
N 2 5 7
1  3 dni
po skończeniu
aktywności
% 6 12 9
N 3 6 9
Samoistnie
% 9 15 12
N 2 0 2
Przy zmianie pogody
% 6 0 3
43
Tabela 9. Moment ustępowania dolegliwości bólowych.
Moment ustępowania bólu Kobiety Mężczyz
ni A
ącznie
N 1 6 7
Od razu
% 5 19 13
N 5 4 9
1  3 godz.
po skończeniu
aktywności
% 23 13 17
N 5 8 13
2  3 dni
po skończeniu
aktywności
% 23 25 24
N 11 12 23
Samoistnie
% 50 38 43
N 0 2 2
W chwili rozpoczęcia
ruchu
% 0 6 4
Dane zawarte w tabeli 9 wskazują, że ból ustępuje samoistnie u największej
grupy badanych (43%).
Z przeprowadzonych badań wynika, że ból nawracający dotyczy ponad połowy
(56%) badanych z dolegliwościami bólowymi, natomiast ból lekki dotyczy 7%
badanych. Szczegółowe dane zawiera tabela 10.
44
Tabela 10. Charakter bólu.
Charakter bólu Kobiety Mężczyz
ni A
ącznie
N 3 6 9
Ostry
% 14 21 18
N 0 2 2
Lekki
% 0 7 4
N 14 14 28
Nawracający
% 64 50 56
N 5 6 11
Przewlekły
% 23 21 22
45
Tabela 11. Poziom nasilenia bólu.
Poziom nasilenia bólu Kobiety Mężczyz
ni A
ącznie
N 0 0 0
1
% 0 0 0
N 3 5 8
2
% 14 18 16
N 4 3 7
3
% 18 11 14
N 6 6 12
4
% 27 21 24
N 5 5 10
5
% 23 18 20
N 3 3 6
6
% 14 11 12
N 0 5 5
7
% 0 18 10
N 1 1 2
8
% 5 4 4
N 0 0 0
9
% 0 0 0
N 0 0 0
10
% 0 0 0
Dane zawarte w tabeli 11 wskazują, że najwięcej badanych z dolegliwościami
bólowymi (26%) zgłaszało moc bólu w granicach od 2 do 6 (wg skali VAS). Najwięcej
badanych uskarżało się na dolegliwości bólowe na poziomie 4 (24%). Wyniki ilustruje
rycina 13.
46
25
20
15
%
10
5
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Poziom nasilenia bólu
Rycina 13. Poziom nasilenia bólu.
47
ROZDZIAA
V
Dyskusja
Aktywność ruchowa jest biologiczną potrzebą organizmu ludzkiego
zapewniającą mu zachowanie zdrowia. O wszechstronnej korzyści z aktywnego i
systematycznego uczestnictwa każdego człowieka w kulturze fizycznej wiemy od dość
dawna. Już w XIX wieku Tissot podkreślił:  Ruch może zastąpić wszystkie lekarstwa,
ale żadne lekarstwo nie jest w stanie zastąpić ruchu [42].
Wypowiedz
ta wskazała na znaczenie ruchu dla zdrowia człowieka, dostrzeżone dwa
wieki wstecz. Priorytetowe znaczenie ruchu potwierdza również A. Senger w swojej
wypowiedzi: ,,Ruch jest życiem  życie jest ruchem  [42].
Pod wpływem ruchu w organizmie człowieka zachodzi szereg pozytywnych
zmian. Dochodzi do wzrostu czynności układu oddechowego i krążenia, zmian w
napięciu układu nerwowego, w układzie mięśniowym wysiłek fizyczny zwiększa i
przyspiesza wiele procesów biochemicznych.
Nic więc dziwnego, że Zbigniew Cendrowski w ,,Dekalogu zdrowego stylu
życia wśród 10 najważniejszych zasad postępowania służących zachowaniu i
pomnażaniu zdrowia umieszcza utrzymanie wszechstronnej aktywności fizycznej [34].
Jak pisze prof. Janusz Nowotny obok dziennego zapotrzebowania organizmu na
witaminy, minerały, płyny istnieje także potrzeba  dziennej dawki ruchu [43].
Szeroko dostępne piśmiennictwo potwierdza dobroczynny wpływ sportu.
Wyniki niniejszego badania pokazują, że prawie wszyscy (97%) badani uprawiali
różnorodną aktywność ruchową, w tym 41% oceniało swoją aktywność bardzo dobrze,
45% dobrze a 14% umiarkowanie.
Najczęściej uprawianym sportem wśród badanych było: pływanie (15%), piłka
nożna (13%), narty (12%), siatkówka, koszykówka (12%), spacer (11%), aerobik
(10%), bieg (10%), rower (7%), siłownia (4%), karate (3%), tenis (2%) i taniec (1%).
W niniejszej pracy autor próbował stwierdzić czy istnieje zależność pomiędzy
rodzajem, częstością i intensywnością sportu a dolegliwościami bólowymi stawów
kończyn dolnych.
48
Przeprowadzone badania wykazały, że ponad połowa (53%) badanych zgłaszała
dolegliwości bólowe. Niepokojące jest to, że dolegliwości dotyczyły zdrowych,
sprawnych młodych osób. Pytanie, w czym tkwi przyczyna tak częstego występowania
bólu, nasuwa się samo.
W dostępnym piśmiennictwie brak jest podobnych badań dotyczących tego
tematu, jednakże dolegliwości bólowe wynikają z różnorodnych uszkodzeń, urazów,
przeciążeń, które pozwalają na bliższe przyjrzenie się problemowi.
Jak potwierdza dostępne piśmiennictwo, umiarkowana aktywność ruchowa
wpływa korzystnie, sytuacja zmienia się jednak całkowicie, gdy obciążenia aparatu
ruchu pod wpływem aktywności fizycznej są zbyt duże [32].
Jak pisze J. Drabik: ,,Aktywność ruchowa służy zdrowiu tylko wtedy, gdy
realizowana jest w odpowiedniej objętości, intensywności i częstości tj. przy
odpowiednim obciążeniu [43].
Nadmierna aktywność ruchowa, w szczególności w jednostronnych
powtarzanych formach, może stanowić przyczynę ostrych uszkodzeń urazowych oraz
przewlekłych uszkodzeń spowodowanych długotrwałym przeciążeniem. Przyczyną
mogą być nieracjonalne ćwiczenia, zbyt intensywne, długotrwałe treningi, których
obciążenia przekraczają tolerancję wysiłkową ćwiczącego [41].
Badania autora pokazują, że dolegliwości bólowe kończyn dolnych prawie u
połowy badanych (43%) pojawiają się podczas ćwiczeń przeciążających dany odcinek
ciała, a u 27% podczas długotrwałej aktywności fizycznej, u 12% samoistnie, u 9% po 1
- 3 dniach po skończeniu aktywności ruchowej, a tylko u 7% przy czynnościach dnia
codziennego. Ustępują natomiast najczęściej samoistnie u 43% badanych.
W dostępnym piśmiennictwie przedstawione są rozbieżne opinie o wpływie
uprawiania różnych dyscyplin sportowych na rozwój choroby zwyrodnieniowej stawów
[11].
Jak pisze Żuk, nasilony ukierunkowany trening zawodniczy nastawiony na
uzyskanie efektów rekordowych deformuję sylwetkę (gimnastyka artystyczna), oś
kończyn (piłkarze, wioślarze), co w przyszłości staje się podłożem zmian
zwyrodnieniowych. Gra w siatkówkę sprzyja uszkodzeniom stawów skokowych i
kolanowych [41].
Olsen i współpracownicy wykonali badania mające wykazać wpływ różnych
obciążeń wynikających z pracy fizycznej, uprawiania sportu i nadwagi na
49
występowanie choroby zwyrodnieniowej stawów biodrowych. Badania wykazały, że
obciążenia, których z
ródłem było uprawianie sportu, miały w powstaniu choroby
zwyrodnieniowej stawów najistotniejszy udział sięgający 55%, natomiast praca
zawodowa i nadwaga odpowiednio 40% i 15% [11].
Jak podaje literatura nadmierne treningi gry w piłkę nożną powodują
powstawanie i nasilenie się kolan szpotawych, uszkodzenia i rozciągnięcia więzadeł i
łąkotek powodujące niestabilność kolan [40].
Z przeprowadzonych badań wynika, że przebyte urazy wpływają na
występowanie dolegliwości bólowych. Z grupy osób, które odniosły w przeszłości
kontuzje za sprawą sportu (54% badanych) aż 69% cierpi na dolegliwości bólowe,
natomiast w grupie osób, które nie przebyły kontuzji (46% badanych) odsetek osób z
dolegliwościami bólowymi wynosi tylko 35%.
Dostępne w piśmiennictwie badania na temat przeciążeniowych uszkodzeń
łąkotek stawu kolanowego pokazały, że najczęstsze uszkodzenia (38%) wystąpiły u
piłkarzy. Zwraca uwagę jeszcze fakt, że u 71% badanych, pomimo oczywistych
uszkodzeń łąkotek potwierdzonych badaniem artroskopowym i artrotomią, w
wywiadzie nie stwierdzono ostrego urazu kolana [41].
Retrospektywna analiza szpitalnych kart wypisowych przeprowadzona w
Finlandii wykazała, że wyczynowe uprawianie sportu stanowi czynnik ryzyka
wcześniejszej hospitalizacji z powodu choroby zwyrodnieniowej stawów kolanowych,
biodrowych i skokowych. Największym ryzykiem obciążeni byli hokeiści, sztangiści,
piłkarze i biegacze długodystansowi [9].
Badania autora potwierdzają, że największy odsetek badanych mężczyzn
cierpiących na dolegliwości bólowe uprawiało piłkę nożną (18%), a w grupie kobiet
była to siatkówka i koszykówka (14%). Zadziwiający jest fakt, że u wysokiego odsetka
badanych mężczyzn (15%) i kobiet (14%) urazowym sportem okazało się też pływanie
Zdaniem autora wynika to z popularności i ogólnodostępności tego sportu, ankietowani
bowiem mogli zaznaczyć kilka uprawianych sportów.
W niniejszej pracy starano się również wykazać zależność pomiędzy częstością i
intensywnością sportu. Przeprowadzone badania wykazały, że wśród badanych z
dolegliwościami bólowymi 30% uprawiało sport 5  6 razy w tygodniu, 12%
codziennie. Natomiast w grupie osób bez dolegliwości bólowych, 11% uprawia
aktywność fizyczną 5  6 razy w tygodniu, a tylko 5% codziennie. Taka sama zależność
50
dotyczy intensywności uprawiania sportu. W grupie osób z dolegliwościami bólowymi,
24% uprawiało sport przez 10  15 godzin tygodniowo, a tylko 10 % przez 1  3 godzin
na tydzień. W grupie osób bez dolegliwości bólowych, 16% przeznaczało 10  15
godzin tygodniowo dla danej aktywności fizycznej, a prawie połowa (43%)
przeznaczała 1  3 godzin tygodniowo.
Przeprowadzone badania wykazały, że u ponad połowy (56%) badanych ból ma
charakter nawracający.
Według dostępnej literatury i badań autora, to najczęściej przeciążenia i powstające
mikrourazy są powodem uszkodzeń aparatu ruchu. To z kolei powoduje niewydolność
narządu ruchu, która początkowo objawia się tylko podczas dużych obciążeń, rzadziej
podczas czynności życia codziennego.
Wysoki odsetek osób z dolegliwościami bólowymi może wynikać ze stosowania
zbyt forsownych ćwiczeń, chęci bicia kolejnych rekordów, długotrwałych przeciążeń
aparatu ruchu, rzadziej z ostrych urazów.
Jak podaje literatura, każda dyscyplina sportowa, nawet zalecana do uprawiania
w celach profilaktycznych i leczniczych, może powodować przeciążenia i uszkodzenia
narządu ruchu, jeśli czas i nasilenie treningów specjalistycznych nie są indywidualnie
dostosowane do osobniczej wydolności, a także jeśli nie uwzględnia się wad
wrodzonych, rozwojowych i chorób układowych stanowiących przeciwwskazanie dla
aktywności fizycznej [42].
Niniejsze badania wydają się potwierdzać te przypuszczenia.
Autor pracy nie miał na celu zakwestionowania dobroczynnego wpływu sportu.
Jednakże uzyskane wyniki skłaniają do wielu przemyśleń prowadzących do
stwierdzenia, że w sporcie jak i w każdej dziedzinie życia umiar i pewne granice są
potrzebne. Podobnie pisze dr Weber w swoim artykule:  regularna aktywność ruchowa
jest najlepszą rzeczą, jednak nie przesadnie [44].
Analizując uzyskane wyniki badań można stwierdzić, że temat pracy był bardzo
ogólny, jednakże autor chciał jedynie uwypuklić pewien problem, podchodząc do niego
w sposób obiektywny. Ze względu na różnorodną możliwość uchwycenia tego
zagadnienia, autor ma nadzieję, że jego praca w przyszłości stanie się inspiracją do
nowych badań i pogłębiania wiedzy w tym temacie.
Na koniec nasuwa się już tylko powszechnie stosowane stwierdzenie: ,,co za
dużo, to niezdrowo .
51
ROZDZIAA
VI
Wnioski
1. Objęci badaniem studenci w wieku pomiędzy 20 a 30 rokiem życia uprawiali
różnego rodzaju sporty. W grupie ankietowanych kobiet najczęściej był to
aerobik, u mężczyzn piłka nożna. Aktywność fizyczna mężczyzn była wyższa
niż aktywność kobiet.
2. Stwierdzono dodatnią zależność pomiędzy przebytymi kontuzjami a
występowaniem dolegliwości bólowych.
3. Dolegliwości bólowe najczęściej pojawiały się przy statycznym lub
dynamicznym obciążaniu danego odcinka ciała, natomiast ustępowały
najczęściej samoistnie.
4. Wykryto istotne różnice pomiędzy poziomem i rodzajem aktywności ruchowej
a dolegliwościami bólowymi stawów kończyn dolnych.
52
ROZDZIAA
VII
Piśmiennictwo
1. Dziak A., Tayara S.: Urazy i uszkodzenia w sporcie. Wyd. Kasper, Kraków
1999.
2. Zatonia M., Jethona Z.: Aktywność ruchowa w świetle badań fizjologicznych i
promocji zdrowia. Wyd. AWF, Wrocław 1998.
3. Artiucha Z., Wardyn A.K.: Bóle stawów. Essent Med 2005, 1, 40-50.
4. Śmiłowicz M.: Ból kolana jako problem diagnostyczny i terapeutyczny. Rehabil
Med, 2002, 6(2), 9-20.
5. Andrzejewski W., Kassolik K., Stodółka J.: Ocena dolegliwości bólowych
występująca u studentów Akademii Wychowania Fizycznego. Med Sport 2005,
21(5), 358-365.
6. Nowotny J.: Zarys rehabilitacji w dysfunkcjach narządu ruchu. Wyd. AWF,
Katowice 2000.
7. Per Renstrom, Johnson R.,J.: Urazy z przeciążenia  wielki problem sportu.
Sport wyczynowy, 1994, 3-4, 351-352.
8. Kwiatkowski K.: Patomechanizm śródstawowych urazowych uszkodzeń stawu
kolanowego. Standardy Medyczne 2004, 4, 423-429.
9. Lasek W., Grzegorzewski M.: Zmiany przeciążeniowe układu ruchu u
sportowców wysokiego wyczynu w obrazie radiologicznym. Pol Prz Radiol
1997, 62(3), 230-232.
10. Kucharz E.: Zachowawcze leczenie choroby zwyrodnieniowej stawów. Terapia
2007, 12, 21-26.
11. Fliciński J.: Czy uprawianie sportu ma wpływ na występowanie choroby
zwyrodnieniowej stawów kolanowych i biodrowych? Med Sport 1998, 81, 1-3.
12. Sims K.: The development of hip osteoarthritis: implications for conservative
management. Man Ther 1994, 4(3), 127-135.
53
13. Creamer P.: Ból w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów i jego leczenie.
Rheumalogy 2001, 1(9), 10-15.
14. Szczeklika A. (red.): Choroby wewnętrzne. T. 1. Wyd. Medycyna Praktyczna,
Kraków 2006.
15. Korkosz M.: Choroba zwyrodnieniowa stawów.
http://www.zdrowieiuroda.polsat.com.pl/index.php?aid=25179&_tc=7FD5CB3
AC0BB4B3B80511840DF3E602C (Stan z dnia 12.03.2008r.).
16. Duda A., Maj M.: Ból w przewlekłej chorobie zwyrodnieniowej stawów.
Terapia 2005, 13(12), 26-30.
17. Wordliczek J., Dobrogowski J.: Leczenie bólu. PZWL, Warszawa 2007.
18. Garlicki J., Kuś W.M.: Traumatologia sportowa. PZWL, Warszawa 1986.
19. Tomaszewska E.: y
ródła bólu. Bramka bólowa i neurotransmitery w
przekaz
nictwie bólowym.
www.zp.baran.be/wpcontent/uploads/2007/11/gr4_s6_tomaszewska_bramka-
bolowa.ppt (Stan z dnia 10.03.2008r.).
20. Kowalska K. Nie musi boleć. www.resmedica.pl/zdart6019.html (Stan z dnia
05.03.2008r.).
21. Kości i stawy. http://prezentacja1.blog.onet.pl/2,ID256165612,index.html (Stan
z dnia 14.04.2008r.).
22. Artiucha Z., Wardyn K.A.: Bóle stawów. Essent Med 2005, 9, 36-40.
23. Sylwanowicz W. (red.): Anatomia człowieka. PZWL, Warszawa 1978.
24. Nowotny J.: Podstawy fizjoterapii. Część I. Wyd. AWF, Katowice 2000.
25. Roex J., Frisch H.: Terapia manualna. PZWL, Warszawa 2005.
26. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. T. 1. PZWL, Warszawa 2002.
27. Woz
niak W. (red): Anatomia człowieka. Urban & Partner, Wrocław 2003.
28. Hip Joint. http://www2.ma.psu.edu/~pt/384hipj2.gif (Stan z dnia 14.04. 2008r.).
29. Anatomy of the Knee.
http://darkwing.uoregon.edu/~athmed/aclrehab/Image7.gif (Stan z dnia
14.04.2008r.).
30. Krechowiecki A., Czerwiński F.: Zarys anatomii człowieka. PZWL, Warszawa
1997.
54
31. Cendrowski Z.: Przewodzić innym. Wyd. Agencja Promo  Lider, Warszawa
1997.
32. Macauley D.: The Potential Benefits of Physical Activity in older people.
Medicina Sportiva 2001, 5(4), 230-234.
33. Chakravarthy M.V., Joyner M.J., Booth F.W.: An Obligation for primary care
physicians to prescribe physical activity to sedentary patients to reduce the risk
of chronic health conditions. Mayo Clinic Proceedings 2002, 77, 165-173.
34. Cendrowski Z.: Dekalog zdrowego stylu życia. Wyd. Zarząd główny szkolnego
związku sportowego, Warszawa 1998.
35. Bielski J.: Życie jest ruchem. Wyd. Agencja Promo  Lider, Warszawa 1996.
36. Zinkowski A.: Wpływ aktywności ruchowej i treningu na organizm i zdrowie
człowieka. www.zs3reymonta.oswiata.org.pl/wplyw_az.html (Stan z dnia
10.03.2008r.).
37. Nazar K. (red.), Kozłowski S.: Fizjologia wysiłków fizycznych. PZWL,
Warszawa 1999.
38. Gołąbek T., Jasiak H., Jucewicz A.: ABC - sport dla wszystkich. Wyd. SPAR,
Warszawa 1988.
39. Gołaszewski M.: Narastanie częstości złamań awulsyjnych w wyniku
rekreacyjnego uprawiania sportu. Med Sport 2000, 111, 38-39.
40. Jamski J., Brudnicki J.: Ostre urazy sportowców. Med Sport 1997, 66, 4-6.
41. Rożynek  A
ukanowska W. (red.): Konferencja naukowa. Kryteria wczesnych
stanów przeciążenia wysiłkowego. AWF, Poznań 1985.
42. Sahaj T.: Czy sport to zdrowie? Refleksje filozoficzne.
http://www.plywanie.us/aamaterialy/artykuly/czy%20sport%20to%20zdrowie,%
20refleksje%20filozoficzne.pdf (Stan z dnia 22. 04. 2008r.).
43. Nowotny J.: Edukacja i reedukacja ruchowa. Wyd. Kasper, Kraków 2003.
44. Weber T.: Joint Pain Prevention  Keep Those Joint Moving.
http://www.medicalmoment.org/_content/facts/sep03/165396.asp (Stan z dnia
15.03.2008r.).
55
ROZDZIAA
VIII
Aneks
1. Wykaz rycin
Rycina 1. Model czynników uszkadzających chrząstkę stawową, str. 8.
Rycina 2. Zmiany stawu w chorobie zwyrodnieniowej, str. 10.
Rycina 3. Budowa kończyny dolnej, str. 14.
Rycina 4. Budowa stawu, str. 17.
Rycina 5. Staw biodrowy, str. 19.
Rycina 6. Staw kolanowy, str. 21.
Rycina 7.Poziom aktywności fizycznej a występowanie dolegliwości bólowych, str. 35.
Rycina 8. Rodzaj prowadzonej aktywności ruchowej w grupie mężczyzn
a występowanie dolegliwości bólowych, str. 37.
Rycina 9. Rodzaj prowadzonej aktywności ruchowej w grupie kobiet a występowanie
dolegliwości bólowych, str. 38.
Rycina 10. Częstość uprawiania sportu a występowanie dolegliwości bólowych, str. 39.
Rycina 11. Intensywność uprawiania sportu a występowanie dolegliwości bólowych,
str. 39.
Rycina 12. Rodzaje kontuzji, str. 41.
Rycina 13. Poziom nasilenia bólu, str. 47.
56
2. Wykaz tabel
Tabela 1. Informacje osobowe badanych osób, str. 31.
Tabela 2. Występowania dolegliwości bólowych, str. 32.
Tabela 3. Uprawianie sportu, str. 33.
Tabela 4. Zależność między poziomem aktywności fizycznej a dolegliwościami
bólowymi, str. 34.
Tabela 5. Zestawienie poszczególnych dyscyplin sportowych, str. 36.
Tabela 6. Zależność między przebytymi kontuzjami a dolegliwościami bólowymi., str.
40.
Tabela 7. Częstość występowania bólu, str. 42.
Tabela 8. Zależność między momentem pojawiania się bólu a dolegliwościami
bólowymi, str. 43.
Tabela 9. Moment ustępowania dolegliwości bólowych, str. 44.
Tabela 10. Charakter bólu, str. 45.
Tabela 11. Poziom nasilenia bólu, str.46.
57
 3. Ankieta
ANKIETA
Dolegliwości bólowe stawów kończyn dolnych.
1. Płeć .................
2. Wiek ..................
3. Wzrost ................
4. Masa ciała .................
5. Jak ocenia Pan(i) swoją aktywność fizyczną?
a) bardzo dobrze
b) dobrze
c) umiarkowanie
d) z
le
6. Czy uprawia Pan(i) jakiś sport?
a) nie
b) tak
jaki? (proszę zaznaczyć maksymalnie trzy najczęściej uprawiane
dyscypliny sportu)
a) bieg
b) spacer
c) pływanie
d) jazda na rowerze
e) jazda na nartach, snowboard
f) gry zespołowe: siatkówka, koszykówka
g) piłka nożna
h) aerobik
i) sporty walki np. karate, capoeira, judo, aikido
j) tenis
k) inne
......................................................................................
7. Ile razy w tygodniu uprawia Pan(i) daną aktywność ruchową?
..................................................................................................
8. Ile godzin w tygodniu uprawia Pan(i) daną aktywność ruchową?
.....................................................................................................
9. Czy odniósł Pan(i) kontuzję za sprawa sportu?
a) nie
b) tak
jaką?
.................................................................................................
10. Czy kontuzja(e) była(y)?
a) jednokrotne
b) wielokrotne
jeśli tak ile razy?
..................................................................................................
c) przewlekła
d) inna
58
...................................................................................................
11. Czy cierpi Pan(i) na bóle stawów kończyn dolnych?
a) nie
b) tak
Jeśli tak proszę odpowiedzieć na pytania od 12 do 16.
12. Jak często pojawia się ból?
................................................................................................................
13. Jaki charakter ma ból?
a) ostry
b) przewlekły
c) nawracający
d) inny
.........................................................................................................
14. Jak silny jest ból? W skali od 1 do 10.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
15. Kiedy najczęściej pojawia się ból ?
a) podczas długotrwałej aktywności ruchowej
b) podczas ćwiczeń przeciążających dany odcinek ciała
c) przy czynnościach dnia codziennego
d) 1-3 dni po skończeniu danej aktywności ruchowej
e) samoistnie
f) inne
...........................................................................................................
16. Kiedy ból ustępuje?
a) od razu po skończeniu danej aktywności
b) 2-4 godzin po skończeniu danej aktywności
c) 2-4 dni po skończeniu danej aktywności
d) samoistnie
e) inne
..........................................................................................................
59