Wstęp do kursu
Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania sÄ… przedmiotem obejmujÄ…cym bardzo szeroki zakres wiedzy. Bio-
logicznymi czynnikami decydującymi o naszym prawidłowym rozwoju i funkcjonowaniu są czynniki wewnątrz-
pochodne, do których zaliczamy czynniki genetyczne i paragenetyczne, układy, m.in. nerwowy i hormonalny,
oraz czynniki zewnątrzpochodne, z odgrywającym ważną rolę odżywianiem. Przedmiot wykładów zawarto
w trzech rozdziałach. Rozdział pierwszy jest charakterystyką kolejnych etapów antropogenezy, następnie pre-
zentacją zróżnicowania morfologicznego i fizjologicznego człowieka. Rozdział drugi to analiza najistotniejszych
zjawisk zachodzących w okresie prenatalnym, a następnie w kolejnych etapach rozwoju człowieka aż do okre-
su adolescencji. W rozdziale tym zajęto się również dziedziczeniem, prezentując jego podstawy oraz wpływ na
rozwój człowieka. Przedstawiono także w zarysie wiedzę na temat podstawowych składników pokarmowych,
będących z
ródłem energii (białka, węglowodany, tłuszcze), oraz tych, które są niezbędne dla prawidłowego
funkcjonowania organizmu, lecz nie dostarczają energii (witaminy, składniki mineralne). Rozdział trzeci to pre-
zentacja budowy oraz funkcjonowania układów: nerwowego i hormonalnego, które regulują i integrują pracę
wszystkich narządów oraz przystosowują nasz organizm do zmieniającego się środowiska zewnętrznego.
Antropogeneza.
Zróżnicowanie morfologiczne i fizjologiczne
człowieka
Wstęp
1. Antropogeneza
2. Zróżnicowanie wewnątrzgatunkowe człowieka
3. Dymorfizm płciowy
4. Zróżnicowanie morfologiczne człowieka
5. Wprowadzenie do rozwoju osobniczego
SÅ‚ownik
Bibliografia
Wstęp
Antropologia jest nauką o historii gatunkowej człowieka, o jego zmienności w cza-
sie i przestrzeni. W pierwszym module zarysowano kolejne etapy ewolucji czło-
wieka do Homo sapiens sapiens. Pierwotnie morfologicznie jednolity człowiek,
zasiedlając różne dostępne obszary Ziemi, zaczął się różnicować biologicznie i kul-
turowo, zaś mechanizmy zmienności przystosowawczej doprowadziły do wy-
tworzenia różnic genetycznych między populacjami. Powstały odmiany rasowe.
Dymorfizm płciowy pojawia się w życiu płodowym, narasta i osiąga największe na-
silenie w wieku dorosłym, po czym zmniejsza się w czasie starzenia się organizmu.
Dymorfizm przejawia się w morfologii ogólnej, fizjologii, jak również w sferze psy-
chiki. Już w czasach Hipokratesa interesowano się konstytucją człowieka i zaczęły
się pojawiać pierwsze typologie.
4
1. Antropogeneza
Gdy 6,5 mln lat temu wymarły dinozaury oraz wiele innych gadów, uwolniły się
nisze dla rozwoju ssaków oraz roślin okrytonasiennych. W erze kenozoicznej roz-
w3
ała się gromada ssaków, z formami prowadzącymi ewolucyjne do gatunku ludz-
kiego. Najstarszymi przedstawicielami Naczelnych były pochodzące z paleocenu
plezjadapidy. W eocenie nastąpiła radiacja małpiatek i wyodrębniły się linie ewolu-
cyjne: lemurów, lorisów i wyraków oraz powstały małpy. W oligocenie małpy po-
dzieliły się na szeroko- i wąskonose. Z linii szerokonosych ewoluowały człowieko-
wate (Hominoidea):
RzÄ…d: Naczelne  Primates
I. Podrząd: Małpiatki  Prosimiae
działy: Lemurokształtne  Lemuriformes
Lorysokształtne  Lorisiformes
Wyrakokształtne  Tarsiiformes
II. Podrząd: Małpy właściwe  Simiae s. Anthropoidea
działy: Małpy szerokonose  Platyrrhina
Małpy wąskonose  Catarrhina
z nadrodzinami: małpy zwierzokształtne  Cercopithecidea
małpy człekokształtne  Hominoidea s. Anthropomorpha
Kierunki ewolucji człowiekowatych były następujące:
1. Pionizacja ciała, która, jak się sugeruje, wyprzedziła powiększenie objętości mózgu.
2. Powiększenie objętości mózgu w stosunku do wielkości bezwzględnej i względ-
nej ciała.
3. Znaczny stopień komplikacji struktur mózgu.
4. Zmiany w szkielecie (w tym istotne zmiany w czaszce):
 pojawienie się krzywizn kręgosłupa po przyjęciu postawy wyprostowanej,
 przesunięcie otworu wielkiego czaszki z jej tylnej części na środek podstawy,
 zmiana kształtu miednicy i kąta jej ustawienia,
 wydłużenie się nóg w stosunku do rąk i przesunięcie palucha,
 brak wałów kostnych nad oczodołami,
 spłaszczenie u człowieka części twarzowej czaszki,
 inny kształt szczęki (układ zębów u małp jest prostokątny, zaś u człowieka
paraboliczny).
5. Pojawienie się mowy oraz zachowań społecznych, świadomości, wyższych czyn-
ności psychicznych, co przyczyniło się do rozwoju kultury.
6. Zwolnienie tempa rozwoju osobniczego (wydłużenie dzieciństwa).
7. Brak owłosienia całych powłok ciała.
5
Rysunek 1
Porównanie budowy szkieletu
goryla i człowieka
y
ródło: Solomon, Berg, Martin, Vil-
Ewolucja człowiekowatych rozpoczęła się w Afryce. Pierwsze hominidy należą do lee, 1998.
rodzaju Australopithecus. Te dwunożne istoty pojawiły się ok. 4 mln lat temu. Licz-
ba odkrytych przedstawicieli przekracza 150 osobników. Charakterystycznymi ce-
chami ich budowy są: podobieństwo szkieletu pozaczaszkowego do szkieletu czło-
wieka, silnie pochylone ku tyłowi czoło, silny prognatyzm szczęk, wydatne wały
nadoczodołowe i wał potyliczny, przesunięty ku tyłowi czaszki otwór wielki kości
potylicznej. Odnaleziono wiele gatunków austalopiteków, wśród nich:
 Ardipithecus anamensis  najstarszy gatunek australopiteka, datowany na 4 mln lat;
 Australopithecus bahrelghazali  żył ok. 3 3,5 mln lat temu;
 Australopithecus afarensis  jest gatunkiem dużo lepiej poznanym, datowanym
na 3,6 3 mln lat; najsłynniejszą jego przedstawicielką jest  Lucy ; osobniki
miały ok. 1 m wysokości, twarz małpy człekokształtnej, pojemność mózgoczasz-
ki 450 500 cm3, mały mózg, prymitywne uzębienie, długie kły, silnie ukształ-
towane wały nadoczodołowe, nie potrafiły mówić, nie wytwarzały narzędzi,
nie korzystały z ognia, przypuszczalnie spały na drzewach lub kryły się na nich
w razie niebezpieczeństwa;
 Australopithecus africanus  żył 3 2 mln lat temu; były to osobniki nieduże 
ok. 140 cm wzrostu, miały mniej masywny szkielet i umięśnienie ciała, ręce i zę-
by podobne do ludzkich, żywiły się roślinami i zwierzętami; pojemność mózgu
wynosiła ok. 500 cm3;
 Australopithecus garhi  żył 2,5 mln lat temu, odkryty w 1997 r., w Etiopii;
 Australopithecus aethiopicu  odkryty w Kenii (1985), żył 2,5 mln lat temu, blisko
zachodniego brzegu jeziora Turkana; jego czaszka miała pojemność ok. 410 cm3;
 Australopithecus boisei  odkryty w Olduvai, słynny  Zinja ;
 Australopithecus robustus  miał ok. 170 cm wzrostu, masywny szkielet oraz
silnie umięśnienie, był roślinożerny.
6
Najstarszym gatunkiem, który zaliczono do rodzaju Homo (podobnie jak człowieka
współczesnego), był Homo habilis (człowiek zdolny, zręczny)  pojawił się ok. 1,9
mln lat temu. Jego mózgoczaszka miała pojemność ok. 650 800 cm3. Miał mniejsze
zęby, żuchwę o bardziej zaokrąglonym łuku zębowym, delikatniejszy szkielet, słab-
szÄ… rzez
bę mięśniową. Wytwarzał prymitywne narzędzia kamienne.
Najstarsze szczątki Homo erectus (człowiek wyprostowany s. pitekantrop) znalezio-
no ok. 1,5 1,6 mln lat temu w Afryce, a następnie w różnych częściach Starego Świa-
ta. Występował on jeszcze 200 tysięcy lat temu. Był dwunożny, spionizowany, wyż-
szy niż Homo habilis, jego mózg miał pojemność średnio 950 cm3, choć przyjmuje się,
iż nawet do 1200 cm3. Jego czaszka miała wyraz
ne wały nadoczodołowe, wypukłą,
wysuniętą do przodu twarz, szczęki silnie prognatyczne, zmniejszone zęby przed-
trzonowe i trzonowe, puszkę mózgową słabo wysklepioną. Homo erectus wytwarzał
złożone narzędzia kamienne, nosił skóry, utrzymywał ogień, żył w jaskiniach.
Homo neanderthalensis  człowiek neandertalski, neandertalczyk. Około 0,5 mln
lat temu w Afryce, Europie i Azji pojawił się człowiek heidelberski, który prawdo-
podobnie dał początek neandertalczykowi. Neandertalczycy żyli między 350 tys.
a 28 tys. lat temu. Byli bardzo masywnie zbudowani, mieli krępą budowę, duże
wały nadoczodołowe, silnie pochylone ku tyłowi czoło, masywną żuchwę o sze-
rokiej gałęzi, bez wyraz
nie zaznaczonej bródki, duży mózg. Byli przystosowani
do życia w surowym klimacie lodowcowym. Wytwarzali narzędzia, polowali na
duże zwierzęta, potrafili leczyć złamania kości, opiekowali się osobnikami starymi
i chorymi (stwierdzono występowanie wierzeń związanych z obrządkiem pogrze-
bowym). Zagadką jest wyginięcie neandertalczyka.
Przypuszcza się, ze Homo sapiens pojawił się ok. 300 tysięcy lat temu. Szczególną
uwagę należy zwrócić na fakt wzrostu pojemności mózgu z 850 cm3 u wczesnych
przedstawicieli do ok. 1400 cm3 u ludzi współczesnych.
Współczesny człowiek rozumny Homo sapiens sapiens pojawił się w Afryce ok. 100
tys. lat temu. Anatomicznie nowoczesny Homo sapiens dotarł do Bliskiego Wscho-
du, a ok. 40 tys. lat temu do Europy i Australii, wypierajÄ…c dawniejsze formy miej-
scowych praludzi  takich jak europejscy neandertalczycy czy też azjatyckie pite-
kantropy. Najpóz
niej dotarł do Ameryki.
Charakterystyczną cechą w budowie czaszki człowieka współczesnego jest brak
wałów nadoczodołowych, zmniejszenie łuków brwiowych, większe wysklepienie
czaszki oraz pojawienie się bródki na żuchwie, co zaobserwowano np. u przedsta-
wicieli kultury Cro-Magnon we Francji i Hiszpanii. Człowiek rozumny kopalny,
Homo sapiens fossilis, pojawił się w Europie w zróżnicowanych formach rasowych
Cro-Magnon, tzw. kromaniończyk, wytwarzał narzędzia z kamieni, kości i drew-
na. Człowiek ten prawdopodobnie mówił, a także zajmował się sztuką (malarstwo
jaskiniowe, ryty, rzez
ba). Świadczy to o tym, że ludzie już wtedy dysponowali my-
śleniem symbolicznym i złożonym językiem.
Na historię życia na Ziemi szczególny wpływ wywarły trzy rewolucyjne wydarzenia:
1. Powstanie ok. 3,5 mld lat temu samego życia w formie mikroorganizmów.
2. Pojawienie się ok. 0,5 mld lat temu organizmów wielokomórkowych.
3. Powstanie ok. 2 2,5 mln lat temu świadomości ludzkiej.
Rozwój świadomości ludzkiej przebiegał następująco:
 2,5 mln lat temu  pojawiły się w Afryce najstarsze znane narzędzia,
 1,8 mln lat temu  ekspansja Homo erectus poza AfrykÄ™,
 700 tys. lat temu  człowiek opanował ogień,
 200 tys. lat temu  narodziny człowieka współczesnego w Afryce,
 40 tys. lat temu  pierwsze zabytki sztuki jaskiniowej i naskalnej,
 10 tys. lat temu  człowiek wynalazł rolnictwo i hodowlę,
7
 5 tys. lat temu  powstanie pierwszych miast,
 150 lat temu  rewolucja przemysłowa.
Jak pisze R. Leakcy:  [& ] jedność objawia się we wspólnej nam wszystkim świado-
mości własnego istnienia i poczucia lęku wobec cudu życia. Różnorodność przejawia
się poprzez niezliczone warianty: odmienne języki, obyczaje i religie, które tworzymy,
ale które i nas tworzą. Powinniśmy się weselić w obliczu tak zdumiewającego tworu
ewolucji (Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania, 2001: 25).
Oto właściwości typowe tylko dla człowieka:
1. Rozwój wielkości i stopnia komplikacji struktur mózgu.
2. Wyższe czynności psychiczne, takie jak: myślenie abstrakcyjne, uczenie się, prze-
widywanie, mowa, zachowania społeczne, rozwój kultury.
3. Wyprostowana postawa ciała związana z dwunożnością  powstanie krzywizn
kręgosłupa, wysklepienie stopy, przystosowanie ręki do pracy.
4. Retardacja, czyli zwolnienie tempa rozwoju osobniczego  długie dzieciństwo.
5. Brak owłosienia całych powłok ciała.
8
2. Zróżnicowanie wewnątrzgatunkowe
człowieka
Czym różnimy się między sobą, należąc do Homo sapiens sapiens? Zwykle wśród
różnic widzimy cechy charakterystyczne, jak np. różny wzrost ludzi, różny kolor
oczu, włosów, różną szerokość twarzy itd. Ludzie wchodzący w skład jednej popu-
lacji mają pewną liczbę cech wspólnych, zaś należący do dwóch populacji różnią
się częstością występowania tych cech. Zmienność cech fizycznych wynika ze zróż-
nicowanego dziedziczenia oraz wpływu czynników środowiskowych. Z wyjątkiem
bliz
niąt jednojajowych żaden osobnik nie ma takiego samego genotypu i fenotypu,
jak inny w danej populacji. Jednakże morfologicznie jest on bardziej podobny do
tych wszystkich, z którymi dzieli wspólną pulę genów, zaś różni się od posiadają-
cych odmienną pulę. Ujmując problem bardzo prosto, można przedstawić istotę
zmienności gatunku ludzkiego, która polega głównie na zróżnicowaniu genotypów
poszczególnych osobników, a zróżnicowanie to przejawia się w cechach fenotypo-
wych, badanych przez antropologów.
Przypuszcza się, że proces rasogenezy rozpoczął się we wczesnych etapach ewo-
lucji. Zasiedlające różne przestrzenie geograficzne grupy ludzkie przystosowy-
wały się do zróżnicowanych warunków środowiskowych. Na wczesnych etapach
ewolucji człowieka istotną rolę odgrywały czynniki środowiska przyrodniczego,
zaś w kolejnych znaczenia nabrały czynniki kulturowe. To spowodowało, że apa-
rat przystosowawczy człowieka jest bardziej plastyczny u niż u innych form życia
(Aleksiejew, 1979). Na skutek działania doboru naturalnego wykształciły się me-
chanizmy zmienności przystosowawczej. Powstawały różnice genetyczne między
populacjami. Jako punkt kulminacyjny powstania zróżnicowania rasowego przyj-
muje się schyłek paleolitu (ok. 10 tys. lat p.n.e.). Proces powstawania ras ma cha-
rakter adaptacyjny.  Rasy ludzkie sÄ… czasowymi odmianami geograficznymi w ob-
rębie gatunku. Są to populacje różniące się od innych częstością występowania
cech dziedzicznych. Rasa nie tworzy trwałej jednostki systematycznej w obrębie
gatunku. Zmiany częstości występowania genów, jakie mogą zachodzić w czasie,
wpływają na zmianę różnic czasowych (Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju
i wychowania, 2001).
Od dawna dokonywano prób klasyfikacji gatunku ludzkiego. Warto dokonać ich
krótkiego przeglądu i przybliżyć najpowszechniej stosowane podziały.
Klasyfikacje starożytne były oparte na cechach podstawowych, jak:
 barwa skóry,
 kształt głowy,
 kształt twarzy.
W roku 200 p.n.e. Chińczycy wyróżnili 5 ras w oparciu o zabarwienie skóry. Fre-
ski egipskie (XV XI w.p.n.e.) ukazują cztery grupy ludzkie o różnym zabarwieniu
skóry i innych cechach morfologicznych.
Przez wiele lat, aż do czasów nowożytnych, wyróżniano trzy duże grupy: Jafe-
tydów  jasnoskórych i jasnowłosych mieszkańców Europy, Semitów  miesz-
kańców Azji Południowo-Zachodniej o ciemnym zabarwieniu włosów i oczu, oraz
Chamitów  czarnoskórą ludność Afryki. Dopiero wiedza zdobyta podczas wiel-
9
kich odkryć geograficznych, a zwłaszcza poznanie mieszkańców obu Ameryk, Azji,
Australii i Oceanii, pozwoliła dostrzec wiele różnic cech morfologicznych człowie-
ka. Stała się ona bazą do tworzenia nowych klasyfikacji form ludzkich.
F. Bernier (1684 r.), obierajÄ…c kryterium geograficzne (miejsce zamieszkania), po-
dzielił ludzi na rasy:
 białą  ogorzałych na słońcu mieszkańców Europy, zachodniej Azji oraz pół-
nocnej Afryki,
 czarną (Murzynów),
 żółtą  wschodnich Azjatów,
 lapońską  obejmującą tylko Lapończyków.
R. Bradley (1721 r.) podzielił ludzi na:
 białych (a wśród nich bez zarostu Amerykanów, z brodami  Europejczyków),
 czarnych (ze względu na kształt włosów: włosy wełniste  Murzyni, włosy pro-
ste  Abisyńczycy),
 Mulatów.
I. Kant ustalił podział w zależności od klimatu:
 Indianie, Eskimosi, Mongołowie  odmiana czerwona  klimat zimny,
 Hindusi, Arabowie  odmiana żółta  klimat suchy, gorący,
 Europejczycy  odmiana biała  klimat wilgotny, zimny,
 Murzyni  odmiana czarna  klimat wilgotny, ciepły.
K. Linneusz (1756 r.) wyróżnił cztery rasy ludzkie w zależności od zajmowanych
kontynentów:
 Homo europaeus,
 Homo asiaticus,
 Homo americanus,
 Homo afer.
J. F. Blumenbach (1784 r.), uwzględniając kryterium geograficzne oraz kształt twa-
rzy, szczegóły budowy twarzy, kształt i kolor włosów, wyróżnił:
 rasÄ™ kaukaskÄ…,
 rasÄ™ etiopskÄ…,
 rasÄ™ mongolskÄ…,
 rasę amerykańską,
 rasÄ™ malajskÄ….
W 1812 r. G. Cuvier, przyjmując za kryterium barwę skóry, wyodrębnił trzy rasowe
odmiany (varietas) człowieka:
 białą (leucoderma),
 żółtą (xantoderma),
 czarnÄ… (melanoderma).
Rysunek 2
Profil twarzy przedstawicieli
odmiany: a) białej, b) żółtej,
c) czarnej
y
ródło: Biologiczne i medyczne pod-
stawy rozwoju i wychowania, 2001.
10
Podział ten zachował swoją wiarygodność naukową i aktualność, stąd poniżej
przedstawiono krótką charakterystykę wyróżnionych odmian.
Odmianę białą charakteryzują:
 jasna skóra w odcieniach od jasnoróżowego do śniadego,
 włosy i oczy różnej barwy  od jasnych po ciemne,
 ukośne osadzenie włosów w skórze, mogą być one proste lub faliste,
 u mężczyzn silne owłosienie ciała i twarzy,
 niewystające kości jarzmowe,
 wysunięty ku przodowi wysoki, wąski nos o wydłużonych otworach, ustawio-
nych równolegle do przegrody nosa,
 dość wysokie oczodoły, górna powieka bez fałdy powiekowej, szpara oczna
wrzecionowata,
 twarz w części środkowej i dolnej cofnięta (ortognatyczna), cienkie wargi,
 mniej więcej równe proporcje między długością tułowia i długością kończyn,
 budowa ciała jako wynik przystosowania do klimatu o stosunkowo małym na-
słonecznieniu.
Odmianę żółtą wyróżniają:
 skóra w kolorze od jasnożółtego do odcieni czerwonawych lub żółtobrązowych,
 ciemna pigmentacja oczu i włosów, od piwnych do czarnych,
 włosy grube, sztywne, o okrągłym przekroju, osadzone prostopadle w skórze,
 skąpe owłosienie ciała,
 duża, płaska twarz z podściółką tłuszczową,
 nos średnioszeroki, otwory nosowe ustawione skośnie do twarzy,
 małe, ustawione ukośnie oczy, górna powieka z fałdą mongolską,
 szczęki słabo wystające do przodu (prognatyczne),
 cienkie wargi,
 długi tułów w stosunku do kończyn dolnych,
 budowa ciała jako efekt przystosowania do klimatu zimnego.
OdmianÄ™ czarnÄ… cechujÄ…:
 kolor skóry od ciemnośniadego, przez brunatny, do czarnego,
 oczy i włosy o ciemnym zabarwieniu,
 włosy o przekroju nerkowatym, sierpowato umieszczone w skórze, stąd silne ich
skręcenie, spiralne lub wełniste z najbardziej skręconymi typu fil-fil,
 twarz szeroka, mała,
 nos bardzo szeroki, zaś otwory nosowe przebiegają równolegle do czerwieni
wargowej,
 szczęki dość silnie wysunięte (prognatyczne),
 wargi grube, mięsiste, czasami wywinięte,
 w oprawie oka rozwinięta fałda powiekowa,
 krótki tułów i długie kończyny,
 budowa ciała świadcząca o przystosowaniu do klimatu o dużym nasłonecznieniu.
11
3. Dymorfizm płciowy
Dymorfizm płciowy (gr. di  podwójny, morphe  kształt) jest istotnym elemen-
tem różnych podziałów biologicznych i społecznych. Już starożytni myśliciele roz-
ważali problem płci, tworząc relig3
ne koncepcje powstania mężczyzny i kobiety.
Platon i Empedokles, podobnie jak inni myśliciele, uważali, że pierwotnie bogowie
stworzyli istoty ludzkie mające podwójną płeć (Androgynes). Były one ogromne
i miały 2 głowy, 4 ręce i 4 nogi. Istoty te walczyły z bogami, zaś Zeus, by je osła-
bić, przeciął je mieczem, pozostawiając jako ślad podziału pępek. Od tej pory lu-
dzie obu płci szukają się, próbując odnalez
ć swoją drugą połowę.
Starożytni znali też pojęcie hermafrodytyzmu. Hermafrodyta to człowiek z męski-
mi narządami płciowymi oraz ukształtowanymi piersiami. Hermaphróditos w wie-
rzeniach Greków był synem Hermesa i Afrodyty, następnie połączył się z Salamoką
i stał się osobą dwupłciową.
W wieku XIX zgodnie z tezą K. Darwina oceniano, iż kobiety stoją wyżej pod
względem moralnym i fizycznym od mężczyzn, zaś mężczyz
ni sÄ… zdegenerowanÄ…
formÄ… kobiet.
Dymorfizm płciowy, czyli dwupostaciowość organizmów, przejawia się zarówno
we właściwościach somatycznych, jak i funkcjonalnych i psychicznych. Załóżmy
istnienie dwóch typów hiperseksualnych, czyli 100% mężczyzny i 100% kobiety:
1. Typ morfologiczny sylwetki skrajnie męski (100% mężczyzna) ma większe roz-
miary ciała (w porównaniu z kobietą), dużą głowę i mocny kark, potężną klat-
kę piersiową, wąską miednicę, silne mięśnie z wyraz
nÄ… rzez
bą, małą ilość tkanki
tłuszczowej.
2. Typ skrajnie żeński (100% kobietę) charakteryzują: mniejsze rozmiary cia-
ła, mała głowa, łagodne rysy, słabo rozwinięta obręcz barkowa, zaś szerokie,
otłuszczone biodra, znaczny biust, wcięta talia.
Czy istnieje 100% kobieta lub 100% mężczyzna? Dymorfizm płciowy pojawia się
w życiu płodowym, narasta w okresie dojrzewania, największe nasilenie osiąga
w wieku dorosłym, a następnie maleje w czasie starzenia się organizmu.
Początkowo wyróżniano tylko płeć biologiczną i psychiczną, obecnie dzięki postę-
powi wiedzy traktuje się płeć jako zjawisko niejednorodne. Naukowemu opisowi
podlegajÄ…:
 płeć genetyczna, którą wyznaczają przekazywane przez rodziców chromosomy
płci  chromosomy XX oznaczają płeć żeńską, zaś XY płeć męską,
 płeć gonadalna, określona przez posiadane gonady: jądra u mężczyzn, a jajniki
u kobiet,
 płeć hormonalna (metaboliczna), determinowana przez wydzielane hormony,
które wpływają na rozwój cech płciowych  rozwój cech płciowych męskich
zapewniają androgeny, a cech płciowych żeńskich estrogeny,
 płeć somatyczna, związana z rozwojem zewnętrznych cech płciowych, np. piersi
i sromu u kobiet, a prącia i moszny u mężczyzn,
 płeć metrykalna (socjalna), czyli ta, która zostaje ustalona po urodzeniu,
 płeć psychiczna, czyli poczucie przynależności do jednej z płci.
12
Cechy płci dzielimy na:
1. Pierwszorzędowe cechy płciowe  gonady: jajniki u kobiet i jądra u mężczyzn.
2. Drugorzędowe cechy płciowe  u kobiet są to zarówno wewnętrzne narządy
płciowe: jajowody, macica, pochwa, jak i zewnętrzne: wzgórek łonowy, łech-
taczka, wargi sromowe większe i mniejsze, przedsionek pochwy oraz gruczo-
ły przedsionkowe i gruczoły piersiowe; u mężczyzn są to wewnętrzne narządy
płciowe: nasieniowody, pęcherzyki nasienne, gruczoł krokowy, gruczoły opusz-
kowo-cewkowe Cowpera i zewnętrzny narząd płciowy: penis.
3. Trzeciorzędowe cechy płciowe  są cechami osobowości i sposobu zachowania
się: sylwetka ciała, tonacja głosu, typ owłosienia  u kobiet owłosienie łonowe,
u mężczyzn owłosienie łonowe; owłosienie twarzy i ciała; sposób poruszania się
oraz cechy psychiczne.
4. Czwartorzędowe cechy płciowe  to głównie cywilizacyjno-kulturowe czynniki
wzmagające cechy płci oraz jej identyfikację. Są wśród nich:
 formy językowe: on, ona,
 przyjmowane cechy ubioru,
 sposób uczesania włosów,
 wybór zabawek,
 wybór dyscypliny sportowej,
 wybór form pracy,
 w sferze psychiki i zachowań  cechy męskie: odwaga oraz instynkt opiekuń-
czy, a żeńskie: kokieteria, czułość, wstydliwość.
Przypomn3
my, iż dymorfizm płciowy to różnice w budowie ciała związane z płcią.
Oto porównanie wybranych cech morfologicznych mężczyzny i kobiety:
1. Sylwetka:
a. mniejsza u kobiet o ok. 8 20 cm wysokość ciała,
b. u kobiet bardziej zaokrąglone kształty ciała,
c. znaczniejsze u kobiet otłuszczenie ciała  tkanka tłuszczowa stanowi 24 28%
masy ciała, zaś u mężczyzn 15 18% masy ciała.
Rysunek 3
Sylwetka mężczyzny i kobiety
y
ródło: Biologiczne i medyczne pod-
stawy rozwoju i wychowania, 2001.
2. Szkielet:
a. szkielet kobiet ma delikatniejszą, słabszą budowę oraz kości o mniejszych roz-
miarach i ciężarze,
b. kości kobiet mają słabiej zaznaczone przyczepy mięśni, w kościach długich cień-
szÄ… warstwÄ™ korowÄ… i mniejsze nasady,
13
c. czaszka kobiety w porównaniu z czaszką mężczyzny:
 jest mniejsza (pojemność ok. 1300 cm3, u mężczyzny ok. 1500 cm3),
 jest mniej masywna,
 ma słabiej zaznaczone przyczepy mięśni,
 ma mniejszą guzowatość potyliczną,
 ma mniejszy wyrostek sutkowaty,
 ma mniej wydatne Å‚uki brwiowe,
 ma mniej pochylone czoło,
 ma niższe oczodoły,
 ma mniej na zewnątrz wywinięte kąty żuchwy,
 ma mniejszą szczękę, żuchwę i zęby,
Rysunek 4
Różnice dymorficzne czaszki
y
ródło: Biologiczne i medyczne pod-
stawy rozwoju i wychowania, 2001.
d. miednica kobiety w porównaniu z miednicą mężczyzny:
 jest szersza,
 ma talerze kości biodrowych bardziej rozstawione na boki,
 ma wyższe spojenie łonowe,
 jej wchód jest wydłużony na boki,
 kąt podłonowy jest prosty lub rozwarty,
 kość krzyżowa jest szersza,
e. aparat stawowo-więzadłowy: u kobiet są luz
niejsze torebki stawowe i więzadła,
czyli stawy posiadają większy zakres ruchu.
3. Inne różnice:
a. różnice w budowie narządów rozrodczych,
b. różnice w owłosieniu  u kobiet brak zarostu na twarzy i klatce piersiowej,
owłosienie łonowe u kobiet jest w kształcie trójkąta, a u mężczyzn stopniowo
zmniejszające się w kierunku pępka,
c. punkt ciężkości ciała u kobiet jest położony niżej niż u mężczyzn,
d. u kobiet kończyny są krótsze w stosunku do tułowia,
e. tkanka tłuszczowa u kobiet jest rozmieszczona głównie wokół obręczy biodro-
wej, a u mężczyzn wokół obręczy barkowej,
f. mięśnie u kobiet stanowią ok. 36% masy ciała, natomiast u mężczyzn ok. 42%
masy ciała,
g. kobiety mają ok. 50% mniejszą siłę mięśni,
h. skóra kobiet jest cieńsza i bledsza,
i. oczy i włosy u kobiet są bardziej pigmentowane,
j. obojczyk u kobiet jest bardziej esowato wygięty,
k. dwa pierwsze żebra są u kobiet dłuższe, klatka piersiowa ma bardziej beczkowa-
ty kształt,
l. przepona u kobiet jest wyżej położona (dominuje piersiowy tor oddychania),
m. tarczyca i śledziona są u kobiet większe,
14
n. u kobiet jest mniejsza krtań, stąd wyższy tembr ich głosu,
o. wątroba i nerki leżą u kobiet o pół kręgu niżej,
p. u kobiet jest szerszy i krótszy pęcherz moczowy,
q. serce i płuca są u kobiet ok. 10 15% mniejsze niż u mężczyzn, kobiety mają
mniejszą pojemność życiową płuc, większą minutową liczbę skurczów serca
(o ok. 8 10 skurczów),
r. kobiety mają mniejszą ilość krwinek czerwonych,
s. u kobiet jest niższa podstawowa przemiana materii (ppm), stąd ich mniejsze za-
potrzebowanie na pokarm,
t. kobiety mają większą odporność biologiczną  dłużej żyją,
u. kobiety mają analityczny typ pamięci, zaś mężczyzn cechuje większa wyobraz
-
nia, większa zdolność kojarzenia i syntetyzowania.
15
4. Zróżnicowanie morfologiczne
człowieka
Typy konstytucjonalne
Każdy człowiek ma swój biotyp, czyli konstytucję. Są to: cechy budowy ciała, wła-
ściwości fizjologiczne i psychiczne.
Konstytucja to:
 zespół cech anatomicznych i funkcjonalnych,
 zespół właściwości związanych oraz warunkujących strukturalno-czynnościo-
wą jedność organizmu,
 zespół cech i właściwości indywidualnych osobnika, ukształtowanych przez czyn-
niki dziedziczne i środowiskowe, warunkujących właściwości morfofunkcjonal-
ne, sprawność fizyczną czy odporność na wpływy czynników zewnętrznych.
Klasyfikacja ludzi pod względem cech konstytucjonalnych ukazuje różnice pomię-
dzy poszczególnymi typami w zakresie cech anatomicznych oraz funkcjonalnych,
a to z kolei może wyjaśnić istotę skłonności do zapadania ludzi na różne schorzenia
w zależności od typu konstytucjonalnego.
Wybrane typologie konstytucjonalne
Pierwszą typologię stworzył Hipokrates, wyróżniając:
 typ suchotniczy (habitus phtisicus), charakteryzujący się szczupłą budową ciała,
 typ apoplektyczny (habitus apoplecticus), wyróżniający się budową przysadzistą.
Galen uzupełnia typologię Hipokratesa i wyróżnia cztery typy temperamentów
(humorów):
 choleryczny (chole  żółć)  temperament wybuchowy, łatwo traci panowa-
nie nad sobÄ…,
 sangwiniczny (sanguis  krew)  człowiek o usposobieniu pogodnym, uczu-
ciowy, aktywny, o żywych reakcjach,
 flegmatyczny (phlegma  śluz)  charakteryzuje człowieka wytrwałego w dzia-
łaniu, o małej pobudliwości, zrównoważonego i opanowanego,
 melancholiczny (melas chole  czarna żółć)  wyróżniający się apatią, przy-
gnębieniem oraz małą ruchliwością.
Uważa się, iż człowiek jest zdrowy wówczas, gdy elementy krwi oraz żółci czarnej
i żółtej są zmieszane we właściwych proporcjach.
Udział w analizie typów konstytucjonalnych miała również szkoła francuska (wiek
XIX). Należący do niej L.-L. Rostan wyróżnił typy: trzewny, oddechowy, mięśnio-
wy i mózgowy, zaś C. Sigaud opisał wymienione typy pod względem cech anato-
micznych, zakładając, że przewaga układu anatomicznego decyduje o typie budo-
wy człowieka.
16
Rysunek 5
Typy konstytucjonalne
wg szkoły francuskiej
y
ródło: Malinowski, 1999.
Zgodnie z ustaleniami obu badaczy:
 typ trzewny (typus digestivus) charakteryzują: szeroka twarz, silne szczęki, krót-
ka, szeroka klatka piersiowa, krótkie kończyny oraz duży brzuch,
 typ oddechowy (typus respiratorius) posiada: długą twarz, długi nos, długą szy-
ję, długą klatkę piersiową i długie kończyny,
 typ mięśniowy (typus muscularis) to proporcjonalna twarz, silne mięśnie, pro-
porcjonalna długość tułowia i kończyn,
 typ mózgowy (typus cerebralis) posiada silnie rozwiniętą część mózgową głowy,
słabe umięśnienie, smukłą budowę ciała.
Szkołą, która wyróżniając typy konstytucjonalne, wprowadziła, poza metodami
opisowymi, pomiary antropometryczne (A. Giovani) była szkoła włoska. A. Viola, do-
konując pewnych pomiarów i uwzględniając masę ciała, wyróżnił:
 typ mikrosplanchniczny, który cechuje przewaga rozwoju kończyn nad tułowiem,
 typ megalosplanchniczny  z przewagą tułowia nad kończynami.
Na uwagę zasługuje również typologia zaproponowana przez uczonych radziec-
kich. I. Pawłow dokonał podziału, uwzględniając reaktywność układu nerwowego,
a szczególnie wzajemny stosunek układów sygnalizacyjnych. Przyjmując za kryte-
rium reaktywność układu nerwowego, wyróżnił typy, będące odpowiednikami ty-
pów zaproponowanych przez Hipokratesa, a następnie Galena:
 typ żywy  odpowiednik sangwinika,
 typ pobudliwy  odpowiednik choleryka,
 typ spokojny  odpowiednik flegmatyka,
 typ słaby  odpowiednik melancholika.
Przyjmując kryterium morfofunkcjonalne, M. Czernorucki wyróżnił:
 typ normosteniczny, posiadający proporcjonalną budowę ciała oraz zachowaną
równowagę między procesami anabolizmu i katabolizmu,
 typ asteniczny, u którego przeważają wymiary długościowe nad szerokościowy-
mi, jak również procesy katabolizmu nad anabolizmem,
 typ hipersteniczny, z przewagą wymiarów szerokościowych nad długościowymi
oraz anabolizmu nad katabolizmem.
Dużą popularność zyskała typologia dokonana przez przedstawiciela szkoły nie-
mieckiej E. Kretschmera. Wyróżnił on trzy typy konstytucjonalne, jak też zaobser-
wował związek między typem budowy a temperamentem i cechami psychiki dane-
go człowieka oraz jego skłonnościami do chorób.
17
Rysunek 6
Typy konstytucjonalne
Kretschmera
y
ródło: Malinowski, 1999.
Według Kretschmera wyróżnić można następujące typy konstytucjonalne:
1. Typ leptosomiczny (asteniczny), który charakteryzują: smukła budowa cia-
ła, mała masa ciała, długie i wąskie: twarz, szyja, klatka piersiowa, kończyny.
Typ leptosomiczny posiada temperament schizotymiczny: surowe, abstrakcyjne
i uporczywe myślenie, bogatą wyobraz
niÄ™, Å‚atwe porozumiewanie siÄ™. Wykazuje
też skłonności do schizofrenii, gruz
licy płuc, stanów zapalnych żołądka. Krań-
cowÄ… postaciÄ… jest typ asteniczny.
2. Typ atletyczny  posiada silną budowę ciała, dobrze rozwinięty szkielet i mię-
śnie, szerokie: twarz, szyję, klatkę piersiową, wąskie biodra. Typ ten posiada
temperament barykinetyczny: powolne reakcje, rzadką wybuchowość, mało
abstrakcyjne myślenie, zaś uporczywe działanie, trudności w porozumiewaniu
się. Człowiek o budowie atletycznej ma skłonności do zaburzeń naczyniowo-ru-
chowych, astmy, epilepsji, migren.
3. Typ pykniczny  posiada przysadzistą budowę, dużą masę ciała, drobny szkielet
i słabo rozwinięte mięśnie oraz dużą podściółkę tłuszczową. Typ pykniczny cechu-
je temperament cyklotymiczny: żywy, porywczy, wesoły, szybki, z tendencją do
improwizacji, z konkretnym myśleniem oraz łatwością porozumiewania się. Czło-
wiek o budowie pyknicznej posiada skłonności m.in. do depresji maniakalnych,
w podeszłym wieku do chorób układu naczyniowego, miażdżycy, cukrzycy.
U każdego rozw3
ającego się organizmu z trzech listków zarodkowych (ektodermy,
mezodermy i endodermy) rozw3
ają się różne struktury (układy). Zdaniem W. H. Shel-
dona, przedstawiciela szkoły amerykańskiej, u każdego osobnika komponenty powsta-
łe z trzech listków zarodkowych występują w różnym nasileniu. Nazwę somatotypy
zawdzięczają nazwie listka zarodkowego, z którego powstał układ będący u dane-
go człowieka w przewadze. Sheldon zauważył również związek danego somatotypu
z psychikÄ….
18
Rysunek 7
Typy konstytucjonalne Sheldona
y
ródło: Malinowski, 1999.
Wśród skrajnych somatotypów znalazły się:
1. Ektomorf  z przewagą układu nerwowego, charakteryzujący się słabym roz-
wojem mięśni, kości, tkanki tłuszczowej, długą pociągłą twarzą, wąską klatką
piersiową, wąskim brzuchem i sercem, cienkimi nogami i rękoma. Ektomorfia
jest powiązana z cerebrotonią, tj. skłonnością do powściągliwości, wyostrzoną
uwagÄ… czy zbyt szybkimi reakcjami.
2. Mezomorf  posiadający w przewadze tkankę mięśniową i kostną. Ma masyw-
ną głowę, szerokie plecy i klatkę piersiową, duże serce, muskularne nogi i ręce,
minimalne otłuszczenie ciała. Mezomorfia wiąże się z somatotonią, czyli uspo-
sobieniem energicznym, odważnym, aktywnym, chęcią posiadania władzy, małą
wrażliwością.
3. Endomorf  człowiek z przewagą układu trawiennego oraz z silnym rozwojem
tkanki tłuszczowej. Cechami charakterystycznymi w budowie ciała są: okrągła
głowa, duży brzuch, duże otłuszczenie bioder i pleców, słabe ręce i nogi. Endo-
morfia wiąże się z wiscerotonią, czyli usposobieniem pogodnym, uprzejmym, to-
lerancją, równomiernym nastrojem.
Polską szkołę reprezentuje typologia opracowana przez A. Wankego  dla męż-
czyzn, oraz przez E. Kolasę  dla kobiet, powstała po II wojnie światowej. Wanke
i Kolasa ocenili budowę ciała na podstawie proporcji uzyskanych z pomiarów an-
tropometrycznych. W typologii tej wydzielono cztery przykłady sylwetek, przypo-
minajÄ…ce litery I, A, V, H.
Dla mężczyzn wyróżniono typy:
I  sylwetka słaba, długi tułów, wąskie barki i biodra, mała masa ciała w stosunku
do wysokości ciała, płaska klatka piersiowa.
A  długi tułów, wąskie barki, szeroka miednica, beczkowata klatka piersiowa,
duża masa ciała w stosunku do wysokości.
V  tułów krótki, szerokie barki, wąska miednica, płaska klatka piersiowa, duża
masa ciała w stosunku do wysokości ciała.
H  krótki tułów, szerokie barki i miednica, średnia masa ciała, beczkowata klat-
ka piersiowa.
Dla kobiet wyróżniono typy:
I  sylwetka smukła, długi tułów, wąskie barki, wąska miednica, mała masa ciała
w stosunku do wysokości.
19
A  długi tułów, wąskie barki, szeroka miednica, duża masa ciała w stosunku do
wysokości.
V  krótki tułów, szerokie barki, wąska miednica, mała masa ciała.
H  krótki tułów, szerokie barki, szeroka miednica, duża masa ciała.
Zróżnicowanie fizjologiczne człowieka
Ludzie pod względem cech fizjologicznych i biochemicznych wykazują większe
zróżnicowanie niż we właściwościach morfologicznych. Zaobserwowano, że ist-
nieje związek między typem budowy ciała a zdolnościami aklimatyzacji do tem-
peratury otoczenia. Do klimatu ciepłego lepsze przystosowanie przejawiają ludzie
o budowie leptosomicznej, natomiast do klimatu zimnego ludzie o budowie pyk-
nicznej. Wśród cech fizjologicznych najlepiej poznane jest zróżnicowanie populacji
ludzkich pod względem serologicznym. Cechy serologiczne nie wykazują zgodno-
ści z systematyką morfologiczną ludzi, z ich właściwościami morfologicznymi. Se-
rologia rozw3
ała się m.in. dzięki ustaleniu w 1901 r. przez K. Landsteinera trzech
grup krwi: systemu A, B, O. Seroantropologię zaś zapoczątkowały badania L. Hirsz-
felda, przeprowadzone w Macedonii w latach 1910 1918. W 1918 roku opisał typy
serologiczne ludzi, wyróżniając:
 grupÄ™ zachodnioeuropejskÄ…, o przewadze grupy krwi A,
 azjatycko-afrykańską, o przewadze grupy B,
 wschodnioeuropejską, pośrednią do wymienionych.
W Polsce masowe badania serologiczne ludności przeprowadził J. Mydlarski w 1925 r.
Zróżnicowanie serologiczne różnych populacji i narodów jest współcześnie dobrze
zbadane i opisane. Wynika z niego, że:
 Indianie południowoamerykańscy z Ziemi Ognistej, Peru, Paragwaju, Wenezu-
eli posiadajÄ… niemal w 100% krew grupy 0,
 szczepy indiańskie i Eskimosi mają duży odsetek grupy 0 przy braku lub nikłych
domieszkach krwi grupy B,
 populacje azjatyckie charakteryzuje grupa B,
 mieszkańcy Indonezji, pierwotni mieszkańcy Australii, Europejczycy mają
w przewadze krew grupy 0 (ponad 50%),
 w krajach europejskich: u Norwegów, Portugalczyków, Hiszpanów w 50 60%
występuje przewaga krwi grupy A, również wysoki jest udział tej grupy krwi
w populacjach Indian północnoamerykańskich oraz Eskimosów z Grenlandii,
 Hindusi, Cyganie, Czuwasze, Buriaci, Syjamczycy majÄ… w ponad 35% krew grupy B,
 w Europie częstość grupy B nasila się w kierunku wschodnim wraz ze zmniej-
szaniem się częstości krwi grupy A.
Odkrycie układu Rh wyjaśniło liczne kwestie patologii ciąży i noworodka. Kon-
flikt serologiczny występuje, gdy matka ma Rh , ojciec Rh+, a dziecko podobnie
jak ojciec Rh+. W Polsce około 83% ludzi ma krew Rh+, a około 17% Rh . Podob-
ne stosunki w układzie Rh występują w innych populacjach odmiany białej, z wy-
jątkiem Basków, gdzie Rh występuje u 30%. W populacjach odmiany czarnej Rh
występuje u 10% osobników, natomiast u odmiany żółtej i populacji wysp Pacyfiku
spada nawet do 0%.
Stwierdzono pewną zależność między grupą krwi a skłonnością do niektórych cho-
rób. Osoby z grupą krwi A mają większą skłonność do raka żołądka, niedokrwi-
stości złośliwej, zapalenia pęcherzyka żółciowego, natomiast osoby z grupą krwi 0
częściej zapadają na chorobę wrzodową dwunastnicy.
Sugeruje się, że istnieje związek między grupą krwi a metabolizmem: osoby z gru-
pą 0 mają wyższy metabolizm niż osoby z grupą krwi A, dalej w kolejności są oso-
by z grupą B, a następnie AB.
20
5. Wprowadzenie do rozwoju
osobniczego
Badania dotyczące rozwoju człowieka początkowo koncentrowały się na rozwoju
morfotycznym. Za pomocą prostych przyrządów oceniano np. wzrost, masę, bu-
dowę i proporcje ciała. W kolejnych latach obserwacje te wzbogacono o badania fi-
zjologiczne oraz wiedzę z genetyki czy biochemii. Zjawiska rozwojowe można roz-
patrywać jako:
 zmiany zachodzące międzypokoleniowo  filogeneza,
 zmiany dokonujące się w ciągu życia jednostki  ontogeneza.
Auksologia jest gałęzią wiedzy, która stanowi syntezę nauk szczegółowych, bada
rozwój człowieka w zależności od czasu, determinacji genetycznej, wpływów śro-
dowiska, w aspekcie rozwoju biologicznego, psychicznego i motorycznego. W ra-
mach auksologii można wyróżnić: embriologię i fetologię  zajmujące się rozwo-
jem zarodkowym i płodowym, gerontologię  zajmującą się procesami starzenia
siÄ™ organizmu i zwiÄ…zanymi z tym zmianami inwolucyjnymi. W medycynie tymi
skrajnymi okresami życia człowieka zajmuje się perinatologia i geriatria, natomiast
zmiany zachodzące od momentu urodzenia oraz w okresie wczesnego i póz
nego
dzieciństwa bada pediatria i medycyna szkolna.
Rozwojem określamy procesy przemian strukturalnych różnych form materii, któ-
re prowadzÄ… do powstania nowych struktur (Malinowski, 1999). CechÄ… rozwoju
jest postęp, zmiana progresywna, czyli przechodzenie od form prostych do coraz
bardziej złożonych poziomów organizacji.
Cieślik (1985) definiuje rozwój jako: proces ukierunkowanych zmian, w których moż-
na wyróżnić następujące po sobie etapy przemian (fazy rozwojowe) danego obiektu,
wykazujące różnicowanie się tego obiektu pod określonym względem. Rozwój ma
charakter progresywny, jeżeli w jego wyniku powstaje nowa, wyższa jakość.
Proces rozwoju można opisać w aspekcie jakościowym i ilościowym.
Elementy składowe jakościowe to:
a. wzrastanie  zwiększanie się masy i rozmiarów ciała (rozrost, rozplem),
b. różnicowanie  zmiany prowadzące do odrębności struktur, które pierwotnie po-
siadały budowę jednolitą (cytogeneza i histogeneza, organogeneza, typogeneza),
c. dojrzewanie  doskonalenie się i dostrajanie funkcji poszczególnych narządów
i układów w organizmie (specjalizacja, integracja),
d. postęp  doskonalenie organizacji organizmu jako systemu.
Elementy składowe ilościowe to:
a. kinetyka rozwoju  poziom, na jakim przebiega rozwój konkretnego osobnika
(niższy, normalny, wyższy),
b. tempo (dynamika) rozwoju  wielkość przyrostów przypadająca na określoną
jednostkÄ™ czasu,
c. rytm (rytmiczność) rozwoju  niejednakowe tempo rozwoju w poszczególnych
okresach,
d. rozmach rozwoju  zmiana wielkości cechy od urodzenia do zakończenia rozwoju.
21
Energetyczno-informacyjne aspekty rozwoju to:
a. informatyka  z
ródła i mechanizmy przekazywania informacji,
b. energetyka  z
ródła energii i koszt energetyczny procesów rozwojowych,
c. metabolika  mechanizmy i charakter przemiany materii (anabolizm, katabolizm),
d. dystrybucja  wykorzystanie przez ustrój energii i przemiany materii, zależne
od etapu rozwoju ontogenetycznego.
Tendencja przemian
Zmiany właściwości biologicznych jakim ulega człowiek w ciągu pokoleń noszą na-
zwę tendencji przemian (inaczej: zmienności czasowej lub trendu sekularnego). Mają
one charakter nieewolucyjny, adaptabilny, zachodzą pod wpływem cywilizacji.
Jako elementy składowe tendencji przemian wymienia się (Malinowski, 1999):
 akceleracjÄ™  przyspieszenie tempa rozwoju i dojrzewania biologicznego,
 zmianę kolejności niektórych etapów rozwojowych,
 retardację procesów inwolucyjnych, czyli opóz
nienie procesów starzenia.
Akceleracja rozwoju to proces międzypokoleniowego przyspieszenia rozwoju bio-
logicznego i dojrzewania, czyli wcześniejsze osiąganie kolejnych etapów rozwoju.
Przejawem występowania akceleracji w rozwoju wewnątrzłonowym jest nieznacz-
ne skracanie długości tego okresu. Wyraz
ne przyspieszenie procesu akceleracji ob-
serwuje się w rozwoju fizycznym. Badania wskazują, że w ostatnich dziesięciole-
ciach zwiększyły się wartości długości i masy ciała. Po urodzeniu następuje szybsze
podwojenie masy ciała.
Zwiększenie wysokości ciała w wieku XIX szacowano na 0,3 cm na dekadę, na po-
czątku XX wieku  na 0,5 cm, a pod koniec XX wieku na 1 3 cm na dziesięcio-
lecie. Z polskich danych obejmujących lata od 1880 do 1970 roku wynika, że wy-
sokość ciała chłopców w wieku 7 14 lat zwiększyła się o 12%, a dziewcząt o 10%.
Natomiast wysokość ciała chłopców 14-letnich w latach 1880 1999 zwiększyła się
o 27,8 cm. Zauważa się nasilenie akceleracji wysokości ciała w większym stopniu
niż masy ciała.
Obserwuje się zmiany w proporcjach budowy ciała, np. widoczne jest wydłużenie
kończyn i brak zmian w długości tułowia. Zwiększa się bardziej szerokość barków
i klatki piersiowej, natomiast jej głębokość nie ulega zmianie.
Widoczna jest także tendencja do wcześniejszego wyrzynania się zębów mlecz-
nych i stałych. Akceleracji ulega rozwój motoryczny, którego przejawem jest wcze-
śniejsze siadanie i stanie dzieci. Dziewczęta i chłopcy osiągają lepsze wyniki testów
sprawności motorycznej, jednak nie towarzyszy temu polepszanie wyników testów
wytrzymałościowych, co więcej  obserwuje się ich pogorszenie.
W coraz młodszym wieku występują choroby dziecięce, np. alergia, cukrzyca, choro-
by reumatyczne. Wcześniejsza jest też inwolucja migdałków, szyszynki i grasicy (zmia-
ny w gospodarce hormonalnej organizmu zwiÄ…zane z procesami dojrzewania).
Liczne dane wskazują na obniżenie wieku dojrzewania płciowego. W Europie w cią-
gu ostatniego stulecia wiek wystąpienia pierwszej miesiączki obniżył się ok. 3 lata.
Na początku XX wieku menarche występowała u dziewcząt 15 letnich, współcze-
śnie występuje u dziewcząt 12 13 letnich (w Norwegii między 1850 a 1970 r. wiek
ten obniżył się z 17,4 do 13 roku życia, w Polsce natomiast z 15 roku życia w 1880
r. do 12 13 roku życia obecnie). Obserwuje się wpływ stratyfikacji społecznej na
przebieg procesów dojrzewania. Polskie dane z lat 1960 1970 pokazują, że więk-
sze tempo obniżania się wieku pierwszej miesiączki było u dziewcząt wiejskich
w porównaniu z dziewczętami z miasta (Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju
i wychowania, 2001).
22
Następuje przyspieszenie zakończenia procesów kostnienia szkieletu i kształtowa-
nia się ostatecznych wymiarów ciała. Na przełomie XIX i XX wieku obserwowa-
no przyrosty wysokości ciała u poborowych w wieku 21 25 lat, obecnie ostateczne
wartości wysokości ciała uzyskiwane są w wieku 18 19 lat.
Innym aspektem trendu sekularnego jest zmiana kolejności pewnych zjawisk roz-
wojowych  głównie dotyczących procesów kostnienia i dentycji. Obserwuje się
zmianę kolejności wyrzynania się zębów stałych. Do niedawna jako pierwsze wy-
rzynały się dolne pierwsze trzonowce, następnie pierwsze siekacze, obecnie kolej-
ność ta uległa odwróceniu.
Retardacja (deceleracja procesów inwolucji starczej)
Proces ten widoczny jest szczególnie w przesuwaniu się wieku menopauzy kobiet.
Menopauza, tj. okres następujący po przekwitaniu kobiet, po klimakterium, czyli
zaniknięciu czynności gruczołów płciowych, występowała w starożytności u ko-
biet w wieku ok. 40 lat, w okresie nowożytnym ok. 45 roku życia, w połowie XX
wieku ok. 49 roku życia, zaś w latach siedemdziesiątych przesunęła się do 55 lat.
Zaobserwowano także opóz
nienie zmian wstecznych w narzÄ…dach ruchu, w spraw-
ności fizycznej, w zdolnościach akomodacyjnych oczu oraz w zmianach ciężaru na-
rządów wewnętrznych (Cieślik, 1985).
Przyczyny tendencji przemian
Uważa się, że istotną rolę odgrywają zmiany fenotypowe o charakterze adaptabil-
nym. Znaczenie przypisuje się także następującym czynnikom:
a. heterozji, czyli wszelkim skutkom doboru krzyżowego (umiarkowana heterozja
powoduje większą wrażliwość organizmu na wpływ czynników zewnętrznych.
W przypadku, kiedy są one korzystne, ma miejsce uzyskiwanie wyższych warto-
ści rozwoju cech morfologicznych. Dzieci, których rodzice pochodzą z bardziej
odległych miejsc urodzenia, są wyższe niż dzieci rodziców pochodzących z tego
samego środowiska urodzenia i wzrastania.),
b. poprawie warunków socjoekonomicznych,
c. zacieraniu się różnic społecznych i środowiskowych,
d. szczepieniom ochronnym, które spowodowały zmniejszenie liczby zgonów i za-
chorowań wśród dzieci,
e. przemianom żywieniowym  wzrostowi spożycia białka zwierzęcego i węglo-
wodanów oraz witamin i odżywek, bardziej racjonalnemu żywieniu, zmianie
tradycji żywieniowych
f. działaniu naświetlania, czyli wydłużeniu dobowego oddziaływania światła po-
przez oświetlenia elektryczne,
g. postępowi higieny,
h. zwiększeniu zajęć z wychowania fizycznego.
Skutki trendu sekularnego
Obok pozytywnych aspektów tendencji przemian coraz częściej wymienia się nega-
tywne przejawy tego procesu (Malinowski, 1999; Jopkiewicz, Suliga, 1998):
a. występuje zwiększenie rozbieżności, zwłaszcza w okresie okołopokwitaniowym,
między wiekiem kalendarzowym i rozwojowym (wiek kalendarzowy stał się sła-
bym miernikiem rozwoju, bowiem zwiększył się zakres zmienności międzyosob-
niczej cech, co utrudnia określenie normalności rozwoju).
b. przyspieszonemu rozwojowi fizycznemu i dojrzewaniu płciowemu nie towarzyszy
jednocześnie przyspieszenie dojrzałości społecznej, która wraz z wydłużeniem na-
uki ulega retardacji, prowadząc tym samym do wielu problemów wychowawczych.
c. w medycynie podkreśla się większą wrażliwość ustroju na wpływy czynników
środowiskowych (bardziej ekosensytywni są chłopcy).
d. następuje dezintegracja morfologiczno-funkcjonalna spowodowana m.in. zabu-
rzeniami w proporcjach organów wewnętrznych, np. serca i naczyń.
23
Ocena stopnia rozwoju organizmu
Kryteria rozwoju biologicznego dziecka
Wiek osobnika można określić wiekiem kalendarzowym (metrykalnym), który
wiąże się z oceną rozwoju fizycznego.
Wiek kalendarzowy, metrykalny to czas, jaki mierzy siÄ™ od momentu urodzenia do
chwili badania danej osoby, informuje on o liczbie przeżytych lat, miesięcy i dni.
Bardziej skutecznym sposobem dokonania oceny stopnia rozwoju organizmu jest
określenie tzw. wieku rozwojowego. Wiek rozwojowy (fizjologiczny) określa stopień
zaawansowania danej właściwości biologicznej (opóz
nienie lub przyspieszenie).
Do oceny wieku rozwojowego (fizjologicznego) dziecka najczęściej stosuje się na-
stępujące kryteria:
a. wiek morfologiczny (sylwetki),
b. wiek kostny (szkieletowy),
c. wiek zębowy,
d. wiek wtórnych cech płciowych.
Wiek morfologiczny(sylwetki)
Stosując to kryterium, uwzględniamy podstawowe cechy morfologiczne, takie jak:
wysokość i masa ciała oraz obwód klatki piersiowej. Można również rozszerzyć ba-
dania o ustalenie: obwodu głowy, uda, długości kończyn dolnych, górnych, szero-
kości miednicy czy barków.
Podaje się następujące formuły obliczania wieku morfologicznego:
1.
wiek wysokości ciała + wiek masy ciała + wiek kalendarzowy
wiek morfologiczny = ------------------------------------------------------------------------------
3
2.
wiek wysokości ciała + wiek masy ciała
wiek morfologiczny = -----------------------------------------------------------------------
2
Wiek szkieletowy (kostny)
Odzwierciedla on stopień zaawansowania rozwoju układu kostnego. Proces dojrze-
wania kośćca jest możliwy do prześledzenia, ponieważ w jego przebiegu następuje
odkładanie się soli wapnia, co można prześledzić za pomocą zdjęć rentgenowskich.
Każda kość ma tzw. punkty kostnienia: pierwotne, które występują w życiu we-
wnątrzłonowym, oraz wtórne, które pojawiają się po urodzeniu. Pojawianie się
punktów kostnienia odbywa się w określonej kolejności, w poszczególnych okre-
sach, co umożliwia indywidualną ocenę procesów rozwojowych.
Określenie wieku szkieletowego polega na zastosowaniu tzw. metod jednosegmen-
towych (dotyczą jednego odcinka ciała) oraz wielogementowych (oparte są na kil-
ku wybranych elementach) (Jopkiewicz, Suliga, 1998).
Do metod jednosegmentowych zaliczamy (Jopkiewicz, Suliga, 1998; Wolański, 1987):
a) metodę Toda  polega na porównaniu zdjęć radiologicznych ręki dziecka z od-
powiednimi wzorcami opracowanymi oddzielnie dla dziewcząt i chłopców,
w określonych grupach wiekowych. Polski atlas standardów wieku kostnego
w oparciu o zdjęcia rentgenowskie opracowała J. Kopczyńska-Sikorska (1969).
b) metodę Achesona  polega na punktacji określonych właściwości rozwoju każdej
z 20 badanych kości. Suma punktów daje podstawę do oceny wieku kostnego.
24
Jednak ze względu na szkodliwe działanie promieniowania rentgenowskiego me-
tod tych nie stosuje siÄ™ masowo, jedynie w praktyce klinicznej.
Wiek zębowy
Stopień zaawansowania procesów dentycji, czyli wyrzynania się zębów, pozwala
ustalać stopień rozwoju osobnika. Wiek zębowy określa się na podstawie liczby
wyrżniętych zębów u danego dziecka i porównania jej z tablicą podającą przecięt-
ny wiek wyrzynania się poszczególnych rodzajów zębów mlecznych i stałych. Za
ząb wyrżnięty uważa się taki, którego jakakolwiek część korony przebiła dziąsło,
i widoczna jest połowa korony zęba. Oceny wieku zębowego dokonuje się na pod-
stawie bezpośredniej obserwacji w jamie ustnej, a następnie porównania wyników
z zestawionymi w tabelach danymi populacyjnymi.
Pierwsze uzębienie dziecka to uzębienie mleczne, składa się z 20 zębów, o wzorze
zębowym:
2 + 1 + 2 ½ szczÄ™ki
2 + 1 + 2 ½ żuchwy
Oznacza to, że zarówno w szczęce, jak i w żuchwie znajdują się kolejno: 2 sieka-
cze, 1 kieł, 2 zęby trzonowe. W uzębieniu mlecznym obserwuje się na ogół większą
dojrzałość w szczęce niż w żuchwie. Zwykle zęby mleczne wcześniej wyrzynają się
u chłopców niż u dziewczynek. Przeciętnie zęby mleczne wyrzynają się od 6 mie-
siąca życia dziecka do około 2 lat.
Kolejność wyrzynania się zębów mlecznych:
1. Siekacze przyśrodkowe, pierwsze ( jedynki ).
2. Siekacze boczne, drugie.
3. Zęby trzonowe pierwsze.
4. KÅ‚y.
5. Zęby trzonowe drugie.
Wymiana zębów trwa zwykle od 6 do 14 roku życia, tylko trzecie zęby trzono-
we pojawiają się nawet po 30 roku życia. Wymiana zębów na stałe zaczyna się
o 3 4 miesiące wcześniej u dziewczynek niż u chłopców (odwrotnie niż w przy-
padku uzębienia mlecznego). Dojrzałość zębów stałych jest z kolei większa w żu-
chwie niż w szczęce.
Oto wzór uzębienia stałego:
2 + 1 + 2 + 3 ½ szczÄ™ki
2 + 1 + 2 + 3 ½ żuchwy
W uzębieniu stałym zarówno w szczęce, jak i w żuchwie kolejno występują: 2 sie-
kacze, 1 kieł, 2 zęby przedtrzonowe, 3 zęby trzonowe, w sumie 32 zęby.
Kolejność wyrzynania się zębów stałych:
1. Zęby trzonowe pierwsze.
2. Siekacze przyśrodkowe.
3. Siekacze boczne.
4. Zęby przedtrzonowe pierwsze.
5. KÅ‚y.
6. Zęby przedtrzonowe drugie.
7. Zęby trzonowe drugie.
8. Zęby trzonowe trzecie.
25
Tabela 1
Zęby mleczne Szczęka Żuchwa
Wiek wyrzynania się zębów
pierwsze siekacze 6 8 miesięcy 5 7 miesięcy
mlecznych i stałych u człowieka
drugie siekacze 8 11 miesięcy 7 10 miesięcy
kły 16 20 miesięcy 16 20 miesięcy
pierwsze zęby trzonowe 10 16 miesięcy 10 16 miesięcy
drugie zęby trzonowe 20 30 miesięcy 20 30 miesięcy
Zęby stałe Szczęka Żuchwa
pierwsze siekacze 7 8 lat 6 7 lat
drugie siekacze 8 9 lat 7 8 lat
kły 11 12 lat 9 11 lat
pierwsze zęby przedtrzonowe 10 11 lat 10 12 lat
drugie zęby przedtrzonowe 10 12 lat 11 13 lat
pierwsze zęby trzonowe 6 7 lat 6 7 lat
drugie zęby trzonowe 12 13 lat 12 13 lat
trzecie zęby trzonowe 17 22 lat 17 22 lat
y
ródło: Mięsowicz, 2001.
Ponieważ okres rozwoju uzębienia jest długi, nawet chwilowe zaburzenia odżywia-
nia lub choroby mogą mieć wpływ na proces wapnienia zębów mlecznych i stałych,
pozostawiając trwałe ślady w postaci np. wad szkliwa.
Wiek wtórnych (drugorzędowych) cech płciowych
Określenie faz rozwojowych drugorzędowych cech płciowych polega ona na ich
obserwacji wzrokowej, a następnie oznaczeniu i porównaniu z pięciostopniowy-
mi skalami wzorcowymi. Pod uwagę bierze się stan rozwoju narządów płciowych
u chłopców (prącia, jąder, moszny), owłosienia łonowego (u obojga płci), stadium
rozwoju piersi u dziewczÄ…t. Rejestruje siÄ™ datÄ™ wystÄ…pienia pierwszej miesiÄ…czki
(menarche) u dziewcząt i pierwszego wytrysku nasienia (polucji) u chłopców.
Ze względu na czasu pojawiania się wtórnych (drugorzędowych) cech płciowych
można różnicować typy dojrzewania. Akceleracja tego procesu jest typowa dla osob-
ników o budowie endomorficznej, natomiast retardacja częściej występuje u osób
o konstytucji ektomorficznej. O synchronizacji dojrzewania możemy mówić wów-
czas, gdy odpowiedniemu stanowi rozwoju drugorzędowych cech płciowych to-
warzyszą oznaki dojrzałości funkcjonalnej  cykle menstruacyjne i polucje. Brak
takiej synchronizacji może być przejawem dysharmonii procesu dojrzewania (Jop-
kiewicz, Suliga, 1998).
Metody oceny wieku rozwojowego
Tablice Pirqueta
To najstarsza i najprostsza do zastosowania w praktyce metoda oceny wieku roz-
wojowego. Polega na porównaniu wielkości odpowiednich cech dziecka (najczę-
ściej wysokości i masy ciała, rzadziej obwodów głowy i klatki piersiowej) ze średni-
mi arytmetycznymi tych cech, charakterystycznymi dla danej populacji. Dane takie
zestawione są w tabelach oddzielnych dla płci, z uwzględnieniem kolejnych grup
wieku kalendarzowego. Porównanie wielkości badanych cech dziecka z wartościa-
mi umieszczonymi w tablicach pozwala określić wiek rozwojowy dziecka oraz usta-
lić, czy jego rozwój jest opóz
niony, czy przyspieszony, na ile odbiega od normy.
Współcześnie stosowane tablice Pirqueta rozszerzono  obok średnich arytme-
tycznych umieszczono wartości odchyleń standardowych lub pozycje centylowe.
Siatki centylowe
Metoda siatek centylowych jest najczęściej stosowanym graficznym obrazem jed-
nocechowych standardów rozwojowych, ponieważ prezentują one pełny zakres
zmienności cechy.
26
W siatkach tych na osi poziomej zaznaczone sÄ… klasy wieku, a na osi pionowej wiel-
kość cechy, dla której przeznaczona jest dana siatka (np. wysokość czy masa ciała).
Na ten układ współrzędnych nanosimy linie, które oznaczają częstość występowa-
nia poszczególnych wielkości danej cechy. Siatka posiada linie dla 3 lub 5 centyla,
a następnie dla 10 c, 25 c, 50 c, 75 c, 90 c, 95 c lub 97 c. Środkowy kanał (50 centyl)
zajmują wartości cechy średnie (przeciętne), w górę od niego(75, 90, 95 lub 97 cen-
tyl) występują wielkości cech większe, a w dół mniejsze (3 lub 5, 10, 25 centyl).
Wartość poszczególnych centyli oblicza się według wzoru:
Cp =Ä… X Ä…Ä… UpS
gdzie:
Cp  wartość cechy na poziomie p-tego centyla,
X  średnia arytmetyczna próby,
S  odchylenie standardowe,
Up  wartość zmiennej losowej U odczytana z kwantyli rozkładu normalnego na
poziomie p-tego centyla.
W jednorazowej ocenie rozwoju dziecka za pomocÄ… siatki centylowej wyznaczamy
punktem na siatce jego pozycję centylową. Następnie klasyfikujemy dziecko do odpo-
wiedniej wielkości cechy. O dysharmonii rozwojowej możemy mówić wówczas, gdy
wartość wysokości lub masy ciała przekracza dwa kanały rozwojowe (centylowe).
Prowadząc badania ciągłe nad dzieckiem, określamy kolejne pozycje centylowe,
które następnie łączymy, i otrzymujemy krzywą indywidualnego rozwoju dziecka.
Można w ten sposób sprawdzić, czy dziecko rozw3
a siÄ™ harmon3
nie pod względem
określonej cechy.
Graficzna metoda tempa i harmon3
ności rozwoju
Z wiekiem zmieniają się proporcje między wysokością i masy ciała. Metoda ta po-
zwala stwierdzić, czy rozwój wysokości i masy ciała przebiega we właściwym tem-
pie oraz czy jest harmon3
ny. Siatka graficzna jest skonstruowana w taki sposób, że
na osi x znajdują się wartości masy ciała, a na osi y  wartości wysokości ciała.
Na ten układ współrzędnych są naniesione krzywe, które oddzielają kanały o róż-
nym stosunku ciężaru do wysokości ciała. W poprzek kanałów przeprowadzone
są linie poziome, określające wiek dziecka. Oceniamy, w jakim kanale dziecko się
znalazło. Zlokalizowanie badanego dziecka w środkowym kanale świadczy o har-
mon3
ności rozwoju wysokości i masy jego ciała. Natomiast dzieci, które zosta-
ną zlokalizowane w górnym kanale, są szczuplejsze, zaś w kanale dolnym  tęż-
sze, grubsze. Odchylenie za zewnątrz kanału wskazuje na dysharmonię rozwojową.
Metoda ta może być stosowana przy jednorazowej ocenie stanu rozwoju dziecka
i przede wszystkim podczas obserwacji ciągłych.
Metoda morfograficzna
Metoda ta pozwala na ocenę stanu rozwoju zespołu cech somatycznych, łącznie
oraz ocenÄ™ harmon3
ności budowy. Dzięki tej metodzie można w prosty sposób do-
konać oceny proporcji budowy ciała. Morfogram to graficzny obraz, w którym na
pionowych skalach wypisane są wielkości badanych cech (w mm, cm lub kg), na-
tomiast wielkości różnych cech odpowiednie dla poszczególnych klas wieku (wiek
kalendarzowy) połączone są liniami poprzecznymi (profile poziome). O popraw-
nym rozwoju dziecka możemy mówić wówczas, gdy zgodnie przebiegają: profil
rzeczywisty (otrzymany z bezpośrednich pomiarów dziecka), profil chronologicz-
ny (wiek kalendarzowy) oraz profil rozwojowy (wiek rozwojowy). Niezgodność
z morfogramem niektórych cech badanego dziecka może świadczyć o braku har-
mon3
ności w jego rozwoju i nieprawidłowościach w proporcjach budowy ciała.
27
Metoda wskaz
ników proporcji ciała
Pozwala ocenić procesy różnicowania się ciała za pomocą stosunku jednej warto-
ści do drugiej. Najliczniejszą grupę stanowią wskaz
niki wagowo- wzrostowe, czyli
określające stosunek masy ciała do wysokości.
Wskaz
nik Queteleta (wagowo-wzrostowy)
masa ciała (g)
WQ = ------------------------------
wysokość ciała (cm)
masa ciała (kg)
WQ II (BMI) = ---------------------------------
wysokość ciała (m)2
BMI < 25 prawidłowy
BMI 25 30 nadwaga
BMI > 30 otyłość
Wskaz
nik Rohrera
masa ciała (g)
WR = ------------------------------- × 100
wysokość ciała (cm)3
Wskaz
nik biodrowo-barkowy
(ic-ic)
---------- × 100
(a-a)
Wskaz
nik tułowiowo-wzrostowy
(sst-sy)
-------------------- × 100
wysokość ciała
28
SÅ‚ownik
Adaptacja (przystosowanie)  zdolność organizmu do przystosowania się do środo-
wiska; ewolucyjne modyfikacje zwiększające szanse przeżycia.
ATP  adenozynotrójfosforan.
Anabolizm  procesy metabolizmu komórkowego, w wyniku których prostsze sub-
stancje łączą się w związki o skomplikowanych strukturach, służące do gromadze-
nia energii, produkcji nowych materiałów komórkowych oraz wzrostu.
Hermafrodyta (obojnak)  organizm posiadający zarówno męskie, jak i żeńskie na-
rządy płciowe.
Hodowla wsobna (kojarzenie krewniacze)  kojarzenie osobników o podobnych ge-
notypach, zwykle ściśle spokrewnionych. W kolejnych pokoleniach takich kojarzeń
wzrasta homozygotyczność potomstwa.
Katabolizm  procesy metabolizmu komórkowego polegające na rozszczepianiu du-
żych cząsteczek organicznych substancji pokarmowych stanowiących z
ródło energii,
gromadzonej w postaci ATP i wykorzystywanej następnie do pracy komórkowej.
Kąt podłonowy  kąt, jaki tworzą gałęzie kości łonowych miednicy.
Szczęki prognatyczne  szczęki wystające do przodu.
Twarz ortognatyczna  twarz w części środkowej i dolnej cofnięta.
Wchód miednicy  górny otwór miednicy małej.
29
Bibliografia
1. Aleksiejew W. P., 1979: Geografia ras ludzkich, PWN, Warszawa.
2. Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania, 1993: (red.) A. Jaczew-
ski, cz. I, II, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.
3. Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania, 2001: (red.) A. Jaczew-
ski, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa.
4. Jopkiewicz A., Suliga E., 1998: Biologiczne podstawy rozwoju człowieka, Ośro-
dek Kształcenia i Doskonalenia Kadr Instytutu Technologii Eksploatacji, Wy-
dział Pedagogiczny Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. J. Kochanowskiego, Ra-
dom Kielce.
5. Malinowski A., 1999: Wstęp do antropologii i ekologii człowieka, Wydawnictwo
Uniwersytetu A
ódzkiego, A
ódz
.
6. Mięsowicz I., 2001: Auksologia. Rozwój biologiczny człowieka i metody jego
oceny od narodzin do dorosłości, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjal-
nej, Warszawa.
7. Solomon E. P., Berg L. R., Martin D. W., Villee C. A., 1998: Biologia, Oficyna
Wydawnicza Multico, Warszawa.
8. Wolański N., 1987: Rozwój biologiczny człowieka, PWN, Warszawa.
9. Zarys biologii człowieka, 1975: (red.) A. Malinowski, Wydawnictwo Naukowe
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań.
30