63
Wyniki przeprowadzonych badań dowodzą, iż reakcje emocjonalne
noszą charakter indywidualny i są zależne od dynamiki sfery
emocjonalnej oraz sytuacji życiowej, w jakiej aktualnie znajduje
się zawodnik.
Ariadna Lupul-Nawrocka
Emocje i ich wpływ
na efektywnoS
ć startów
młodego sportowca
Po omówieniu danych piS
miennictwa na temat emocji przedstartowych Autorka
rozważa treS
ciowy aspekt stresu emocjonalnego zawodnika, opierając się na
badaniach, przeprowadzonych za pomocą testu M. Luschera, na grupie kajaka-
rzy (uczniów SMS). Wybrane do dalszej analizy dwa przypadki ukazują indywi-
dualny charakter reakcji emocjonalnych, zależny od sytuacji życiowej, w jakiej
aktualnie znajduje się zawodnik, i dynamiki jego sfery emocjonalnej. W związku
z tym Autorka wskazuje na potrzebę szczegółowej analizy każdego przypad-
ku celem wykrycia x
ródeł trudnoS
ci i zastosowania odpowiednich S
rodków dla
zapobieżenia ewentualnym szkodom w rozwoju psychiki i osobowoS
ci młodego
zawodnika.
SŁOWA KLUCZOWE: psychologia sportu  emocje  stany przedstartowe.
wiącej, iż oczekiwania, przekonania,
Wprowadzenie
wspomnienia człowieka wpływają na
RzeczywistoS
ć rywalizacji sportowej jego zachowanie (11). Interpretacja
można opisywać i interpretować w ka- zdarzeń jest nieS
wiadoma, automatycz-
tegoriach psychologii poznawczej, mó- na i wywołuje okreS
lone reakcje emo-
 Sport Wyczynowy 2005, nr 1-2/481-482
64 Ariadna LupuI-Nawrocka
cjonalne, które wpływają na sposób chologia posiłkuje się tu pojęciem stanu
działania jednostki. flow  optymalnej gotowoS
ci umysłu,
Proces kształtowania się subiektyw- systemu nerwowego do wykonania danej
nego obrazu przyszłego zadania spor- czynnoS
ci. Chodzi o to, by zawodnik
towego rozpoczyna się w momencie skupił się tylko na tych informacjach,
uS
wiadomienia sobie planowanego które są istotne dla wykonania danej
uczestnictwa w zawodach. Pobudzenie czynnoS
ci. Idealny przepływ informacji
emocjonalne, na początku niskie lub na między umysłem a ciałem spowoduje, że
S
rednim poziomie, wzrasta wraz ze zbli- zawodnik wykona całe działanie płynnie,
żającym się terminem startu (2). Emo- jakby bez żadnego wysiłku (1).
cje modyfikują czynnoS
ć odpowied- Ujmując emocje w szerszym kontek-
nich struktur oS
rodkowego układu ner- S
cie ich relacji do poznania czy motywa-
wowego, nasilając poziom pobudzenia, cji, podkreS
la się związek emocji z okre-
zwiększając efektywnoS
ć procesów S
lonymi procesami psychicznymi, takimi
nerwowych leżących u podłoża nie- jak procesy orientacyjne, procesy oceny
zmiernie złożonych procesów psychofi- wartoS
ci i użytecznoS
ci (13). Decydują-
zjologicznych (6). Przy negatywnym cą rolę odgrywają tutaj zjawiska wystę-
znaku emocji (tzw. stresie chronicznym) pujące w kontaktach międzyludzkich, ta-
zmiany w stanie pobudzenia emocjonal- kie jak: opieka i bezpieczeństwo, przyna-
nego mogą uniemożliwiać prawidłowe leżnoS
ć do grupy, miłoS
ć, szacunek, toż-
działanie. Reakcje fizjologiczne, będą- samoS
ć i realizacja siebie. Są one związa-
ce podstawą mobilizacji do aktu rucho- ne z psychologicznymi potrzebami orga-
wego (wyrzut do krwi amin katecholo- nizmu i wyrax
nie ugruntowane w jego
wych i hormonów kory nadnerczy, funkcjonowaniu, z czego zresztą wynika
zmiany metaboliczne, przyS
pieszenie siła działań ukierunkowanych na realiza-
pracy serca i wzrost ciS
nienia tętnicze- cję tych podstawowych wartoS
ci. Emocja
go krwi, itp.), gdy zostaną niewykorzy- to subiektywny stan psychiczny, powsta-
stane, mogą stać się czynnikiem współ- ły w wyniku S
wiadomej lub nieS
wiadomej
sprawczym niektórych chorób. oceny zdarzenia, jako istotnie wpływają-
Szczególną właS
ciwoS
cią emocji cego na cele i interesy jednostki.1
jest ich wartoS
ć antycypacyjna  przy- Wraz z osiąganymi wynikami (lub ich
gotowanie organizmu do oczekującego brakiem) zmienia się stosunek otoczenia
go (przewidywanego) obciążenia. Emo- do zawodnika. Staje on wobec okreS
lo-
cje powodują mobilizację rezerw ustro- nych wymagań, co skłania go do oceny
jowych niezbędnych do podjęcia wysił- swoich możliwoS
ci oraz formułowania
ku trwającego długo lub krótkotrwałe- nowych celów. W naszym społeczeń-
go, lecz intensywnego. Jest to związa- stwie dominuje schemat wychowania
ne z wyzwalaniem emocji przez bodx
- młodego człowieka poprzez wykazywa-
ce niespecyficzne (warunkowe) oraz ła-
1
Mellibruda L.: Zdrowa osobowoS
ć  częS
ć II.
twoS
cią warunkowania zmian wegeta-
Miesięcznik  Remedium , www.psycholo-
tywnych im towarzyszących (13). Psy- gia.edu.pl, 2003.
Emocje i ich wpływ na efektywnoS
ć startów młodego sportowca 65
nie mu, że jest gorszy. Ma to wzbudzić cy. Oddziaływanie wychowawcze  nie
jego motywację. Porażki motywują do może opierać się na ukrywaniu sprzecz-
dalszego rozwoju, czynią zawodnika sil- noS
ci, lecz na pokazywaniu perspektyw
niejszym pod warunkiem, że należy on ich przezwyciężenia. SprzecznoS
ci i trud-
do grona szczęS
liwców, którzy posiada- noS
ci obiektywne mogą mieć wtedy na-
ją w sobie silny, wewnętrzny trzon, zbu- wet pozytywny charakter wychowawczy
dowany dzięki wierze we własne umie- i mogą przyczyniać się do zorganizowa-
jętnoS
ci potwierdzane stale przez rodzi- nia osobowoS
ci, zamiast ją dezorgani-
ców i przyjaciół. zować (14).
Młodzi sportowcy, oceniając siebie Dlaczego podczas startu w zawodach
na tle grupy, często popadają w skraj- młody sportowiec nie potrafi osiągnąć
noS
ci. Gdy nie mogą sprostać własnym tak dobrego wyniku jak na treningu? Co
aspiracjom, dochodzi u nich do obniże- powoduje, że umiejętnoS
ci nagle male-
nia samooceny i silnych przeżyć emo- ją? Odpowiedx
znajduje się w umyS
le
cjonalnych (8), uniemożliwiających zawodnika, w sposobie jak postrzega on
efektywny występ na zawodach. Emo- otaczający go S
wiat, co jest dla niego
cjonalny dyskomfort powoduje, że po- ważne, co czuje, myS
li i widzi, gdy star-
jawiają się lęki, poczucie zagubienia, tuje, czyli w treS
ci emocji. Specyficzny
nadwrażliwoS
ć w sytuacjach porażki treS
ciowy element przesądza zarówno
itp. (5). Znaczenie mają tu także czyn- o natężeniu pobudzenia emocjonalne-
niki indywidualne, takie jak typ układu go, jak i o działaniu emocji (motywu-
nerwowego lub aktualny stan organi- jącym bądx
destrukcyjnym), a więc
zmu, wpływające na zachowanie jed- także o behawioralnych i kognitywnych
nostki i jej stosunek do otoczenia. Nie- aspektach zachowania się w sytuacjach
możnoS
ć dostosowania się do wymagań stresowych. Z tego powodu mówi się
danego etapu życia i kariery może spo- niekiedy, szczególnie w literaturze psy-
wodować nawet rezygnację z uprawia- chologicznej, o stresie emocjonalnym.
nia sportu. Trafne rozpoznanie i stwo- Psychofizjologiczna treS
ć jest szczegól-
rzenie warunków, ułatwiających adapta- nie ważna dla efektywnej działalnoS
ci
cję, pozwala zapobiec wielu negatyw- człowieka w ekstremalnych warunkach
nym konsekwencjom (5). Kluczowe i zależna od kompletu stałych osobowych
znaczenie ma tutaj pozytywne nastawie- charakterystyk oraz aktualnego stanu
nie trenera. Powinien on mieć S
wiado- psychicznego uwarunkowanego aktualną
moS
ć znaczenia wzmocnień pozytyw- sytuacją.
nych (10). Wskazanie prawidłowo wy- Specyfika emocji przejawia się, za-
konanych częS
ci zadania, podkreS
lenie równo na poziomie niższym, reaktyw-
maksymalnego wysiłku  nawet jeS
li nym, organizacji procesów psychicz-
nie przyniósł wymiernego sukcesu, na nych, jak również na wyższym, cechu-
przykład w postaci medalu  chroni jącym się zachowaniem ukierunkowa-
przed zaniżaniem samooceny przez za- nym na cel (9). Ten drugi obejmuje dwa
wodnika, motywując go do dalszej pra- elementy:
66 Ariadna LupuI-Nawrocka
" niespecyficzny (pobudzenie związane wiskowe wpływy, stopień podporządko-
z aktywizacją mózgu), wania im lub sprzeciwu za pomocą spo-
" specyficzny (treS
ciowy  uchwycenie sobów obrony właS
ciwych dla danej
relacji między dopływającymi informa- osobowoS
ci.
cjami). Emocjonalno-dynamiczne cechy
Dalsze moje rozważania dotyczą okreS
lają podstawowe ukierunkowanie
treS
ciowego aspektu stresu emocjo- motywów i wpływają na styl myS
lenia.
nalnego. Ich podstawą x
ródłową są ba- Wraz ze wzrostem wartoS
ci zwycię-
dania, przeprowadzone metodą analizy stwa dla zawodnika odpowiednio nara-
indywidualnych przypadków z użyciem sta też intensywnoS
ć psychicznego na-
testu M. Luschera, na grupie kajaka- pięcia. Test M. Luschera okreS
la sto-
rzy (uczniów SMS),3 z których wybra- pień adaptacji do wymogów (wpływu)
łam dwa dla zobrazowania tematu. otoczenia, warunkujący efekty działal-
noS
ci, pomaga także dostrzec x
ródła
Metoda badań
emocjonalnych problemów, dobrać
Teoretyczną podstawą zastosowanej sposoby indywidualnego postępowa-
metody jest założenie o indywidualnym nia, a także rejestrować zmiany dyspo-
stylu reagowania na czynniki zewnętrz- zycji wewnętrznej i stanu emocjonal-
ne i rozumienie osobowoS
ci jako jedno- nego (12).
S
ci indywidualnej i społecznej. Przyj- Zastosowany test pozwala ocenić:
muje się, że temperament (okreS
lany fi- " poziom psychicznego przygotowania
zjologicznymi właS
ciwoS
ciami systemu sportowca do oczekującej go walki
nerwowego) oraz społeczne aspekty na zawodach;
działalnoS
ci człowieka stanowią o roz- " procesy motywacyjne;
woju jego psychiki, okreS
lają sposoby procesy emocjonalne przed startem
"
samorealizacji (12). Metoda oparta na i podczas zawodów;
tych założeniach pozwala na analizę odpornoS
ć psychiczną zawodników
"
związku złożonych cech konstytucjo- na trudnoS
ci i nie przewidziane prze-
nalnych z typem reagowania na S
rodo- szkody powstające podczas zawodów.
Tabela 1
Biograficzny i psychofizjologiczny opis predyspozycji
do uprawiania kajakarstwa klasycznego
Zawodnik A Zawodnik B
Wiek  15 lat Wiek  15 lat
Staż zawodniczy  6 lat Staż zawodniczy  6 lat
Predyspozycje do uprawiania kajakarstwa Predyspozycje do uprawiania kajakarstwa
kIasycznego (fizyczne, motoryczne i techniczne) kIasycznego (fizyczne, motoryczne i techniczne)
 na wysokim poziomie.  na wysokim poziomie.
3
Autorka dziękuje Panu Edwardowi Aplowi  szefowi i głównemu trenerowi szkoły mistrzostwa
sportowego w Czechowicach-Dziedzicach  za umożliwienie przeprowadzenia badań.
Emocje i ich wpływ na efektywnoS
ć startów młodego sportowca 67
W dalszej analizie wykorzystuję wy- malnego poziomu pobudzenia psychofi-
niki badań sportowców o podobnych zycznego. Stan tego pobudzenia zależy
parametrach (tab. 1). od aktualnej oceny sytuacji i własnych
możliwoS
ci zawodnika, jego osobowoS
ci
Wnioski z badań
i indywidualnych sposobów radzenia
Najlepszych sportowców różni od sobie ze stresem.
pozostałych psychofizjologiczny stan Zestawienie wyników badań (tab. 2-6)
przedstartowy. Faza przygotowania się ukazuje różny psychologiczno-emocjo-
do działania wymaga osiągnięcia opty- nalny stan zawodnika  A , który wygry-
Tabela 2
Ukierunkowania, albo te cechy zachowania,
które wynikają z potrzeb podmiotu badania w danym momencie.
Inaczej mówiąc: Czego obiekt pragnie i do czego dąży
Zawodnik A Zawodnik B
Dzień przed  samoocena: spokojny
Dzień przed  samoocena:
Chłonie wszystko, co zdolne jest wywołać u niego silnie pobudzenie.
nie spala się, gdyż wie,
Stara się także sam silnie pobudzać otoczenie
że jego przygotowanie nie
i zainteresować je swą osobowoS
cią, rzucać się w oczy. Stara
pozwoli na wielkie wyniki.
się utrzymywać otoczenie w aurze swojego uroku i wpływów.
Cierpi z powodu wszelkich
Powodowany uczuciami w działaniach, tak sprytnie nimi
wpływów, które uważa
manipuluje, by nie zagrozić swoim szansom na sukces,
w danym momencie za
a zarazem nie poderwać wiary w siebie u innych.
nieprzyjemne. Protestuje
Pragnie interesujących i wzruszających spotkań i zdarzeń.
przeciwko nim i wymaga,
Może bardzo podobać się otoczeniu, zjednując je sobie szczerym
żeby pozostawiono go
zainteresowaniem. Ma bardzo rozwiniętą wyobrax
nię, lubi
w spokoju.
fantazjować i marzyć.
Przed startem  brak
Przed startem  samoocena: boi się, że przegra;
samooceny
 spala się ; przejmuje się konkurencją.
Cierpi z powodu wszelkich
Z uporem S
ledzi postawione przed sobą cele i nie pozwala sobie na
wpływów, które uważa
żadne odejS
cia od wyznaczonej drogi. Pragnie utwierdzić się w swych
w danym momencie za
racjach, przezwyciężając piętrzące się przeszkody. Osiągnięcie sukcesu
nieprzyjemne. Protestuje
jest dla niego potwierdzeniem umiejętnoS
ci bronienia swych racji.
przeciwko nim i wymaga,
Po powrocie  samoocena: załamany
żeby pozostawiono go
Pragnie sukcesu, podniety, życia pełnego wrażeń. Chce zrzucić pęta
w spokoju.
niepewnoS
ci, swobodnie rozwijać się, ujarzmiać wszystkich i żyć
Po powrocie  samoocena:
całą pełnią. Lubi kontaktować się z innymi. Entuzjasta, otwarty
2 km  S
rednio;
na wszystko, co nowe i nowoczesne.
1 km   wyjechał się
Ma rozległe zainteresowania. Stara się poszerzyć pole swojej
(moja ocena: zadowolony,
działalnoS
ci. W przyszłoS
ć patrzy z optymizmem.
że dał z siebie wszystko).
Dzień przed  badanie wieczorem tuż położeniem się spać (start następnego dnia rano);
przed startem  tuż przed zejS
ciem  na wodę po rozgrzewce;
po powrocie  zaraz po  zejS
ciu z wody (około 5 min po przekroczeniu linii mety).
68 Ariadna LupuI-Nawrocka
Tabela 3
Cechy ukierunkowania, które realizują się w danej sytuacji
Zawodnik A Zawodnik B
Dzień przed  samoocena: spokojny Władczy lub obdarzony
Ma nadzieję, przejawiając czujnoS
ć i ostrożnoS
ć, na poprawę swojej władzą zajmowanego
pozycji wS
ród ludzi. stanowiska. Uważa, że
Przed startem  samoocena: boi się, że przegra;  spala się ; inni przeszkadzają mu
przejmuje się konkurencją. Obdarzony bogatą wyobrax
nią i czuły. w przejawianiu
Gotowy do nie obciążających, pobudzających uczucia, kontaktów. inicjatywy i że
Wszystko, co nieobyczajne lub związane z przygodami, wywołuje występujące trudnoS
ci
u niego zainteresowanie. będą poddawać jego
Po powrocie  samoocena: załamany poprzednie sukcesy
Wykorzystuje swój czar, nalega na realizację swoich pragnień. w wątpliwoS
ć. Jednakże
Potrzeby, które okazują mu inni, uznaje za trudne, wymagające z uporem trzyma się
bardzo dużego wysiłku. swoich roszczeń, szuka
Z racji swych (wygórowanych lub nie zaspokojonych) ambicji ciągle drogi i S
rodków dla
niezadowolony z biegu zdarzeń. Proponuje ich poprawę. Przy tym pokonania przeciwnoS
ci
ma nadzieję poprawić swoją pozycję, podnieS
ć swój prestiż, w realizowaniu swoich
zwiększyć szacunek do siebie. zamiarów.
Tabela 4
Cechy postępowania, które realizują się w danej sytuacji
Zawodnik A Zawodnik B
Przejawia pretensje w stosunku do bliskich mu Mocno przeżywa własne emocje, jest
ludzi, chce, żeby z nim postępowano niezwykle egocentryczny. Wrażliwy w reagowaniu na
delikatnie. Z powodu tego uprzedzenia wydarzenia zewnętrzne, ale bardzo drażliwy,
pozostaje wewnętrznie izolowanym i niezdolnym łatwo go obrazić.
do ustanowienia serdecznych kontaktów. Chce uczestniczyć w przeżyciach emocjonalnych,
Ma wysokie wymagania w stosunku do sfery dzielić uczucie z innymi tak, jak czuje się
emocjonalnej, chce żyć w bliskich stosunkach, osamotniony i wyobcowany. Z powodu
nie wymagających od niego jednak egocentryzmu jest obrax
liwy, ale stara się unikać
jakichkolwiek głębszych uczuć. otwartych konfliktów.
wa, od zawodnika B , który nie odnosi nych w osiąganiu sukcesu sportowe-
sukcesów. go zawodników. Efektywny występ
Widzimy diametralne rozbieżnoS
ci w zawodach jest uwarunkowany
zarówno gdy chodzi o treS
ć emocji, jak przebiegiem różnorodnych procesów
i problemy, z jakimi aktualnie się bo- i funkcji psychicznych oraz kierun-
rykają. kiem i poziomem rozwoju reakcji psy-
Uzyskane wyniki pozwalają do- chofizycznych w danej chwili działal-
strzec istotną rolę treS
ci emocjonal- noS
ci sportowej.
Emocje i ich wpływ na efektywnoS
ć startów młodego sportowca 69
Tabela 5
Neurotyczny komponent
Zawodnik A Zawodnik B
FizjoIogiczna interpretacja
FizjoIogiczna interpretacja
Stres, wywołany usiłowaniem skrycia niepokoju i trwogi pod
Stres, wywołany brakiem
maską pewnoS
ci siebie i bezpieczeństwa.
akceptacji dla zakazów lub
PsychoIogiczna interpretacja
ograniczeń.
Obecna sytuacja przyjmowana jest jako nieprzyjemna.
PsychoIogiczna interpretacja
Odczuwa osamotnienie i niewiarę w związku z tym, że nie może
Sprzeciwia się jakiemukolwiek
stać się członkiem społecznoS
ci, zadawalającej jego wysokie
naciskowi ze strony innych
wymagania. Chce wyróżnić się z grupy. Odczucie izolacji rodzi
i wymaga niezależnoS
ci. Chce
niepomierną potrzebę kontaktów. Jej przydaje główne
sam szukać i podejmować
znaczenie, zapominając o wszystkim pozostałym, zawęża się
decyzje, wyciągać swoje wnioski.
krąg jego zainteresowań. Nawet fizyczne przyjemnoS
ci
Nienawidzi monotonnoS
ci i
odchodzą na dalszy plan. Z powodu długotrwałego dążenia
przeciętnoS
ci, czuje wstręt do
do realizacji tej potrzeby (trening) długotrwale znajduje się
schematycznego bezosobowego
w stanie napięcia i może stać się niezmiernie rozdrażnionym.
podejS
cia. Chce, aby wszyscy
Z drugiej strony, ta potrzeba w kontakcie przeczy jego
uważali za najbardziej
wyobrażeniu o sobie, zgodnie z którym on zwykle kontroluje
autorytetowy jego pogląd.
swoje pragnienia. Także innym chce udowodnić oryginalnoS
ć
Trudno mu się przyznać, że nie
swojego charakteru. Dlatego próbuje stłumić w kontakcie
ma racji. Aby uznać punkt
z innymi ludx
mi, nieS
wiadomie pojawiający się strach niepełnej
widzenia innych, musi zdobyć się
wartoS
ci, udając bezpieczną pewnoS
ć siebie i wewnętrzne
na duży wysiłek. Dąży,
zdecydowanie. Próbuje zdobyć szacunek otoczenia za pomocą
rozwijając swoje zdolnoS
ci,
czegoS
niezwykłego. Postępuje, jak się jemu wydaje,
do przejawiania siebie jako
z niezależnoS
cią i nonszalancją, przy czym każdy, kto krytycznie
osobowoS
ci i wyróżniania się
odnosi się do podobnego postępowania, styka się z lekceważącą
dzięki swoim sukcesom.
obojętnoS
cią. Jednakże za sztuczną obojętnoS
cią skrywana jest
Podsumowanie
chęć sukcesu i uznania otoczenia.
Potrzeba niezależnoS
ci i uznania
Podsumowanie
jego doskonałoS
ci.
Rozczarowanie, wiodące do udawanej obojętnoS
ci.
Tabela 6
Podstawowy problem, który rozwiązuje podmiot
Zawodnik A Zawodnik B
Sama działalnoS
ć dostarcza mu Potrzeba szacunku, który pozwoliłby jemu grać
zadowolenia. Chce, żeby za jego jakąkolwiek ważną rolę i zdobyć sobie markę, stały się
osiągnięcia w działalnoS
ci szanowano imperatywne. Wymaga, żeby uwaga wszystkich
go i uznawano. koncentrowała się na nim i odmawia grania bezosobowej
Wszystko to, co niezwykłe, oryginalne, lub drugoplanowej roli.
w tym i ludzie z jakimiS
wydawałoby Rozczarowanie i obawa, że wyznaczanie jakichkolwiek
się zdolnoS
ciami, sprawiają na nim nowych celów jest bezsensowne, wywołują trwogę,
silne wrażenie. Stara się przejmować uczucie pustki i pogardy dla samego siebie. Do tego
te cechy, którymi się zachwyca, i ostatniego nie chciałby się przyznawać. Ukrywa to,
postępuje oryginalnie. postępuje z otoczeniem wyzywająco i samowolnie.
70 Ariadna LupuI-Nawrocka
2. Gracz J., Sankowski T.: Psychologia spor-
Podsumowanie
tu. Poznań 1995. AWF.
Wyniki przeprowadzonych badań 3. Karolczak-Biernacka B.: Studia nad za-
chowaniem się sportowca w sytuacji trud-
ukazują indywidualny charakter reak-
nej. Warszawa 1986. Sport i Turystyka.
cji emocjonalnych, zależnych od sytu-
4. Kitajew-Smyk L. A.: Psychologia stresu.
acji życiowej, w jakiej aktualnie znaj-
Wrocław 1989. Ossolineum.
duje się zawodnik, oraz od dynamiki
5. Kłodecka-Różalska J., Pażelski D.: Psy-
choprofilaktyka w krytycznych okresach
sfery emocjonalnej. Zróżnicowanie ro-
kariery sportowej dorastających dziewcząt
dzajów i czasu występowania objawów
i chłopców.  Medycyna Sportowa 2002,
zależy od indywidualnych cech psychi-
nr 7.
ki zawodnika, specyfiki danej konku- 6. Kozłowski S.: Granice przystosowania.
rencji oraz warunków, w jakich rozgry- Warszawa 1986. Wiedza Powszechna.
7. Lupul-Nawrocka A.: Emocje w sytuacji
wana jest rywalizacja sportowa.
startowej. Nie publikowana praca magister-
Opisane badania wzbogacają znajo-
ska (2003).
moS
ć funkcjonowania psychiki młodych
8. Łapińska R., Żebrowska M.: Wiek dorasta-
nia [w:] M. Żebrowska (red.), Psychologia
sportowców w działalnoS
ci sportowej
rozwojowa dzieci i młodzieży. Warszawa
(trening, start w zawodach). Mogą one
1977. PWN.
przyczynić się do lepszego zrozumienia
9. Obuchowski K.: Kody orientacji i struk-
przez trenerów i działaczy sportowych,
tura procesów emocjonalnych. Warszawa
jak ważne jest stosowanie już we wcze- 1982. PWN.
10. Pałaszyńska R.: Wybrane techniki oddzia-
snych etapach szkolenia indywidualnej
ływania psychologicznego stosowane w spo-
pracy z zawodnikami, uwzględniającej
rcie wyczynowym.  Medycyna Sportowa
różnice osobowoS
ciowe i treS
ci emocji
1996, nr 63.
przeżywanych przez ich podopiecznych. 11. Rosenhan D. L. Seligman M. E.: Psycho-
patologia. Warszawa 1994. Polskie Towa-
Sukces zawodnika rozpoczyna się bo-
rzystwo Psychologiczne.
wiem w jego umyS
le.
12. Sadovnicova L.: Menedżment i psycho-
diagnostyka. Opole 1996. Politechnika
PiS
miennictwo
Opolska.
1. Blecharz J.: Psychologiczne wspomaganie 13. Terelak J. F.: Psychologia stresu. Byd-
 zakres i skutecznoS
ć (rozmowa z A. Pac- goszcz 2001. Oficyna Wydawnicza  Brand .
Pomarnackim). Kraków 15 marca 2002. 14. Tomaszewski T.: Z pogranicza psycholo-
www.portal psychologiczny.pl gii i pedagogiki. Warszawa 1970. PZWS.