Maciej Maciejak
Profilaktyka zdrowotna w okresie wieku szkolnego.
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) określiła profilaktykę zapobieganie
chorobom, poprzez ich wczesne wykrycie i leczenie. Profilaktyka potrzebie ich
leczenia. Profilaktyka to działania zapobiegawcze, głównie medyczne, skierowane
przeciwko chorobom.1 Celem profilaktyki jest więc takie działanie, które zapobiega
powstawaniu chorób, lub zmniejszeniu ich złych skutków. Istotnym celem
profilaktyki jest też zapobieganie powstawaniu niekorzystnych wzorców zachowań
społecznych, które mogą przyczynić się do powstawania chorób, epidemii i innych
niekorzystnych zjawisk.
Wyróżnia się następujące fazy prewencji:
" wczesna - utrwalenie prawidłowych wzorców zdrowego stylu życia i
zapobieganie szerzeniu się niekorzystnych wzorców zachowań w odniesieniu
do osób zdrowych
" pierwotna - zapobieganie chorobie poprzez kontrolowanie czynników ryzyka w
odniesieniu do osób narażonych na czynniki ryzyka
" wtórna - zapobieganie konsekwencjom choroby poprzez jej wczesne wykrycie
i leczenie, np. badania skriningowe mające na celu wykrycie osób chorych
" trzeciorzędowa - zahamowanie postępu choroby i ograniczenie powikłań2
Profilaktyka ma na celu poprawę świadomości społeczeństwa, dzięki
zwiększeniu zaangażowania społecznego w sprawach zdrowia, jego ochrony i troski
o nie. Profilaktyka ma pomóc we wcześniejszym wykrywaniu zagrożeń chorobowych,
co pozwoli na zmniejszenie wydatków poniesionych na leczenie, a także tych
poniesionych na zasiłki dla osób chorych. Kolejnym jej zadaniem jest zmniejszenie
liczby osób z powikłaniami chorobowymi, czy trwałym kalectwem.
Profilatyka, która dotyczy dzieci i młodzieży w wieku szkolnym określana jest
profilaktyką wczesna i obejmuje ona całokształt postepowania
higienicznego i przeciwepidemicznego. Postepowanie takie zmierza do zapewnienia
takich warunków, które umożliwiają wytwarzanie i gromadzenie maksymalnego
zasobu energii biologicznej ustroju. Celem jest obniżenie częstości zachorowań przez
zmniejszenie ryzyka powstawania choroby.3
1
Cz. Baran, Organizacja ochrony zdrowia. Zagadnienia ogólne Akademia Medyczna w Gdańsku Gdańsk 1988 r.
2
. Departament Zdrowia i Polityki Społecznej Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego, Zadania Samorządu
Województwa Zachodniopomorskiego w zakresie profilaktyki i promocji zdrowia do realizacji na lata 2005 -2015, Szczecin 2005.
3
J. Herda, B. Pawka, P. Dreher, K. Włoch, Edukacja zdrowotna jako istotny standard w
profilaktycznej opiece zdrowotnej nad uczniami w srodowisku nauczania i wychowania w województwie
lubelskim, Zdrowie Publiczne 2008 r.; Nr 118(4), s.403-405.
1
 Dzieci i młodzież w wieku szkolnym stanowią liczną populację, nawet w dobie
niżu demograficznego. Charakterystyczne dla tej grupy jest dynamiczny rozwój
zarówno fizyczny jak i psychiczny. W tym okresie kształtują się ich zachowania
zdrowotne, które mogą maja wpływ na ich dorosłe życie. Wchodzenie w życie
szkolne jest dla dzieci wielkim wydarzeniem. Uczęszczanie do szkoły jest dla dzieci
głównym zadaniem życiowym, a główną rolą społeczną związaną z tym zadaniem
jest bycie uczniem. Wymaga to od dziecka pewnej dojrzałości, która nazywamy
dojrzałością szkolna.
Według J. Bogdanowicza rozwój fizyczny ma również wpływ pośredni na
postawy dzieci w stosunku do siebie samych i innych ludzi W młodszym wieku
szkolnym dziecko intensywnie rośnie, uzębienie mleczne zostaje wymienione na
stałe. Zrastają się ostatecznie szwy czaszki. W szkole dziecko uczy się specjalnych
ruchów jak pisanie, gra na instrumencie. Doskonali się forma ruchów, rozwija
szybkość, zwinność i moc.4 Pisząc o rozwoju fizycznym dziecka należy wspomnieć
również o rozwoju ruchu, a co za tym idzie sprawności manualnej. Rozwój układu
kostnego oraz rosnąca sprawność drobnych grup mięśniowych wpływają na
zwiększenie się sprawności manualnej, a także wytrzymałości przy wykonywaniu
różnych czynności ruchowych.
Rozwój ruchowy ma ogromne znaczenie dla:
1. dobrego stanu zdrowia, który jest niezbędny dla rozwoju dziecka i jego
samopoczucia;
2. wyładowania nagromadzonej energii i uwolnienia organizmu od napięcia
związanego z lękiem i frustracją, w ten sposób mogą odprężyć się fizycznie
jak i psychicznie;
3. niezależności  im więcej dziecko potrafi zrobić samo, tym większe jest jego
poczucie wolności i zadowolenia;
4. uczestnictwo w zabawie  udział w czynnościach, które sprawiają mu
przyjemność i zapewniają rozrywkę;
5. uspołecznienia  lepszy rozwój motoryczny ułatwia dziecku zajmowanie
pozycji przywódcy grupy;
6. pojęcie własnego  ja  kontrola motoryczna zapewnia poczucie
bezpieczeństwa fizycznego, które wkrótce przekształca się w poczucie
wewnętrznego bezpieczeństwa5
4
Doleżych B. A
aszczyca P. Biomedyczne podstawy rozwoju z elementami higieny szkolnej.
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010, s. 77.
5
Bogdanowicz J.,  Rozwój fizyczny dziecka. NKW, Warszawa 1950,
2
Najważniejsze elementy rozwoju psycho  fizycznego dziecka w wieku 7  12 lat.
Rozwój biologiczny Rozwój psychiczny
" Stabilizuje się przyrost wysokości i " Uwaga nabiera cech dowolności;
masy; " rozwijają się podstawowe procesy
" Następuję szybki wzrost mięśni; myślowe (analiza, synteza);
" stabilizuje się krzywizna szyjna " następuje doskonalenie operacji
kręgosłupa; konkretnych;
" postępuje proces kostnienia kości; " wrażenie rozwija się wraz z
" kształtuje się indywidualny rytm rozwojem spostrzeżeń;
chodu; " intensywnie rozwija się mowa,
" następuje szybki rozwój gibkości i wzbogacenie mowy i słownictwa;
poczucia równowagi; " następuje rozgraniczenie zabawy i
" rozwija się zwinność; pracy;
" tętno przybiera rytmiczny " następuje szybkę meczenie się przy
charakter; wykonywaniu czynności precyzji;
" powiększa się pole widzenia; " zwiększa się koncentracja uwagi;
" narasta potrzeba aktywności " pojawia się zrozumienie przenośni
fizycznej; i symboli;
" wzrasta objętość serca; " przekształca się pamięć
" kończy się proces wymiany zębów mimowolna w dowolna;
mlecznych na stałe; " rozwija się myślenie abstrakcyjne
" wzrasta szybkość i harmonia " pogłębia się zdolność analizy i
ruchów; syntezy
" wzrasta objętość serca;
" kształtuje się poczucie równowagi
statycznej i dynamicznej;
W wieku 10  12 lat, ostatecznie kształtuje się dymorfizm płciowy. Aktywność
jest już planowana, chociaż niestabilność emocjonalna związana z dojrzewaniem jest
3
powodem zmian obiektów aktywności. Jest to okres bardzo intensywnego wzrastania
(tzw. skok pokwitaniowy) i w tym okresie ujawniają się zniekształcenia układu
kostnego. Dlatego zaleca się profilaktyczne ćwiczenia, które pozwolą na złagodzenie
tych zniekształceń, jak ćwiczenia korekcyjne.
Z modelu Kąkolewicza (2008) wynika, że proces uczenia się uwarunkowany jest
wielokierunkowo. Każda grupa wiekowa wymaga nieco innych warunków pracy
umysłowej i wypoczynku. Dlatego dla każdej grupy wiekowej należy stworzyć jak
jak najkorzystniejsze warunki wpływające na proces uczenia się.
Analizując warunki pracy umysłowej i wypoczynku dzieci bierzemy pod uwagę:
" przestrzeń (wejście, szatnia, sala zabaw, sala lekcyjna, boisko łazienka,
świetlica, itp.);
" warunki zdrowotno-ruchowe (gry i zabawy, przerwy, rekreacja, itp.);
" odżywianie (posiłki, dożywianie, itp.);
" plan zajęć (tygodniowy, dzienny itp.).
4
 Aby zajmować się profilaktyką należy najpierw zapoznać się z zagrożeniami
zdrowotnymi i czynnikami chorobotwórczymi. Czynniki te, są to bodz
ce o sile
działania przewyższającej próg prawidłowej reakcji organizmu. Poszczególne
czynniki można podzielić w następujący sposób:
1. Czynniki chemiczne - substancje chemiczne wywołujące w organizmie zmiany
chorobowe.
2. Czynniki genetyczne
3. Czynniki społeczne  bodz
ce związane z życiem człowieka w społeczeństwie
Najczęściej występującymi chorobami w okresie wieku szkolnego są:
1. Alergie
Wpływ środowiska szkolnego na stan Wpływ choroby na funkcjonowanie
zdrowia ucznia z problemem ucznia w szkole
zdrowotnym
" Czynniki uczulające w szkole " Nasilenie objawów pyłkowicy w
(kurz, roztocza), emocje stres, wysiłek porze wiosna/lato (okres egzaminów i
fizyczny; testów kwalifikacyjnych)
" Wyjazdy na  zielone szkoły (pyłki " częsta absencja chorobowa
roślin, alergeny pokarmowe) " uboczne działanie leków
antyalergicznych (gorsza koncentracja
uwagi, senność)
Zadania personelu szkoły (wychowawcy, pielęgniarki szkolnej, nauczyciela
wychowania fizycznego):
" Ścisła współpraca z rodzicami i lekarzem;
" Odpowiednia kwalifikacja do zajęć wf (wykluczenie zajęć wymagających
długotrwałego , intensywnego wysiłku fizycznego);
" Zwolnienie z zajęć i prac związanych z dużą ekspozycją na alergeny;
" Indywidualna edukacja zdrowotna;
" Doradztwo w wyborze profilu dalszej nauki lub zawodu (pył, substancje
drażniące).
Jeżeli chodzi o profilaktykę w przypadku alergii to przede wszystkim trzeba
zadbać o zdrowy tryb życia dziecka. Tak, aby nie było ono narażone na działanie
szkodliwych i uczulających substancji.
5
2. Nadwaga i otyłość:
Z badań przeprowadzonych przez Instytut  Pomnik - Centrum Zdrowia Dziecka ,
wynika, że 18,6% przebadanych chłopców i 14,5% dziewczynek cierpi na nadwagę
lub otyłość. W przedziale wiekowym 7-18 lat, odsetek polskich dzieci, mających
problem z nadmierną masą ciała wynosi 20%.
Otyłość brzuszna u dzieci w wieku 7  19 lat
Dziewczyny 6,6%
Chłopcy 10,6%6
Wpływ choroby na funkcjonowanie ucznia w szkole
" niechęć do zabaw i zajęć wymagających aktywności fizycznej
" izolacja od grupy rówieśniczej
Wpływ środowiska szkolnego na stan zdrowia
ucznia z problemem zdrowotnym
" Nieregularność posiłków i pogłębianie nieregularnego modelu żywienia
Na podstawie rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 29 sierpnia 2009 r. w sprawie
świadczeń gwarantowanych z zakresu podstawowej opieki zdrowotnej (Dz. U. 139,
poz. 1139, z póz
n. zm.) u dzieci i młodzieży wykonywane są:
1. Testy przesiewowe
2. Profilaktyczne badania lekarskie (bilans zdrowia)
Do profilaktyki zaliczyć możemy także:
3. Propagowanie aktywności fizycznej wśród
dzieci i młodzieży
4. Edukacja rodziców na temat zdrowego odżywiania
5. Realizowanie założeń narodowego Programu Przeciwdziałania Chorobom
cywilizacyjnym.
" Poprawa żywienia i aktywności fizycznej dzieci i młodzieży w szkołach;
" wdrażanie zasad prawidłowego żywienia i poradnictwa dietetycznego w
6
. Nawarycz T., Ostrowska, NawaryczL.: Otyłość brzuszna u dzieci i młodzieży
doświadczenia łódzkie. Endokrynologia, Otyłość, Zaburzenia Przemiany Materii 2007,
3(1): 1 8
6
szpitalach, oraz podstawowej i specjalistycznej opiece zdrowotnej.
" Współpraca z przemysłem spożywczym na rzecz produkcji żywności o
walorach prozdrowotnych,
" ustawiczne kształcenie i podnoszenie kwalifikacji grup zawodowych
zajmujących się zdrowiem człowieka (lekarze, pielęgniarki, dietetycy)
" stwarzanie dzieciom i młodzieży możliwości uczestniczenia w pozalekcyjnych
zajęciach sportowo  rekreacyjnych.7
3. Zespół Nadpobudliwości Psychoruchowej (ADHD)
Rozpowszechnienie ADHD wśród dzieci i młodzieży w wieku szkolnym wynosi 5 -
6% .
Grupy objawów: zaburzenia koncentracji uwagi, impulsywność i nad reaktywność
Działaniami profilaktycznymi w zależności od ustalonych przyczyn może być:
- leczenie neurologiczne lub inne,
- rehabilitacja,
- sanatorium,
- korekcja wzroku, słuchu, postawy, wymowy,
- zapewnienie dziecku posiłku w szkole,
- rezygnacja z przeciążających dziecko zajęć,
- zapewnienie odpoczynku nocnego,
- dostosowanie wymagań dydaktycznych do możliwości dziecka,
- korekta metod wychowawczych w szkole i w domu,
- uporządkowanie rozkładu zajęć w ciągu dnia,
- ograniczenie czasu oglądania telewizji, gier komputerowych.
Do ważnych działań profilaktycznych należą także szczepienia. W Polsce
dokumentem regulującym kwestię szczepień jest Program Szczepień Ochronnych
(PSO). Zawiera on listę szczepień obowiązkowych (bezpłatnych) oraz zalecanych
(płatnych). Program Szczepień Ochronnych dla dzieci, młodzieży i dorosłych jest
aktualizowany każdego roku.
Na okres szkolny przypadają takie szczepienia jak:
1. 10 rok życia szczepienie przeciwko: odrze, śwince, różyczce.
2. 14 rok życia szczepienie przeciwko błonicy, tężcowi8
Biorąc pod uwagę zagrożenia cywilizacyjne i chorobowe współczesnego
świata zauważamy jak ważna jest profilaktyka. Zwłaszcza ta prowadzona w tak
ważnym okresie życia człowieka jakim jest okres szkolny. Dzieci i młodzież
narażona jest na wiele czynników chorobotwórczych zwłaszcza w dobie globalizacji.
Istotne jest, więc, że należy się troszczyć o ich zdrowie i życie. Nie tylko przez
7
Ministerstwo Zdrowia, Narodowy Program Przeciwdziałania Chorobom Cywilizacyjnym
8
Dziennik Urzędowy Ministra Zdrowia, Komunikat Głównego Inspektora Sanitarnego, z dn. 31 paz
dziernika 2013 w
sprawie Programu Szczepień Ochronnych na rok 2014, Warszawa.
7
profilaktyczne badania, ale także przez przez odpowiednią edukację prozdrowotną.
Należy uświadamiać młode pokolenie o istniejących zagrożeniach. Oraz wskazywać
im drogę zdrowego rozwoju i zdrowego trybu życia.
Bibliografia:
Doleżych B. A
aszczyca P. Biomedyczne podstawy rozwoju z elementami higieny
szkolnej. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010.
Ministerstwo Zdrowia, Narodowy Program Przeciwdziałania Chorobom
Cywilizacyjnym
Dziennik Urzędowy Ministra Zdrowia, Komunikat Głównego Inspektora
Sanitarnego, z dn. 31 paz
dziernika 2013 w sprawie Programu Szczepień
Ochronnych na rok 2014, Warszawa, 2013.
Poradnik do oceny higieny procesu nauczania  uczenia się
w szkole podstawowej, Warszawa, 2010.
8