Korzenie konfliktów
etnicznych i masowych
zbrodni. Agresja: wpływ
różnicy indywidualnych,
trudnych sytuacji społeczno-
ekonomicznych i kultury.
Tomasz Besta
Ekstremizm polityczny i konflikty etniczne
AGRESJA
Pojęcie agresji
" Główne przyczyny agresji i zbrodni:
 Wpływ sytuacji   agresja zwykłych
ludzi
 Agresja impulsywna,  z namiętności
 Agresja instrumentalna
 Agresja jako przejaw psychopatologi
Pojęcie agresji
" Jak bywa często w psychologii  spory co do samego terminu
" Klasyczna definicja Bussa (1961): reakcja dostarczająca
szkodliwych bodz
ców innemu organizmowi
 Ale co z zachowaniami nieintencjonalnymi? Co z subiektywnym
odbieraniem bodz
ców przez ofiarę (np. czy chodzenie do szkoły to dla
niektórych nie jest szkodliwy bodziec?) Co z nieudanymi próbami
wyrządzenia szkody?
" Baron i Richardson (1994): każda forma zachowania, której
celem jest wyrządzenie szkody lub spowodowanie obrażeń
innej żywej istoty, motywowanej do uniknięcia takiego
postępowania
Pojęcie agresji
" Potencjalne funkcje przemocy w zachowaniu
(Mattaini, Twyman, Chin i Lee, 1996):
" Zmiana sytuacji awersyjnej lub ucieczka z niej
" Wzmocnienie pozytywne, czyli osiągniecie określonego
celu
" Wyładowanie negatywnego pobudzenia afektywnego
" Rozwiązywanie konfliktów
" Zdobycie szacunku
" Atak na  wroga ; członka dewaluowanej grupy
Psychologia ewolucyjna
" Agresja jako adaptacja ewolucyjna
" Zabójstwo pozwalało (Buss, 2007):
 Uchronić siebie i rodzinę przed zranieniem, gwałtem, śmiercią
 Wyeliminować niebezpiecznych wrogów
 Zdobyć zasoby rywala lub terytorium
 Nie dopuścić rywali do własnej partnerki
 Uzyskać reputację odstraszających innych
 Uniknąć inwestowania w nieswoje dzieci
 Chronić zasoby niezbędne do reprodukcji
 Wyeliminować konkurentów w walce o sukces reprodukcyjny
Genetyka behawioralna
" Badanie dzieci adoptowanych, bliz
niaków jedno- i dwu
jajowych i porównywanie wyników
" Miles i Carey (1997): metaanaliza badań nad bliz
niakami
i dziećmi adoptowanymi
 Geny odpowiedzialne za 50% wariancji w zakresie agresji
" Gdy stosuje się behawioralne miary agresji to wzrasta
udział środowiska (to samo zanotowano dla zachowań
antyspołecznych)
" Pamiętajmy: adaptacjami ewolucyjnymi zarówno
altruizm, współpraca jak i agresja (to czynniki środowiskowe
decydują, którą strategię opłaca się stosować)
Psychoanaliza  instynkt
śmierci
" Instynkt życia i śmierci (Eros i Thanatos, nastawiony na
autodestrukcję)
" Agresja to uwalnianie destrukcyjnej energii, chroniące
równowagę jednostki
" Koncepcja Katharsis  rozładowanie energii poprzez
nieagresywne zachowanie np. płacz, żarty
" Kocepcja instynktu śmierci wprowadzona przez Freuda
dopiero po doświadczeniach I Wojny Światowej
" Niewystarczające dane empiryczne; głównie studia
przypadków
Hipoteza frustracji - agresji
" Dollard i in. (1939): agresja jako wynik popędu do
rozładowania frustracji, czyli zakłócenia zachowania
skierowanego na dany cel
" Nie każda frustracja prowadzi do agresji (depresja,
ucieczka), nie zawsze agresja jest wynikiem frustracji (a.
instrumentalna)
" Miller (1941): frustracja stwarza podniety do różnych
reakcji w tym do jakiejś formy agresji
" Agresja jest samowzmacniająca (redukuje popęd i w
związku z tym będzie bardziej prawdopodobna w
przyszłości)
Hipoteza frustracji - agresji
" Agresja zależy od zmiennych pośredniczących
 Strach przed karą i nieosiągalność z
ródła frustracji hamuje
agresję (lub powoduje tzw. agresję przemieszczoną na bardziej
dostępny lub mniej groz
ny obiekt)
 Sygnały wywoławcze zwiększają prawdopodobieństwo agresji
(badania Berkowitza i LePage a i broń na ścianie)
Neoasocjacjonizm poznawczy
" Ważnym pośrednikiem pomiędzy frustracją i agresją jest
afekt negatywny (w postaci gniewu)
" Frustracja spostrzegana jako celowa lub nieuprawniona
wywołuje większy gniew niż przypadkowa czy nie
umyślna
" Frustracja tylko jednym z wielu czynników wywołujących
gniew (a co za tym idzie agresję); innymi bodz
cami
awersyjnymi są: ból fizyczny, strach, psychiczny
dyskomfort)
Transfer pobudzenia
" Zillmann (1979): natężenie gniewu funkcją 1) siły pobudzenie
fizjologicznego i 2) wyjaśniania i etykietowania tego pobudzenia
" Błędna atrybucja powoduje reakcję agresji w kierunku z
ródła
niezwiązanego z pobudzeniem (gdy świadomość z
ródła gniewu
zanika a pobudzenia pozostaje)
" Zalegające pobudzenie zwiększa negatywną reakcję na póz
niejszą
prowokację (na sygnał sytuacyjny)
" Połączenie pobudzenia i oceny poznawczej (za Schachterem)
" Younger i Doob (1978): jeśli osoba uwierzy, że pobudzenie jest
wynikiem zażycia pigułki, a nie prowokacją ze strony innej osoby to
reaguje ona mniej agresywniej i odczuwa mniejszy poziom gniewu,
niż osoba, której nie przedstawiono naturalnego wyjaśnienia
pobudzenia
Procesy uczenia się
" Wyuczanie się agresywnych skryptów: głównie
warunkowanie sprawcze i modelowanie
" Im większe korzyści przynosi agresja tym
częściej stosowana (w danych warunkach)
" Klasyczne badania Bandury (1963): dzieci oglądają modela
zachowującego się agresywnie lub nieagresywnie w stosunku do
lalki. Potem dzieci modły bawić się lalką.
" Im bardziej pozytywne konsekwencje dla modela tym
częstsze naśladowanie modela (również wpływ lubienia,
kompetencji modela, czy jego statusu)
Podejście społeczno-
poznawcze
" Koncentracja na:
 Schematach poznawczych kierujących zachowaniami
agresywnymi
 Sposobach przetwarzania informacji
" Wraz z nabytym doświadczeniem tworzą się skrypty
poznawcze, zawierające charakterystyczne cechy
sytuacji, oczekiwania wobec uczestników i
konsekwencje różnych rozwiązań sytuacji
Podejście społeczno-
poznawcze
" Częścią skryptu normatywne przekonania, kierujące
zachowaniami (np. dziecko uważa, że może bić kolegę
ale nie przy dorosłym  bo zostanie ukarane)
 Związek między normatywną akceptacją przemocy, a
rzeczywistymi zachowaniami agresywnymi (Huesmann i Guerra,
1997)
" Cechy poznawcze osób agresywnych
 Zniekształcenie atrybucyjne (widzą częściej wrogie intencje)
 Trudność w zapamiętaniu szczegółów scenariuszy konflikt
 Trudność w generowaniu niekonfliktowych rozwiązań
" Duża odporność na zmianę agresywnych skryptów
(Eron, 1994)
Model interakcjonizmu
społecznego
" Tedeschi i Felson (1994)
" Model zajmuje się zachowaniami przymuszającymi
zamiast agresją
" Główne cele zachowań przymuszających:
 Kontrola zachowania innych
 Przywrócenie sprawiedliwości
 Potwierdzenie i ochrona własnej tożsamości
" Działania przymuszające jako rezultat podejmowania
decyzji (czy rywalizacyjne czy kooperacyjne? Czy przymuszajace czy
nie? Jakie przymuszające?)
Model interakcjonizmu
społecznego
" Najważniejsze trzy formy działań przymuszających:
 Groz
ba (krzywda warunkowa)
 Kara
 Siła fizyczna
" Nacisk na intencjonalność zachowań, tzn. użyteczność
przymusu do osiągnięcia celów bezpośrednich i
ostatecznych (proksymalnych i dystalnych)
" SOU
" Czyli sprawca bierze pod uwagę subiektywną wartość celu,
prawdopodobieństwo jego osiągnięcia i wielkość i
prawdopodobieństwo negatywnych konsekwencji
Model interakcjonizmu
społecznego
" Plus wpływ norm i wartości
" Plus wpływ aktywizacji skryptów związanych z przemocą
" Model nie traktuje jednostki jako biernej względem
swoich agresywnych impulsów, lecz jako zdolną do
sprawowania kontroli i podejmowania decyzji w jakich
okolicznościach opłaca się używać przymusu
" Podsumowując: ludzie zdolni są do działań agresywnych
(ewolucja), nie ma w nich jednak rosnącej energii
agresywnej, której muszą się pozbyć; jednostka wybiera
(świadomie lub nie) strategie, które są odpowiednie w
danych warunkach (kooperacja-rywalizacja; agresja-
ucieczka) i sprzyjają osiągnięciu wyznaczonego celu.
Różnice indywidualne w agresji
" Stabilność agresji (zob. Laub i Lauritsen, 1995)
stosunkowo wysoka (r=0,60 w okresie dziesięcioletnim)
" Szczególnie dotyczy to osób z krańca kontinuum
" Moffitt i in. (1996): 73% chłopców skazanych w wieku 18
lat miała historię zachowań antyspołecznych od
dzieciństwa; 23% skazanych bez zach. antyspołecznych
wcześniej
" Rola czynników temperamentalnych: zwłaszcza deficyty
w regulacji afektu i kontroli impulsów
 Kontrola emocji: ilość połączeń pomiędzy płatami przedczołowymi a ciałem
migdałowatym
Różnice indywidualne w agresji
" Rola postaw: spostrzeganie agresji jako uprawnionej
związane z większą liczbą zachowań agresywnych
(Erdley i Asher, 1998)
" Rola schematów poznawczych: dzieci o wyrazistszych
schematach agresji częściej przypisywały wrogie
intencje innych (zjawisko samowzamcniające: wrogi schemat-
odczytana wroga intencja-agresja=wzmocnienie schematu) (Burka i in.
1999)
" Wpływ społeczny:
 Rodzina represyjna (badania korelacyjne, nie ma więc
odpowiedzi geny czy wychowanie)
 Grupa rówieśnicza: odrzucanie osób agresywnych i
stowarzyszenie się odrzuconych w nowe grupy, gdzie agresja
jest już wyznacznikiem przynależności np. gangi)
Różnice indywidualne w agresji
" Czynniki osobowościowe - Pobudliwość: nawykowa
skłonność reagowania w sposób impulsywny, zaczepny lub
nieuprzejmy na najmniejszą prowokacje czy przeszkodę (za: Krahe,
2005). Różnice w agresji (pomiędzy wysoko i nisko pobudliwymi)
zwiększają się po frustrowaniu i kontakcie z agresywnymi sygnałami
" Podatność emocjonalna: skłonność do doświadczania uczuć
dyskomfortu, bezradności i narażenia na krzywdę. Wskazuje na
niższy próg reakcji. (związana jak pobudliwość z agresją afektywną)
" Ruminacja: niski poziom związany z szybkim zapominaniem o
prowokacji; wysoki poziom z zaabsorbowaniem poznawczym i
dłuzszym planowaniem odwetu
Różnice indywidualne w agresji
" Wrogi styl atrybucji: nawykowa skłonność do interpretowania
bodz
ców wieloznacznych w kategoriach wrogości i agresji;
dyspozycja poznawcza
 Dotyczy i działań dotyczących podmioty i ogólnie percepcji relacji
społecznych
" Przyjmowanie perspektywy: zdolność do nieegocentrycznej
orientacji na punkt widzenia innej osoby; hamuje zachowania
agresywne
 Np. Richardson i in. (1994): osoby o wysokim poziomie PP
rzadziej informują o swoich agresywnych zachowaniach i
rzadziej reagują agresywnie na prowokację
 Neurony lustrzane
Różnice indywidualne w agresji
" Poczucie własnej wartości: uważało sięże to niska
samoocena prowadzi do agresji, ale raczej to wysoka lecz
niestabilna samoocena jest związana z przemocą (Baumeister,
2001) zwłaszcza w sytuacji zagrożenia ego
" Samokontrola: deficyty w samokontroli prowadzą do zachowań
agresywnych; poparcie: duży procent przestępców wykazuje
załamanie samokontroli w wielu formach (np. nałogowe picie
alkoholu, palenie papierosów)
" Różnice między płciami
 Wyjaśnienie psychologii ewolucyjnej
 Wyjaśnienie oparte na roli społecznej (np. agresja kobiet w sytuacji
deindywiduacji)
 Wyjaśnienia mimo wszystko kompatybilne : socjobiologia zajmuje się czynnikami
wpływającymi na gatunek, socjalizacja czynnikami wpływającymi na jednostkę
Wpływ sytuacji trudnych
Wpływ sytuacji na agresję
Staub, 1989
1. Chęć zemsty jako skutek podżegania i subiektywnie
odczuwanej prowokacji. Chęć uczynienia krzywdy
osobie, na której dokonuje się odwetu.
2. Prowokacje i frustracja skutkują także wzmożoną
potrzebą samoobrony. Agresja jako próba ochrony
fizycznego Ja.
3. Agresja jako próba ochrony symbolicznego i
psychologicznego Ja lub podniesienia statutu
własnego Ja (wbrew pozorom agresja często nie jest
skutkiem niskiej samooceny a wysokiej i kruchej tj. nie
mającej podstaw w faktach i wrażliwej na krytykę; por.
Baumeister)
Wpływ sytuacji na agresję
Staub, 1989
4. Spostrzegana niesprawiedliwość.
5. Poczucie skuteczności i posiadanie władzy.
6. Chaos, nieporządki i nagłe zmiany społeczne w
połączeniu z frustracją i zagrożeniem.
7. Nadzieja na uzyskanie kontroli nad otoczeniem i wiary
w sprawiedliwy świat.
8. Potrzeba przynależności. W sytuacjach sterujących
zwiększa się ta potrzeba ale jest nieustannie
frustrowana.
9. Potrzeba pozytywnej tożsamości społecznej.
Wpływ sytuacji na agresję
Staub, 1989
10. Gdy sytuacja społeczna uniemożliwia osiągnięcie
celów  agresja instrumentalna.
11. Podporządkowanie autorytetom.
Wpływ sytuacji na agresję
Staub, 1989
" Wpływ stresu i zagrożenia na funkcjonowanie
psychiczne
" Główne strategie radzenia sobie z trudnymi warunkami
społecznymi
 Dewaluacja  innych i poszukiwanie  kozła ofiarnego
 Przyłączanie się do grup
 Ideologia
Rola kultury
Morderstwa / na 1000
mieszkańców 1998-2000
Kolumbia: 65,1
Rosja: 21,6
USA: 6,9
Polska: 2,7
Chiny: 1,8
Niemcy: 0,9
Norwegia: 0,9
Francja: 0,7
Japonia: 0,6
Izrael: 0,5
SOURCE: WHO, 2002
Kultury honoru
" Przemoc spowodowana zniewagami i ochroną honoru
mężczyzny (częstsza np. we Włoszech czy Grecji niż
Norwegii i Szwecji; częstsza na południu USA niż na
północy (m.in. Nisbett i Cohen, 1996; Lester, 1991)).
" W USA na przykład stany południowe mają wyższe
wskaz
niki zabójstw (na 100 tys.): Alabama 15,9; Georgia
14,8; Teksas 17,1; gdy Maine 3,2; Ohio 7,6;
Pensylwania, 7,0 (Nisbett i Cohen, 1996).
" Nisbett (1993): południowcy wykazują większy gniew po
prowokacji i częściej stosują agresywne rozwiązania
konfliktów interpersonalnych.
Kultury honoru
" Na południu: większy procent mężczyzn usprawiedliwia
zabójstwo w obronie domu i rodziny.
" 47% mężczyzn z południa i 26% z północy uznało, że
należy zastrzelić sprawcę napaści seksualnej na córkę.
" Również: południowcy częściej kwestionowali wartość
mężczyzny, w przypadku nieagresywnych reakcji na
osobiste afronty i ujmę na honorze.
" Również: u południowców większy wzrost poziomu
testosteronu i kortyzolu po wcześniejszej zniewadze.
" Jakie są korzenie  kultury honoru ?
Kultury honoru
" W społecznościach pasterskich jeden napad rabunkowy
mógł doprowadzić do utraty całego majątku; w
społecznościach rolniczych straty o wiele mniej dotkliwe.
" Reputacja mężczyzny była ważnym czynnikiem
odstraszającym i często kluczem do przetrwania.
Wytworzyła się więc swoista kultura  twardzieli .
" W społecznościach rolniczych agresywna
autoprezentacja nie była aż tak ważna. Zasoby są
związane z ziemią i nie można ich po prostu wykraść w
trakcie jednego napadu.
Temperatura a agresja
" Wysoka temperatura nasila zachowania agresywne
" Zależność krzywoliniowa: poziom agresji wzrasta wraz z temperatura do ok.
24 stopni C. Póz
niej wraz ze wzrostem temperatury spada agresja.
Badania wykazywały zarówno zależności liniowe jak i krzywoliniowe.
" Wyjaśnienie psychologii ewolucyjnej: inwestowanie w potomstwo przez
ojców.
 W zimnych temperaturach przeżycie rodzin wymaga współpracy i większego
zaangażowania się ojców w pomoc partnerkom.
 W cieplejszych rejonach, gdzie warunki nie są tak niesprzyjające, przetrwanie
potomstwa nie wiąże sięąz tak bardzo z zaangażowaniem ojców w rodziny. Ich
większy sukces reprodukcyjny wiąże się za to z większą ilością partnerek i
rywalizacją z innymi mężczyznami.
 Przy gorących temperaturach warunki stają się ponownie ciężkie i przetrwanie
dzieci zależy od angażowania się w rodzinę (choć nie tak mocno jak w surowych
i zimnych rejonach).
Temperatura a agresja
" Teoria aktywności rutynowych: zmiany w agresywności
na skutek zmian w rutynowych zachowaniach (od
temperatury zależy jak dużo czasu spędza się na
wolnym powietrzu; na piciu alkoholu itp. co zmienia
prawdopodobieństwo udziału w zdarzeniach, w których
wyzwalana jest agresja).
" Teoria ucieczki od negatywnego afektu: wysoka
temperatura związana jest z negatywnym afektem, który
ułatwia występowanie agresji. Jeśli temperatura jest zbyt
wysoka lub afekt negatywny jest skojarzony z
prowokacją to głównym motywem staje się ucieczka
(wyjaśnia to zależność krzywoliniową).
Kolektywizm/Indywidualizm a
konflikty międzygrupowe (Oyserman i in. 2002)
Indywidualizm Kolektywizm
Koncentracja na jednostce Koncentracja na grupie
Osoby tworzą, włączają się do, i rozwiązują Członkostwo w grupie kształtuje jednostkę; grupa
grupy; grupy istnieją w celu osiągnięcia celów jest w centrum życia jednostki i to z niej czerpie
jednostek ona plany działań i wskazówki do zachowań
Jednostkowa motywacja osiągnięć; jednostki Jednostki są zmotywowane aby być
dążą do szczęścia i odróżniania się od innych kompetentnymi, odpowiednimi członkami grupy
Konflikty pomiędzy jednostkami są podstawą do Konflikty są międzygrupowe; grupy są trwałe i
zawiązywania i rozwiązywania grup istnieją dla celów wyższych niż jednostkowe;
grupy są wspólnotą złączona węzłami krwi i
wspólną historią
Dzisiejszy wróg może być jutrzejszym Dzisiejszy wróg jest jutrzejszym wrogiem;
sprzymierzeńcem; kompromis i plastyczność wierność zasadom i odrzucanie kompromisu
głównymi przesłaniami relacji międzygrupowych głównymi przesłaniami relacji międzygrupowych
Kolektywizm/Indywidualizm a
zbrodnie masowe
" W społeczeństwach kolektywistycznych łatwiej wywołać ostre
konflikty międzygrupowe, gdyż podział na  my i  oni jest stale
aktywizowany
" Większy konformizm grupowy w warunkach konfliktu zwiększa
prawdopodobieństwo skrajnych zachowań
" Kompromis z wrogiem jest psychologicznie bardzo trudny
" Nie wynika z tego oczywiście większa agresja wewnątrz
społeczeństw kolektywistycznych, może być wręcz przeciwnie - np.
niski procent zabójstw w Chinach i Japonii; w Chinach socjalizacja
bardziej oparta na wyrozumiałości niż w np. w Niemczech; czy
wzrost tendencji prospołecznych na Dalekim Wschodzie po frustracji
niespotykany w Niemczech (por. Boski)
" Występuje jednak większe prawdopodobieństwo mobilizacji
członków w warunkach konfliktów międzygrupowych.