tom 1, nr 2, 97 105
© Copyright 2004 Via Medica
Psychiatria PRACA POGL 
DOWA ISSN 1732 9841
Bogusław Borys
Katedra Psychiatrii i Zakład Psychologii Klinicznej Akademii Medycznej w Gdańsku
Sytuacje ekstremalne i ich wpływ
na stan psychiczny człowieka
Traumatic situations and their influence
on the psychological condition of human begin
Abstract
Both well known classifications of mental disorders  DSM-IV and ICD-10 define traumatic situations. An
essential factor of any traumatic experience is an immidiate and real threat of ones life. Alternatively, it could be
witnessing of a tragic death, especially of someone very close; or witnessing of other cruel events. There is a wide
variety of traumatic situations. They differ in terms of the number of victims, duration of stress, the location of the
event or the source of a tragic happening. All these elements may have an important influence on the quality and
deepness of psychological reactions to trauma. The most typical disturbances are: Acute Stress Disorder (ASD),
Post Traumatic Stress Disorder (PTSD) and  complex PTSD . There are also nonspecific disorders such as: different
depression syndroms, anxiety, eating disorders, addiction to psychoactive substances and others. Although psy-
chopathological disturbances are the most common effects of the experienced trauma, positive psychological
changes are also being observed.
key words: traumatic situations, Acute Stress Disorders, Post Traumatic Stress Disorders,
nonspecific reactions to trauma
Wstęp mowników, nieuprzejmość urzędnika przy załatwia-
Każdy człowiek doświadcza w swoim życiu wielokrot- niu konkretnej urzędowej sprawy i tym podobne, być
nie takich sytuacji, które uznaje za trudne dla siebie. może nieco trudniejsze problemy. Drugi poziom sta-
Oczywiście ocena tych trudności jest subiektywna nowią wydarzenia życiowe. W tym wypadku ciężar
i różnie ocenia się ich stopień. Konieczne więc jest przy- gatunkowy trudności sytuacji jest obiektywnie, zdecy-
jęcie określonych kryteriów stanowiących jakąś pod- dowanie większy. Przykłady wydarzeń życiowych moż-
stawę obiektywizacji tych ocen. Wstępnym, ale istot- na znalez
ć w Skali Ponownego Przystosowania Spo-
nym krokiem w tym kierunku jest rozróżnienie trzech łecznego Holmesa i Rahe a. Autorzy wymieniają tam
poziomów natężenia stresu. W związku z tym wymie- takie zdarzenia, jak: śmierć współmałżonka, rozwód,
nia się najpierw zwyczajne, codzienne problemy, da- kontuzja lub poważna choroba, utrata pracy, zmiana
lej mówi się o tak zwanych wydarzeniach życiowych miejsca zamieszkania itp. [2]. Najwyższy stopień na-
i wreszcie o traumie lub sytuacjach ekstremalnych [1]. tężenia stresu i w efekcie ciężaru przeżyć występuje
Codzienne kłopoty stanowią właściwie typowy obraz wówczas, gdy ma się do czynienia z traumą lub też
ludzkiego życia. Mogą to być niepowodzenia na sytuacjami określanymi jako ekstremalne.
sprawdzianie klasowym, nieporozumienia wśród do-
Sytuacje ekstremalne
Pojęcie traumy lub sytuacji ekstremalnych pojawia się
w znanych i powszechnie cytowanych klasyfikacjach
Adres do korespondencji: dr hab. n. przyr. Bogusław Borys
Akademia Medyczna w Gdańsku, Katedra Chorób Psychicznych
zaburzeń psychicznych. Zarówno DSM-IV [3], jak i ICD-10
Klinika Chorób Psychicznych i Zaburzeń Nerwicowych
[4, 5] zawierajÄ… takie pozycje i precyzujÄ… opisy zabu-
ul. Dębinki 7, 80 952 Gdańsk
tel.: [phone],
faks: (058) 349 27 48
www.psychiatria.viamedica.pl
97
Psychiatria 2004, tom 1, nr 2
rzeń emocjonalnych spowodowanych tego typu zda- nie pozostawiając fizycznego śladu? W przypadku
rzeniami. Obydwie klasyfikacje  podobnie, chociaż trwałego, widocznego inwalidztwa konsekwencje psy-
w pewnym sensie uzupełniając się  precyzują treść chiczne takiego stanu są zwykle zasadniczo odmien-
tych pojęć. Podają także, jakie istotne elementy skła- ne niż w sytuacji, gdy nie ma zewnętrznych, fizycz-
dają się na ten typ przeżyć. I tak, trauma oraz sytuacje nych skutków. Ponadto, należy zwrócić uwagę, czy
ekstremalne obejmują doświadczenia przytłaczające dane wydarzenie jest zlokalizowane na niewielkiej prze-
swoim ciężarem niemal każdego człowieka, na przy- strzeni, czy też obejmuje bardzo rozległy teren (np.
kład poważne zagrożenie życia lub fizycznej integral- tereny powodziowe). Wszystkie te czynniki mają zna-
ności własnej lub też innej, zwłaszcza bliskiej, osoby. czący i dostrzegalny wpływ na przeżycia psychiczne
Mogą to być również wydarzenia wywołujące niezwy- osób, które w nich uczestniczyły. Nie można tego fak-
kle gwałtowną i istotnie zagrażającą zmianę sytuacji tu pomijać przy analizie stanu psychicznego ofiar.
społecznej spowodowanej na przykład jednoczasową
śmiercią rodziny, względnie kilku jej członków, lub też Wydarzenie masowe
całkowitą utratą swojego mienia (pożar, powódz
). Trudno w jednoznaczny i bezdyskusyjny sposób okre-
Sytuację ekstremalną wywołują także wydarzenia (krót- ślić w liczbach, co to znaczy wydarzenie masowe
ko- albo długotrwałe) o charakterze wyjątkowo prze-  takich liczbowych kryteriów po prostu brak. W prak-
rażającym, o cechach katastrofy. Na przykład może to tyce jednak często stosuje się dwa różne określenia,
być naturalny lub spowodowany przez człowieka ka- opisując tragiczne zdarzenia. Mówiąc o sytuacji,
taklizm, udział w działaniach wojennych, poważny w której liczba ofiar i rozmiar szkód są większe, naj-
wypadek, bycie świadkiem okrucieństwa i śmierci in- częściej używa się pojęcia  katastrofa . Gdy poszko-
nych osób lub bycie ofiarą tortur, terroryzmu, napa- dowanych jest mniej i sam zasięg tego, co się zdarzy-
du, gwałtu lub innego podobnego przestępstwa ło, jest mniejszy, mówi się raczej o  wypadku [6].
(DSM-IV, ICD-10) [3 5]. Wydarzenia masowe mają własną specyfikę. Jak już
Jak wynika z tego opisu, zestaw zdarzeń zawierają- wspomniano, dotyczą one większej, a czasem wręcz
cych się w pojęciu traumy lub też sytuacji ekstremal- bardzo dużej liczby osób poszkodowanych, zarówno
nej jest dość szeroki. Jednak wszystkie tego typu zda- ofiar śmiertelnych, jak i rannych. Mówiąc o ofiarach,
rzenia mają cechy czegoś, co ociera się o granice ludz- trzeba mieć na uwadze nie tylko bezpośrednie ofiary
kiej wytrzymałości na stres lub wręcz je przekracza. katastrofy, to znaczy zabitych i rannych, ale także tych,
Jest to cecha wspólna tych wszystkich sytuacji. Istnie- którzy wyszli z katastrofy bez obrażeń fizycznych. Za-
je jednak również wiele czynników różnicujących po- wsze są też ofiary pośrednie  przede wszystkim ro-
szczególne wydarzenia. Jak się wydaje, nie pozostają dziny i najbliżsi ofiar bezpośrednich, jak również służ-
one bez istotnego wpływu na szeroko rozumiany stan by ratownicze, personel medyczny, a nawet przypad-
psychiczny ofiar. Dlatego trzeba na nie zwrócić uwa- kowi świadkowie katastrofy. Dochodzi też do ogrom-
gę i przyjrzeć się im pod kątem różnic w następstwach nych strat materialnych dotyczących niekiedy całych
psychicznych, które mogą powodować. Mówiąc regionów. Wszystko to wiąże się z koniecznością zor-
o czynnikach różnicujących, autor ma na myśli różny ganizowanego działania ratowniczego. W wypadku
typ i okoliczności samego zdarzenia. Należałoby więc braku lub niedostatecznej organizacji powstaje cha-
zwrócić uwagę, czy wydarzenie ma charakter maso- os, który powoduje jeszcze większe straty i dodatko-
wy, czy jednostkowy? Czy jest to sytuacja, która po- we cierpienia ofiar. Oprócz liczby ofiar i strat mate-
wstała nagle oraz trwa stosunkowo krótko, czy też rialnych innymi ważnymi wyznacznikami masowości
jest ona rozciągnięta w czasie i trwa na przykład kilka zdarzenia są: jego rodzaj, okoliczności i stopień na-
lat? Jeżeli wydarzenie ma cechy katastrofy, czy jest to głośnienia sprawy w mediach. Mówiąc o rodzaju
sytuacja spowodowana przez naturę, czy też przyczyną i okolicznościach wydarzenia, należy wziąć pod uwa-
było tu zachowanie człowieka  jego błąd, brak wy- gę następujące parametry: kogo ono dotyczy, liczeb-
obraz
ni lub też świadomie zbrodnicze działanie? Waż- ność i specyfika ofiar (np. dzieci), jaka była przyczyna
ny też jest w tym kontekście rodzaj strat spowodowa- zdarzenia, czy jest to sprawa precedensowa, szcze-
nych wydarzeniem. Czy są to wyłącznie straty mate- gólnie bulwersująca, czy pojawiają się wątki politycz-
rialne, czy też są również ofiary w ludziach? Jeżeli tak, ne i inne. Bardzo istotnym wyznacznikiem masowości
jaka jest ich liczba? Na istotną uwagę zasługuje rów- wydarzenia jest też stopień jego nagłośnienia w me-
nież stopień uszkodzenia ciała u ofiar, które katastro- diach. Wydarzenia bardzo nagłośnione, powszechnie
fę przeżyły. Czy wspomniane uszkodzenia mają cha- znane, na pewno wywierają znaczący wpływ na jakość
rakter trwały, czy też po jakimś czasie mogą ustąpić, przeżyć psychicznych u uczestników takiego zdarzenia.
www.psychiatria.viamedica.pl
98
Bogusław Borys, Sytuacje ekstremalne i ich wpływ na stan psychiczny człowieka
W takiej sytuacji, oprócz niewątpliwie urazogennych  bardzo realne zagrożenie życia [11]. Bezpośrednio
skutków psychicznych, pojawia się też, przynajmniej u po doznaniu traumy następuje szok. Jego wyrazem
części ofiar, motyw  tragicznego bohatera , który może jest zupełne odrętwienie lub też gwałtowny wybuch
mieć też bardziej odległe następstwa psychiczne (np. emocjonalny. Trwa to zwykle kilka minut, a niekiedy
wzmacnianie postawy roszczeniowej). KonsekwencjÄ… godzin. Takie reakcje emocjonalne i behawioralne sÄ…
nagłośnienia jest ożywiona dyskusja społeczna wokół bezpośrednią odpowiedzią na samo wydarzenie i do-
tego, co się wydarzyło. Mobilizuje też ono do organi- znany uraz. Uważa się, że ten typ reakcji ma swoje
zowania różnych działań społecznych, na przykład filogenetyczne podłoże. Jest odruchową reakcją na
zbiórki pieniędzy na pomoc dla ofiar. Następstwem traumatyczne zagrożenie oraz spowodowane tym fi-
takiej sytuacji są dalsze konsekwencje różnych zacho- zyczne i psychiczne urazy. Jest przejawem walki (agre-
wań społecznych (np. tworzenie stowarzyszeń, grup sji), panicznej ucieczki lub znieruchomienia wyrażają-
wsparcia), co również nie pozostaje bez wpływu na cego się w apatii i odrętwieniu emocjonalnym [12].
stan psychiczny ofiar [7 10]. Długotrwały stres traumatyczny, przynajmniej z punktu
Ofiary wydarzeń jednostkowych, doznając wszystkich widzenia ofiary, nie ma określonych, przewidywalnych
negatywnych skutków psychicznych traumy, nie mają ram czasowych. Po prostu trwa. Najbardziej typowymi
do czynienia z tą oprawą nagłośniającą zdarzenie. Ma przykładami długotrwałego stresu traumatycznego są
to swoje pozytywne, ale też negatywne strony. Osoby ofiary Holocaustu, więz
niowie obozów koncentracyjnych,
te pozostają najczęściej w zupełnej samotności ze więz
niowie polityczni (np. ofiary komunizmu), ale także
swoim problemem, korzystając być może jedynie ze ofiary kataklizmów naturalnych, ludzie uwięzieni w gru-
wsparcia najbliższych. zach czy też w inny sposób odcięci od świata. O ile
Obraz ewentualnych zmian psychicznych u ofiar ma- ofiara krótkotrwałej traumy czuje się  jakby nie była
sowych katastrof może dość znacznie różnić się od tego, sobą , o tyle ofiara długotrwałej traumy czuje, że za-
który występuje u ofiar indywidualnych,  cichych ka- szła w niej nieodwracalna zmiana. Ma zupełny brak
tastrof. Jest to chyba jedno z zagadnień, które wyma- poczucia własnego ja [13, 14]. Trwająca i powtarzają-
gałoby wnikliwszego podejścia badawczego. ca się w czasie trauma potęguje symptomy charaktery-
styczne dla zespołu stresu pourazowego. Osobom, które
Czas trwania sytuacji traumatycznej doznały długotrwałej traumy, towarzyszy stały niepo-
Dla obrazu możliwych zmian psychicznych spowodo- kój i nadmierne wyczulenie na różnorodne bodz
ce ze-
wanych traumą duże znaczenie ma także czas trwania wnętrzne. Dlatego nawet bardzo odległe od traumy
sytuacji stresogennej. Nie jest przecież łatwo porówny- bodz
ce  czasowo i treściowo  wywołują u tych lu-
wać efekty urazu psychicznego spowodowanego nagłą, dzi gwałtowne, nieadekwatne reakcje. Ten stan może
krótkotrwałą traumą z tymi, które powstały w wyniku się niestety utrzymywać przez wiele lat po zakończeniu
długotrwałej, rozciągniętej w czasie sytuacji o charak- traumatycznej sytuacji.
terze ekstremalnym. Pierwsze są na przykład wynikiem O ile w przypadku krótkotrwałej traumy powracające
tragicznego wypadku komunikacyjnego, drugie nato- i męczące wspomnienia stopniowo zmniejszają się
miast mogły powstać na skutek wieloletniej zsyłki na i zanikają, o tyle w przypadku długotrwałego stresu
Syberię, przeżyć w obozie koncentracyjnym czy też być traumatycznego pozostają one niezmienione przez
doświadczeniem ofiar Holocaustu. Stosując kryteria wiele lat, a czasem na zawsze [15]. Najbardziej typo-
DSM-IV, odnoszące się do zespołu stresu pourazowe- wymi objawami powstałymi w wyniku przewlekłego
go (PTSD, post-traumatic stress disorder), prawdopo- stresu traumatycznego sÄ… unikanie i wycofanie. Pod-
dobnie będzie można stwierdzić, że w jednym i dru- czas trwania przewlekłej traumy głównym celem ofia-
gim przypadku ten zespół występuje, jednak pomijając ry było przetrwanie. W tej sytuacji psychiczne wycofa-
istotne dla PTSD cechy wspólne, które mogą wystąpić nie stało się podstawową formą przystosowania do
w obydwu sytuacjach, jest też wiele istotnych cech, które niej. To zawężenie odnosiło się do każdego aspektu
te dwa typy traumy wyraz
nie różnicują. życia. Dotyczyło kontaktów międzyludzkich, aktywno-
Każda nagła, traumatyczna sytuacja wywołuje przede ści ruchowej, myślenia, pamięci i emocji. Mówi się
wszystkim przerażenie. Występuje ono zwykle bezpo- wręcz o tak zwanej  triadzie ocalałych . Stanowią ją:
średnio przed samym zdarzeniem, podczas jego trwa- bezsenność, koszmary senne i zaburzenia psychoso-
nia (dotyczy to najczęściej ułamków sekund), jak rów- matyczne. Innym problemem (zwłaszcza w przypad-
nież utrzymuje się przez jakiś czas po fakcie. Przyczy- ku jeńców) jest jeszcze sprawa długo tłumionej agre-
nami tego stanu są totalne zaskoczenie, bezradność, sji wobec prześladowców. Ujawnia się ona w postaci
utrata kontroli, niepewność, a przede wszystkim niekontrolowanych wybuchów emocjonalnych w sto-
www.psychiatria.viamedica.pl
99
Psychiatria 2004, tom 1, nr 2
sunku do różnych osób, co pogarsza jeszcze bardziej dzi jedynie do strat materialnych. Psychiczne następ-
i tak nie najlepsze relacje z otoczeniem [13, 14]. stwa w tym przypadku mogą być także gwałtowne
i długotrwałe, zwłaszcza gdy straty są bardzo poważ-
Przyczyna zdarzenia ne. Dotyczą być może dorobku całego życia, stanowiąc
Analizując psychiczne następstwa doznanej traumy, jednocześnie istotne zagrożenie dla bytu fizycznego
należy również zwrócić uwagę na to, jaka była przy- i poczucia bezpieczeństwa konkretnej osoby i jej naj-
czyna traumatycznego stresu. Jeżeli stresorem jest bliższych. Mówiąc o charakterze strat doznanych w wy-
katastrofa, to należy wziąć pod uwagę czynnik, który niku sytuacji traumatycznej, nie sposób pominąć też
ją spowodował. Wiele katastrof, takich jak trzęsienia kwestii rodzaju urazów fizycznych będących następ-
ziemi, powodzie czy niszczycielskie działania huraga- stwem tego zdarzenia. Jeżeli te urazy mają charakter
nów, ma swoje z
ródło po prostu w naturze. Okazuje się, trwały, zwłaszcza wtedy gdy powodują widoczne dla
że naturalne katastrofy wywołują na ogół mniej dra- otoczenia braki, stanowią niewątpliwie istotny czynnik
styczne i nie tak długotrwałe następstwa psychiczne, pogłębiający długotrwałe skutki psychiczne u ofiary. Ten
jak katastrofy czy też inne ekstremalne sytuacje spo- czynnik jest bardzo wyraz
ny w sytuacji osób, które w
wodowane przez człowieka [16]. Udział człowieka w wypadku doznały poważnych oparzeń. Często pozo-
wywołaniu nieszczęścia innych osób też może być stają u nich szpecące blizny. Taki człowiek właściwie do
różny. Może to być wynik błędu, braku wyobraz
ni lub końca życia musi swoją widoczną odmienność konfron-
też celowego, zbrodniczego działania. Ten ostatni tować na co dzień ze społeczeństwem. Między innymi
rodzaj powoduje najostrzejsze i najbardziej długotrwa- dlatego niektórzy autorzy mówią o tak zwanym trwa-
łe następstwa psychiczne u ofiar [17]. łym zespole stresu pourazowego w przypadku ofiar
pożarów [22].
Miejsce wydarzenia i charakter strat
Istotnym elementem wpływającym na jakość trauma- Reakcje psychiczne na traumę
tycznego stresora jest miejsce katastrofy czy wypadku. Sytuacje ekstremalne, ze względu na wyjątkową siłę
Sytuacje ekstremalne zdarzają się w różnych miejscach. bodz
ca, wywołują niemal u każdego człowieka wyraz
nÄ…,
Może to być autostrada, teren łatwo dostępnego obiek- często bardzo gwałtowną reakcję psychiczną. Sponta-
tu przemysłowego lub rozrywkowego, centrum zatło- niczna reakcja większości osób w sytuacji nagłego, bez-
czonego miasta, ale także na pełnym morzu, w rejonie pośredniego zagrożenia życia stanowi swoistą mieszan-
platformy wiertniczej, w trudno dostępnych górach czy kę odrętwienia, zagubienia, szoku, wycofania, przeży-
też głęboko pod ziemią. Istotnym problemem jest wania horroru i tym podobnych doznań. Opierając się
w tym przypadku dostępność miejsca wydarzenia. Moż- na wieloletnich obserwacjach i zebranych doświadcze-
liwość względnie łatwego dotarcia służb ratowniczych niach w tym zakresie, okazuje się, że ludzie w takich
wiąże się z szansą otrzymania szybszej i skuteczniejszej okolicznościach mogą się zachowywać różnie. Jedni po
pomocy. Ofiary wypadków, które nie straciły świado- pierwszym szoku próbują podejmować działania zmie-
mości, zdają sobie sprawę z tego, że możliwie szybkie rzające w kierunku ratowania się. Inni drętwieją w bez-
nadejście pomocy jest ich szansą. Ma to oczywiście ruchu, ulegając całkowitej dysocjacji. Żadna ze wspo-
dodatkowy, ważny wpływ na głębokość urazu psychicz- mnianych reakcji nie chroni całkowicie przed negatyw-
nego. Z literatury psychotraumatologicznej znane sÄ… nymi skutkami psychicznymi w wyniku doznanej trau-
przykłady ograniczonej możliwości i spóz
nionej pomo- my. Na podstawie dotychczasowych wyników badań
cy, właśnie z powodu trudności dotarcia, i płynące stąd uważa się jednak, że aktywna postawa człowieka usi-
dodatkowe konsekwencje psychiczne [10, 18, 19]. In- łującego się ratować zmniejsza prawdopodobieństwo
nym elementem związanym z możliwością szybkiego wystąpienia głębszych skutków doznanego urazu psy-
udzielenia pomocy jest rozległość terenu dotkniętego chicznego. Reakcje dysocjacyjne stanowią znaczący pre-
kataklizmem. Dotyczy to zwłaszcza dużych terenów po- dyktor rozwoju w przyszłości zespołu stresu pourazo-
wodziowych, jak i wielkich pożarów leśnych, na przy- wego [23 25]. Mówiąc o sytuacjach ekstremalnych, nie-
kład w Australii [20]. mal z góry zakłada się, że nie ma ludzi, u których za-
Nie bez znaczenia dla następstw psychicznych u osób, brakłoby jakiejś wyraz
niejszej reakcji emocjonalnej, na
które przeżyły traumatyczne zdarzenie, jest też, jak już tak silny bodziec. Różnica polega tylko na natężeniu
wspomniano, charakter strat. Uraz psychiczny jest za- i czasie trwania negatywnych skutków tej reakcji. Oby-
wsze głębszy i trwalszy, gdy wiąże się z utratą najbliż- dwie wspomniane już klasyfikacje zaburzeń psychicz-
szych osób [21]. Nie oznacza to jednak wcale, że głęb- nych (DSM-IV, ICD-10) opisują, różnicują i kategory-
sze następstwa psychiczne nie występują, gdy docho- zują te reakcje.
www.psychiatria.viamedica.pl
100
Bogusław Borys, Sytuacje ekstremalne i ich wpływ na stan psychiczny człowieka
Ostre zaburzenia stanu dysocjacyjnego. Może też wystąpić nadmierne
w wyniku stresu traumatycznego pobudzenie i nadmierna aktywność (reakcja fugi). Czę-
Obie wspomniane wyżej klasyfikacje zaburzeń psychicz- sto występują autonomiczne objawy lęku panicznego
nych uwzględniają ostrą reakcję na stres traumatyczny. w postaci przyspieszonej akcji serca, pocenia się, za-
Według DSM-IV podstawowym warunkiem rozpozna- czerwienienia itp. Ostra reakcja na stres następuje
nia ostrej reakcji (ASD, acute stress disorder) jest przede w ciągu kilku minut od zdarzenia, względnie też do-
wszystkim fakt doznania traumatycznej sytuacji, któ- kładnie w momencie pojawienia się bardzo silnego
rej istotny opis autorzy przytaczają. Jest to:  doświad- stresora. Słabnie i ustępuje w ciągu kilku godzin.
czenie, bycie świadkiem lub uczestniczenie w zdarze- W szczególnych przypadkach trwa nieco dłużej.
niu z elementami zagrożenia życia, możliwości od- W takiej sytuacji reakcja słabnie w ciągu 24 48 go-
niesienia poważnych ran, zagrożenia integralności fi- dzin, i zwykle ustępuje zupełnie po upływie 3 dni. Nie-
zycznej tej osoby lub innych. Reakcja osoby zawierała jednokrotnie występuje częściowa lub całkowita amne-
strach, bezsilność lub przerażenie . Przytacza się rów- zja całego wydarzenia [4, 5].
nież kryteria diagnostyczne. Najpierw wymienia się
symptomy dysocjacyjne. Mowa tu przede wszystkim Zespół stresu pourazowego
o braku lub znacznym osłabieniu reakcji emocjonal- Przejawem głębszych następstw psychicznych, zwłasz-
nych na bodz
ce zewnętrzne, przejawach derealizacji, cza ze względu na czas ich trwania, jest zespół stresu
depersonalizacji i amnezji dysocjacyjnej. Kolejnym kry- pourazowego. Jeżeli chodzi o granice czasowe tego
terium jest stała gotowość przeżywania doznanego syndromu wyraz
nie określa je DSM-IV. Według tej kla-
doświadczenia traumatycznego (wyobrażenia, myśli, syfikacji ostry PTSD rozpoznaje się, gdy objawy utrzy-
wspomnienia). Istotnymi elementami ostrej reakcji na mują się nie dłużej niż przez 3 miesiące. O przewle-
stres traumatyczny są też symptomy niepokoju i pod- kłym charakterze tego syndromu mówi się, gdy obja-
wyższonej aktywności. Przejawiają się one w postaci wy są obecne co najmniej 3 miesiące. Górnej granicy
trudności ze snem, pobudliwości, słabej koncentracji, się nie określa. Możliwy jest jeszcze zespół stresu po-
nadmiernej czujności, podwyższonej reaktywności. urazowego z opóz
nionym początkiem. Występuje on
W tej sytuacji wyraz
nie dostrzega siÄ™ cechy dystresu wtedy, gdy objawy ujawniajÄ… siÄ™ co najmniej 6 mie-
przyjmujące formę upośledzenia funkcjonowania za- sięcy po urazie.
równo społecznego, zawodowego, jak i w innych waż- W literaturze przedmiotu wielokrotnie cytuje się i stąd
nych obszarach życiowych. Autorzy określają też ramy powszechnie znane są kryteria PTSD określone przez
czasowe ostrej reakcji na stres traumatyczny. Ich zda- DSM-IV [3, 26, 27].
niem zaburzenie pojawia się w okresie do 4 tygodni Pierwszą reakcją człowieka na ekstremalnie trudną
od momentu traumatycznego zdarzenia. Czas jego sytuacjÄ™ warunkujÄ…cÄ… rozpoznanie PTSD jest intensyw-
trwania określają w okresie od 2 dni do 4 tygodni. ny strach, bezradność lub przerażenie. Następnie wy-
Końcowym warunkiem rozpoznania ASD jest wyklu- mienia się grupy objawów, które mogą występować
czenie działania innych czynników, na przykład wpły- w różnych, określonych przez kryteria konstelacjach.
wu jakiejś substancji czy też krótkiego epizodu psy- Pojawia się więc natarczywe, wielokrotnie powtarza-
chotycznego (DSM-IV, 1994). jące się przeżywanie na nowo traumy. Formy tego
Druga ze wspomnianych klasyfikacji, ICD-10, pod sym- ponownego przeżywania są różne. Bywają to zwykle
bolem F 43.0 umieszcza  ostrą reakcję na stres . Okre- makabryczne sny, skojarzenia lub też doznania mają-
śla ją jako:  przemijające zaburzenie o znacznym na- ce związek z tym, co się wydarzyło. Następnie poja-
sileniu, które rozwija się jako reakcja na wyjątkowy wiają się reakcje unikowe zmierzające do eliminowa-
stres fizyczny lub psychiczny u osoby nieprzejawiają- nia myślenia i uczuć oraz zachowań przypominają-
cej wcześniej żadnego zaburzenia psychicznego . Po- cych traumę. Kolejną grupę objawów stanowią różne
tem następuje szczegółowy opis zdarzenia trauma- formy pobudzenia, często związane z nadmierną
tycznego, który w istocie jest zbliżony do tego, który i nieadekwatną do sytuacji czujnością.
zawarto w DSM-IV. Objawy ostrej reakcji na stres ce- Międzynarodowa Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych
chuje duża różnorodność. W typowych przypadkach i Zaburzeń Zachowania, w dziesiątej edycji ICD-10 [4, 5],
obejmują one: początkowy stan  oszołomienia ze podobnie jak DSM-IV, również zawiera opis jednostki
zwężeniem pola świadomości i zawężeniem uwagi, chorobowej wywołanej stresem traumatycznym. Pod
osłabienie odbierania bodz
ców zewnętrznych i zabu- symbolem F 43.1 znajduje się pozycja  zaburzenia stre-
rzenia orientacji. Stan ten może prowadzić do dalsze- sowe pourazowe , które powstają jako opóz
niona
go wyłączania się z otaczającej rzeczywistości, aż do i/lub przedłużona reakcja na stresujące wydarzenia lub
www.psychiatria.viamedica.pl
101
Psychiatria 2004, tom 1, nr 2
sytuacje o charakterze wyjątkowo zagrażającym lub wymienić przede wszystkim zaburzenia depresyjne
katastrofalnym, które mogłyby być niemal dla każdej o różnym obrazie klinicznym. Kolejną grupą zabu-
osoby ogromnym nieszczęściem. Mogą to być kata- rzeń są zaburzenia lękowe, zarówno w postaci lęku
strofy naturalne lub spowodowane przez człowieka, panicznego, jak i lęku uogólnionego. U ofiar traumy
działania wojenne, poważne wypadki, obecność przy powszechnie obserwuje się wzrost niekontrolowa-
czyjejś tragicznej, brutalnej śmierci, akty terroryzmu, nej agresji, zarówno w stosunku do siebie, jak i wo-
gwałty lub inne przykłady okrucieństwa. Typowe obja- bec innych ludzi. Spotyka się również przejawy dy-
wy zaburzenia stresowego pourazowego obejmujÄ… socjacji, depersonalizacji, zachowania kompulsyjne
epizody powtarzającego się przeżywania urazu na nowo  także w zakresie powtarzania traumatycznego sce-
w natrętnych wspomnieniach ( reminiscencje ) lub nariusza. Następstwem doznanej traumy są wielo-
w snach, które występują w sytuacji uporczywie utrzy- krotnie stwierdzane poważne problemy alkoholowe
mującego się poczucia  odrętwienia i stępienia uczu- i uzależnienie od narkotyków, a także wyraz
ne po-
ciowego, odizolowania od innych ludzi, niereagowa- gorszenie funkcjonowania w rodzinie oraz realizacji
nia na otoczenie, anhedonii oraz unikania działań i sy- w zakresie życia zawodowego. Częstymi problema-
tuacji, które mogłyby przypominać przeżyty uraz. mi w następstwie doznanej traumy są również za-
W takich przypadkach powszechne sÄ… obawy przed burzenia jedzenia. Wszystkie te przejawy psychopa-
wspomnieniami, które mogłyby przypominać ofierze tologii jako niespecyficzne następstwa doznanej trau-
traumę, i w związku z tym ich unikanie. Niekiedy może my, ale jednak istotnie z nią związane, znane są
dochodzić do dramatycznych, ostrych wybuchów stra- z innych opracowań, dlatego tu autor ogranicza się
chu, paniki lub agresji, wyzwalanych przez bodz
ce po- jedynie do ich przytoczenia [25, 28, 29]. W kontek-
wodujące nagłe przypomnienie sobie lub  przeżycie ście negatywnych, psychicznych konsekwencji trau-
na nowo sytuacji urazowej, względnie też pierwot- my na szczególną uwagę zasługuje syndrom proble-
nej reakcji na tę sytuację. Zazwyczaj występuje stan mów emocjonalnych, będących rezultatem zwłasz-
nadmiernego pobudzenia układu autonomicznego, ze cza wczesnych i długotrwałych sytuacji traumatycz-
wzmożonym stanem czuwania oraz bezsennością. nych. Mowa tu o zespole objawów, który w literatu-
Wszystkim tym objawom bardzo często towarzyszą rze określa się skrótem DESNOS (Disorders of Extre-
lęk i depresja. Niejednokrotnie występują też myśli sa- me Stress Not Otherwise Specified) (zaburzenia
mobójcze. Dodatkowym czynnikiem komplikującym w następstwie ekstremalnego stresu bliżej nieokre-
i zniekształcającym obraz kliniczny bywa nadużywa- ślone). Dotyczy on w szczególny sposób dzieci do-
nie alkoholu, narkotyków i leków. Ramy czasowe tego znających przemocy w ogóle, a zwłaszcza przemocy
zespołu nie są tu tak precyzyjnie określone jak w DSM-IV. i molestowania seksualnego. Grupa członków zespo-
Zaburzenie stresowe pourazowe jest oczywiście na- łu naukowego opracowujących DSM-IV wyodrębni-
stępstwem doznanej traumy. Może trwać od kilku ty- ła syndrom, który roboczo określono jako Complex
godni do kilku miesięcy. Rzadko utrzymuje się dłużej PTSD (złożony zespół stresu pourazowego) lub ina-
niż 6 miesięcy. Zdaniem autorów ICD-10, natężenie czej  wspomniany wyżej  DESNOS. W ostatniej
przebiegu samego zespołu może być zróżnicowane edycji DSM zespół tych objawów występuje pod
i zmieniać się podczas jego trwania. W większości przy- nazwą Associated Features of PTSD (współtowarzy-
padków ten stan ustępuje. U niewielkiego odsetka szące cechy  objawy zespołu stresu pourazowe-
osób dotkniętych tym zespołem objawy utrwalają się go). Syndrom ten zawiera następujące objawy:
i przechodzą w stan chroniczny. Zdarza się, że 1. zmiany w zakresie regulacji impulsów afektywnych
utrzymujący się przez wiele lat zespół stresu pourazo- wraz z trudnościami dotyczącymi modulacji złości
wego prowadzi do trwałych zaburzeń osobowości i zachowań autodestrukcyjnych; 2. zmiany w zakre-
(F 62) (ICD 10 [4, 5]). sie możliwości koncentracji i świadomości, prowa-
dzące do amnezji oraz występowanie epizodów dy-
Inne zaburzenia psychiczne socjacyjnych i depersonalizacyjnych; 3. zmiany w za-
w następstwie traumy kresie autopercepcji, takie jak chroniczne poczucie winy
Ostre zaburzenia stresowe i zespół stresu pourazo- i odpowiedzialności oraz chroniczne poczucie wsty-
wego to najbardziej typowe następstwa doznanej du; 4. zmiany w zakresie relacji z innymi ludz
mi, takie
traumy. Nie wyczerpują one jednak pełnego obrazu jak niezdolność do zaufania komuś czy niezdolność
psychopatologii ekstremalnych doświadczeń. Wśród do bliższych związków emocjonalnych; 5. somatyza-
innych, niespecyficznych, ale jednak istotnie związa- cja problemów emocjonalnych; 6. zmiany w systemach
nych z traumatycznym stresem zaburzeń, należy znaczeniowych.
www.psychiatria.viamedica.pl
102
Bogusław Borys, Sytuacje ekstremalne i ich wpływ na stan psychiczny człowieka
Im wcześniej dziecko znalazło się w sytuacji trauma- jej pracy zatytułowanej: Shattered Asumptions ( Zbu-
tycznej i im dłużej ta sytuacja trwała, tym większe jest rzone założenia ) [39] oraz Judith Herman w książce:
prawdopodobieństwo wystąpienia tego syndromu. Trauma and Recovery ( Trauma i wyzdrowienie ) [13].
Pacjenci, u których rozpoznaje się DESNOS, często Model ten nie tylko podkreśla więc możliwości jed-
wymagają psychiatrycznej interwencji kryzysowej. Są nostki wystarczające do przeżycia ekstremalnego do-
też bardzo oporni na typowe dla zespołu stresu po- świadczenia, ale również zwraca uwagę na coś wię-
urazowego oddziaływania psychoterapeutyczne [25]. cej. Jednostka, w wyniku traumatycznych doświad-
czeń potrafi wyjść z takiej sytuacji bogatsza i silniejsza
Możliwość pozytywnych psychicznie. Salutogeneza odwołuje się więc do szer-
następstw urazu psychicznego szych możliwości niż koncentrowanie się wyłącznie na
Obraz możliwych, psychicznych skutków wydarzeń patologicznych konsekwencjach doznanej traumy [40].
i sytuacji ekstremalnych byłby niepełny, gdyby ograni- W tym podejściu szczególnie trudne sytuacje życio-
czyć go wyłącznie do następstw negatywnych. Fak- we, z traumą włącznie, traktuje się jako wyzwalające
tem jest, że większość publikacji dotyczących tej pro- możliwości wzrostowe w człowieku, które powodują
blematyki zajmuje się niemal wyłącznie zaburzeniami zmiany w pozytywnym kierunku [41]. Badania obej-
spowodowanymi traumą. Wiąże się to między innymi mujące jednostki, grupy lub całe społeczności, które
z gwałtownym rozwojem psychotraumatologii, zwła- doświadczyły ekstremalnego stresu, często  obok
szcza w ciągu ostatnich dziesięcioleci i zwróceniem gwałtownych, patologicznych reakcji posttraumatycz-
 przez większość autorów zajmujących się tą pro- nych  dokumentują również inne zachowania. Wie-
blematyką  szczególnej uwagi na patologiczne na- lokrotnie podkreśla się przejawy wsparcia, którego wza-
stępstwa traumy. Powszechnie stosowane modele in- jemnie udzielają sobie osoby dotknięte traumą, wzmac-
terwencji w sytuacji doznanej traumy mają więc cha- niając tym samym poczucie siły tkwiące we wspólno-
rakter patogenetyczny. Zakłada się niemal z góry, że cie. Taka postawa służy nie tylko przetrwaniu w aktual-
u osoby, która doświadczyła traumy, rozwiną się ob- nej sytuacji, ale również kształtuje pozytywne nasta-
jawy stresu pourazowego. Zgodnie z modelem pato- wienie na przyszłość. Pozwala uwierzyć w możliwość
genetycznym, zakłada się więc  chorobę , a zatem kontroli wielu sytuacji i stawiania czoła nawet najtrud-
konieczność postępowania adekwatnego do tej sytu- niejszym przeciwnościom [30]. Higgins uważa, że
acji [30]. Nie znaczy to jednak, że niemożliwe są po- odporność  przez którą rozumie wyuczoną umie-
zytywne następstwa tego typu doświadczeń. Na po- jętność korzystania w pełni z własnych zasobów psy-
zytywną stronę związaną z ekstremalnym stresem chicznych  w najlepszy sposób uaktywnia proces
zwracają przede wszystkim uwagę autorzy odwołują- rozwoju i wzrostu pozytywnych cech osobowości [42].
cy się do salutogenicznego modelu Antonowsky ego Ma to miejsce zwłaszcza w sytuacjach bardzo trud-
[31, 32], ale nie tylko. Są autorzy, którzy opierając się nych. Stanowisko prezentowane przez zwolenników
na osobistych doświadczeniach, dochodzą do wnio- modelu salutogennego zyskuje coraz większe znacze-
sku, że wsparcie w najtrudniejszych momentach moż- nie. Wielu autorów, nie negując negatywnych skut-
na uzyskać przede wszystkim, odwołując się do głęb- ków traumy, coraz więcej uwagi zwraca również na
szych warstw własnego światopoglądu, opierając się potencjał pozytywnych możliwości tkwiących w czło-
na religii, filozofii i przyjętych wartościach życiowych wieku, również w radzeniu sobie z traumą. Tedeschi
[33, 34]. Podobny nurt, eksponujący znaczenie po- i Calhoun wyróżniają przynajmniej trzy obszary, w ob-
szukiwania i nadawania sensu zawartego również rębie których można dostrzec pozytywne zmiany
w traumatycznych przeżyciach, reprezentują [35 38]. u osób, które doświadczyły traumy [43]. Dotyczy to
Centralnym punktem modelu salutogenicznego jest zmian w zakresie obrazu własnej osoby, zmian w rela-
pytanie, jak to się dzieje, że ludzie pozostają, mówiąc cjach interpersonalnych i zmiany filozofii życia.
najogólniej, zdrowi, mimo iż doznają traumatycznych W zakresie pozytywnych zmian dotyczących własnej
doświadczeń. Zdaniem Antonowsky ego, zdolność do osoby można znalez
ć wiele doniesień potwierdzających
radzenia sobie ze stresem i poczucie zdrowia lub do- ten fakt. Wzrost dojrzałości emocjonalnej sygnalizują
brostanu zależy u konkretnej osoby od jej poziomu Affleck i wsp. [44], a także Borys, Majkowicz [45]. Od-
poczucia koherencji, a także od tego, na ile doznany czucie bogatszego doświadczenia życiowego i lepsze-
stres jest postrzegany przez tę osobę jako koherent- go radzenia sobie z przeciwnościami sygnalizują u osób
ny, możliwy do kontrolowania i w jakiś sposób zrozu- badanych Joseph, Williams i Yule [46]. Collins i wsp.
miały. Przedstawiony tu sposób podejścia podobny [47] przedstawiają wniosek o wzroście poczucia siły
jest do tego, który prezentuje Janoff-Bulman w swo- i pewności siebie w grupie badanych osób. Wzrost
www.psychiatria.viamedica.pl
103
Psychiatria 2004, tom 1, nr 2
samooceny i poczucia kompetencji dostrzegajÄ… Tede- pujÄ…ce zjawiska: wyraz
niejsze docenianie własnego ist-
schi i Calhoun [43]. Stuhlmiller [48] zwraca uwagę na nienia [49], dostrzeganie lepszych perspektyw życio-
nowo odkrytą mądrość życiową i wzrost poczucia wych [44], pozytywne zmiany w hierarchii tego, co waż-
pewności siebie u badanych. Wiele pozytywnych zmian ne w życiu [50], dostrzeganie wartości życia jako takie-
będących następstwem ekstremalnych doświadczeń sy- go [48], wzmocnienie wartości duchowych, wzrost po-
gnalizują również autorzy w zakresie relacji interperso- czucia kontroli i znalezienie sensu życia [51].
nalnych. Affleck wraz ze współautorami zwracają uwa- Doświadczeniu sytuacji ekstremalnej towarzyszy zawsze
gę na wzrost więzi emocjonalnej w rodzinie [44]. Wzrost ogromna dramaturgia, często wręcz tragizm. Tego
dostrzeżenia ważności dziecka, dzieci, rodziców i ich typu sytuacje nie są też wolne od skrajnej brutalno-
potrzeb sygnalizują w swoich badaniach Malinek, Hoyt ści i okrucieństwa. Wszystko to stanowi bardzo silny
i Patterson [49]. Stuhlmiller [48] dostrzega istotne po- wstrząs dla człowieka, który miał takie przeżycia. Dla-
głębienie relacji emocjonalnych między wychowujący- tego ktoś w ten sposób doświadczony prawdopo-
mi a wychowywanymi. Collins wraz z współautorami dobnie już nigdy nie będzie takim samym człowie-
stwierdzają w grupie badanych wzrost wrażliwości kiem, jakim był przed doznaną traumą. Najczęściej
emocjonalnej i większą otwartość w tym zakresie [47]. dostrzegane są zmiany negatywne, o czym była
Dostrzegają też wzrost gotowości do przyjęcia pomo- mowa wcześniej. Na szczęście, w dominującym ob-
cy i wsparcia społecznego. W zakresie zmian dotyczą- razie psychopatologicznym można też dostrzec po-
cych filozofii życia autorzy zwracają uwagę na nastę- zytywne następstwa traumatycznych doświadczeń.
Streszczenie
Określenie sytuacji ekstremalnych, zwanych inaczej traumatycznymi, zawierają obydwie znane i często cytowa-
ne klasyfikacje zaburzeń psychicznych i zachowania  DSM-IV i ICD-10. Istotnym elementem tego typu przeżyć
jest realne, bezpośrednie zagrożenie życia własnego, względnie też bycie świadkiem utraty życia osoby bliskiej
w tragicznych okolicznościach lub innych przejawów okrucieństwa. Wachlarz możliwych sytuacji ekstremalnych
jest dość szeroki. Różnią się one liczebnością ofiar, czasem trwania, przyczyną i miejscem wydarzenia. Wszystkie te
czynniki mogą mieć znaczący wpływ na jakość i głębokość doznań psychicznych. Jest to z
ródłem zróżnicowania
reakcji psychicznych na traumatyczne doświadczenia. Najbardziej typowymi zaburzeniami w następstwie dozna-
nej traumy są: ostre zaburzenia na stres traumatyczny, zespół stresu pourazowego oraz complex PTSD. Istnieją
również niespecyficzne zaburzenia w postaci różnych zespołów depresyjnych, lękowych, zaburzeń jedzenia, uza-
leżnienia od substancji psychoaktywnych i inne. Obok dominującego obrazu psychopatologicznego w następ-
stwie traumy można też dostrzec pozytywne zmiany u osób, które doświadczyły przeżyć sytuacji ekstremalnej.
słowa kluczowe: sytuacje traumatyczne, ostra reakcja na stres, zespół stresu pourazowego
(PTSD), niespecyficzne reakcje psychiczne na traumÄ™
PIÅšMIENNICTWO
6. Eranen L., Liebkind K. Coping with disaster; the helping beha-
1. Heszen-Niejodek I. Stres i radzenie sobie  główne kontrower-
vior of communities and individuals. W: Wilson J.P., Raphael B.
sje. W: Heszen-Niejodek I., Ratajczak Z. (red). Człowiek w sytu-
(red.). International handbook of traumatic stress syndromes.
acji stresu. Problemy teoretyczne i metodologiczne. Wydawnic-
Plenum Press, New York, London 1993; 957 964.
two Uniwersytetu ÅšlÄ…skiego, Katowice 1996; 12 43.
7. Turner S.W., Thompson J., Rosser R.M. The King Cross fire. Early
2. Holmes T.H., Rahe R.H. The Social Readjustment Scale. J. Psy-
psychological reactions and implications for organizing a  pha-
chosom. Res. 1967; 11: 213 218.
se-two response. W: Wilson J.P., Raphael B. (red.). Internatio-
3. American Psychiatric Association. Quick reference to the dia-
nal handbook of traumatic stress syndromes. Plenum Press, New
gnostic criteria from DSM-IV. Washington DC 1994.
York, London 1993; 451 459.
4. World Health Organization. The ICD-10 classification of mental
8. Alexander D.A. Burn victims after a major disaster; reactions of
and behavioral disorders: Clinical descriptions and guidelines.
patients and their care-givers. Burns 1993b; 3: 105 109.
Geneva 1992.
9. Johnston S.J. Traumatic stress reactions in the crew of the he-
5. Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania w
rald of free enterprise. W: Wilson J.P., Raphael B. (red.). Interna-
ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Uniwersy-
tional handbook of traumatic stress syndromes. Plenum Press,
teckie Wydawnictwo Medyczne  Vesalius . Instytut Psychiatrii
New York, London 1993; 479 485.
i Neurologii. Kraków Warszawa 1997.
www.psychiatria.viamedica.pl
104
Bogusław Borys, Sytuacje ekstremalne i ich wpływ na stan psychiczny człowieka
10. Holen A. The North Sea Oil Rig disaster. W: Wilson J.P., Raphael 32. Antonowsky A. Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie
B. (red.). International handbook of traumatic stress syndromes. ze stresem i nie zachorować. Fundacja IPN, Warszawa 1995.
Plenum Press, New York and London 1993; 471 478. 33. Frankl V.E. Man s search for meanning. New York: Washington
11. Holloway H.C., Fullerton C.S. The psychology of terror and its Square Press 1963.
aftermath. W: Ursano R.J., McCaughey B.G., Fullerton C.S. (red.). 34. Godorowski K. Psychologia i psychopatologia hitlerowskich obo-
Individual and community responses to trauma and disaster. zów koncentracyjnych. Akademia Teologii Katolickiej, Warsza-
University Press, Cambridge 2001; 31 45. wa 1985.
12. Malt U.F. Traumatic effects of accidents. W: Ursano R.J., McCau- 35. Janoff-Bulman R. The aftermath of victimization: Rebuilding
ghey B.G., Fullerton C.S. (red.). Individual and community re- shattered assumptions. W: Figley C.R. (red.). Trauma and its
sponses to trauma and disaster. University Press, Cambridge wake: the study of treatment of post traumatic stress disorder.
2001; 103 134. T.I. Brunner-Mazel, New York 1985; 18.
13. Herman J. Trauma and recovery; the aftermath of violence  from 36. Bulman R.J., Wortman C.B. Attributions of blame and coping in
domestic abuse to political terror. Basic Books, New York 1997. the  real world . Severe accident victims react of their lot. Jour-
14. Herman J.L. Przemoc: uraz psychiczny i powrót do równowagi. nal of Personality and Social Psychology 1977; 35: 351 363.
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1997/1998. 37. Kahana E., Kahana B., Harel Z., Rosner T. Coping with extreme
15. Kluznik J.C., Speed N., van Valkenburg C. Forty year follow-up trauma. W: Wilson J.P., Harel Z., Kahana B. (red.). Human ada-
of United States prisoners of War. Am. J. Psych. 1986; 143: ptation to extreme stress. Plenum Press, New York 1988; 55 79.
1443 1446. 38. Lifton R.J. From Hiroshima to the Nazi doctors: The evolution of
16. Weisaeth L. Psychological and psychiatric aspects of technolo- psychoformative aproaches to understanding traumatic stress
gical disasters. W: Ursano R.J., McCaughey B.G., Fullerton C.S. syndromes. W: Wilson J.P., Raphael B. (red.). International hand-
(red.). Individual and community responses to trauma and disa- book of traumatic stress syndromes. Plenum Press, New York
ster. University Press, Cambridge 2001; 72 102. 1993; 11 24.
17. Rosenhan D.L., Seligman M.E.P. Psychopatologia. Polskie To- 39. Janoff-Bulman R. Shattered assumptions. Free Press, New York 1992.
warzystwo Psychologiczne, Warszawa 1994; 255 267. 40. Antonowsky A. The implications of salutogenesis; an outsiders view.
18. McCaughey B.G., Hoffman K.J., Llewellyn C.H. The human expe- W: Turnbull A., Patterson J., Behr S., Murphy D. (red.). Cognitive
rience of earthquakes. W: Ursano R.J., Mc Caughey B.G., Fuller- coping, families, and disability. Baltimore, MD, Paul H. Brookes; 1993.
ton C.S. (red.). Individual and community responses to trauma 41. Violanti J.M. Scripting trauma; the impact of pathogenic inte-
and disaster. The structure of human chaos. Cambridge, Uni- rvention. W: Violanti J.M., Paton D., Dunning C. (red.). Post-
versity Press 2001. traumatic stress intervention; challenges, issues, and perspecti-
19. Alexander D.A. The Piper Alpha Oil Rig disaster. W: Wilson J.P., ves. Charles C. Thomas. Publisher, Ltd. Springfield. Illinois, Sta-
Raphael B. (red.). International handbook of traumatic stress ny Zjednoczone 2000; 153 165.
syndromes. Plenum Press. New York, London 1993a; 461 470. 42. Higgins G.O. Resilient adults; overcoming a cruel past. Jossey-
20. McFarlane A.C. PTSD: synthesis of research and clinical studies; -Bass, San Francisco 1994.
the Australia bushfire disaster. W: Wilson J.P., Raphael B. (red.). 43. Tedeschi R.G., Calhoun L.G. The post-traumatic growth inven-
International handbook of traumatic stress syndromes. Plenum tory; Measuring the positive legacy of trauma. J. Traum. Stress
Press, New York, London 1993; 421-430. 1996; 9: 455 479.
21. Lehman D.R., Wortman C.B., Williams A.F. Long-term effects of 44. Affleck G., Tennen H. Gershman K. Cognitive adaptations to
losing a spouse or child in a motor vehicle crash. J. Pers Soc. high-risk infants; the search for mastery, meaning, and protec-
Psych. 1987; 52: 218 231. tion from future harm. Am. J. Ment. Def. 1985; 89: 653 656.
22. Gilboa D., Friedman M., Tsur H. The Burn as a Continuous Trau- 45. Borys B., Majkowicz M. Samoocena zmian stanu psychicznego
matic Stress: Implications for Emotional Treatment During Ho- u osób, które doznały traumy. W: Kubacka Jasiecka D., Mudyń
spitalization. J. Burn Care Reh. 1994; 15: 86 91. K. Kryzys, interwencja i pomoc psychologiczna. Nowe ujęcia
23. Shalev A.Y. Stress versus traumatic stress; from acute home- i możliwości. Uniwersytet Jagielloński, Instytut Psychologii Sto-
ostatic reactions to chronic psychopathology. W: van der Kolk sowanej. Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2003.
B.A., McFarlane A.C., Weisath L. (red.). Traumatic stress; the 46. Joseph S., Williams R., Yule W. Changes in outlook following disa-
effects of overwhelming experience on mind, body and society. ster; the preliminary development of a measure to assess positive
The Guilford Press, New York, London 1996; 77 101. and negative responses. J. Traum. Stress 1993; 6: 271 279.
24. Shalev A.Y., Peri T., Caneti L., Schreiber S. Predictors of PTSD in 47. Collins R.L., Taylor S.E., Skokan L.A. A better world or shattered
injured trauma survivors. Am. J. Psych. 1996; 53: 219 224. vision? Changes in life perspectives following victimization. So-
25. van der Kolk B.A. Posttraumatic stress disorder and the nature cial Cognition 1990; 8: 263 285.
of trauma. Posttraumatic Stress Disorder. Dialogues in Clinical 48. Stuhlmiller C.M. 1992 An interpretive study of appraisal and co-
Neuroscience 2000; 2: 7 22. ping of rescue workers in an eartquake disaster; the Cypress Col-
26. Heitzman J. Zespół pourazowego stresu  kryteria diagnostycz- lapse. Dissertation Abstracts International, 52, 4671. Za: Stuhlmil-
ne, zastosowanie kliniczne i orzecznicze. Psychiatria Polska 1995; ler C., Dunning C. Challenging the mainstream; from pathogenic
6: 751 766. to salutogenic medels of posttrauma intervention. W: Violanti J.M.,
27. Lis-Turlejska M. Traumatyczny stres. Koncepcje i badania. Wy- Paton D., Dunning C. (red.). Posttraumatic stress intervention; chal-
dawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 1998. lenges, issues, and perspectives. Charles C. Thomas. Publisher, Ltd.
28. Shalev A.Y., Yehuda R. Longitudinal development of posttrau- Springfield. Illinois, Stany Zjednoczone 2000; 10 42.
matic disorders. W: Psychological trauma: Annual Review of 49. Malinek D.E., Hoyt M.E., Patterson V. Adults reaction to the
Psychiatry 1998; 17, Washington DC: American Psychiatric As- death of a parent. Am. J. Psych. 1979; 136: 1152 1156.
sociation Press. 50. Taylor S.E., Lichtman R.R., Wood J.V. Attributions, beliefs in
29. Maes M., Mylle J., Delmeire L., Altamura C. Psychiatric morbidi- control, and adjustment to breast cancer. J. Pers. Soc. Psych.
ty and comorbidity following accidental man-made traumatic 1984; 46: 489 502.
events: incidence and risk factors. Europ. Arch. Psych. Clin. Neu- 51. Pangament K.I., Royster B.J., Wood M.A qualitative approache to
rosc. 2000; 250: 156 162. the study of religion and coping; four tentative conclusions. Pa-
30. Stuhlmiller C., Dunning C. Challenging the mainstream: from pa- per presented at the annual meeting of the American Psychologi-
thogenic to salutogenic models of posttrauma intervention. W: Vio- cal Association. Boston, MA 1990. Za: Stuhlmiller C., Dunning C.
lanti J.M., Paton D., Dunning C. (red.). Posttraumatic Stress interven- Challenging the mainstream: from pathogenic to salutogenic
tion; Challenges, Issues, and Perspectives. Charles C. Thomas. Publi- models of posttrauma intervention. W: Violanti J.M., Paton D.,
sher Ltd. Springfield. Illinois. Stany Zjednoczone 2000; 10 42. Dunning C. (red.). Posttraumatic stress intervention; challenges,
31. Antonowsky A. Unravelling the mystery of health how people issues, and perspectives. Charles C. Thomas. Publisher Ltd., Illinois,
manage stress and stay well. Jossey-Bass, San Francisco 1987. Springfield 2000; 10 42.
www.psychiatria.viamedica.pl
105