8
 WITAMY WIOSN

RAZEM
Z MIESZKAC
CAMI LASU
CELE OGÓLNE:
" rozwijanie wrażliwości zmysłowej
" rozwijanie pasji obserwowania zjawisk przyrodniczych
" zdobywanie umiejętności samodzielnego prowadzenia obserwacji przyrod-
niczych
" kształtowanie umiejętności służących zdobywaniu wiedzy
" kształtowanie umiejętności pracy zespołowej.
CELE OPERACYJNE:
Przewidywane osiągnięcia  uczeń potrafi:
" prowadzić samodzielne obserwacje przyrodnicze
" dostrzec i opisać pierwsze oznaki budzącego się życia w przyrodzie
" wymienić czynniki, które powodują wiosenne ożywienie roślin i zwierząt
" opowiedzieć o przyczynach cyklicznego odradzania się i zamierania życia
w przyrodzie
" wymienić przykłady roślin wczesnowiosennych
" wskazać w swoim otoczeniu miejsca, gdzie najwcześniej widać oznaki wiosny
" wymienić przejawy wiosennej aktywności zwierząt
" prowadzić obserwacje wiosennej aktywności ptaków
" umiejętnie pracować w grupie.
ŚRODKI DYDAKTYCZNE:
" przybory do pisania
" materiały plastyczno-techniczne
" lupy
" przezroczyste pojemniki szklane lub plastikowe
" fragmenty darni
" gałązki drzew.
Literatura dla nauczyciela:
Mowszowicz J.  Flora wiosenna . WSiP Warszawa 1987.
Burnie D.  Ptaki . Arkady 1993.
Praca zbiorowa.  Ptaki  materiały dla nauczycieli . MTO Kraków 2002.
Kremer B.  Kwiaty leśne . Muza S.A. Warszawa 1997.
Godet J.  Drzewa i krzewy  rozpoznawanie gatunków . Multico. Warszawa 1997.
84
PRZYGOTOWANIE DO ZAJ
Ć
Zestaw ćwiczeń wprowadzających wymaga przygotowań w formie zadania domowe-
go, przynajmniej 1 tydzień przed realizacją tematu!
Zadanie 1
Uczniowie przez 2 dni prowadzą w domu obserwacje i zapisują: o której godzinie
w danym tygodniu zachodziło słońce. Potem podczas zajęć będą porównywać długość
dnia w miesiącach zimowych, podanych w kalendarzu z długością dnia wiosennego.
Zadanie 2
Uczniowie przynoszą do klasy gałązki brzozy lub drzew owocowych i umieszczają
w dwóch naczyniach z wodą. Jedno z naczyń zostawiają w ciepłym, słonecznym miej-
scu (np. na parapecie okna), a drugie w miejscu chłodnym i ciemnym. Po 7 dniach,
podczas realizacji tematu będą porównywać wygląd gałązek z dwóch miejsc.
Zadanie 3
Uczniowie przynoszą do klasy 2 kawałki darni i umieszczają w szklanych pojemnikach.
Jeden z nich stawiają w ciepłym, słonecznym miejscu i podlewają. Drugi w miejscu
zimnym i ciemnym, bez podlewania. Po tygodniu będą obserwować zmiany w obu
próbach.
PRZEBIEG ZAJ
Ć
Etap wprowadzający
1. Rozmowa kierowana  Po czym poznajemy, że przyszła wiosna?
Swobodne wypowiedzi uczniów oparte o własne obserwacje (wydłuża się dzień, słoń-
ce mocniej grzeje, stopił się śnieg i lód, ziemia jest wilgotna, jest cieplej itp.).
2. Obserwacja  Jak wyglądają gałązki drzew i gleba, gdy przychodzi wiosna?
Uczniowie porównują wygląd gałązek i darni, przygotowanych tydzień przed zajęciami.
Porównują tempo budzenia się roślin w zależności od warunków.
Wniosek: Rośliny budzą się do życia pod wpływem światła, ciepła i wilgoci.
Z bulw, cebulek i nasion wyrastają młode rośliny. Powoli rozwijają liście
i kwiaty. Wiosnę najszybciej spotkamy w miejscach wilgotnych i nagrzanych
słońcem!
Etap realizacji
Zajęcia terenowe należy przeprowadzić w parku, ogrodzie lub w lesie liściastym.
1. Ćwiczenie  ABC  nauka uważnej obserwacji .
W trakcie dojścia na miejsce zajęć nauczyciel podaje literę alfabetu. Zadaniem
uczniów jest wskazać na trasie wycieczki jakiś element przyrody, którego nazwa
rozpoczyna się na podaną literę. Uczeń, który dostrzegł obiekt dostaje punkt. Ten
kto ma najwięcej punktów otrzymuje tytuł najlepszego obserwatora.
85
2. Ćwiczenia uwrażliwiające:  Otwieramy oczy, uszy, nosy, ręce
"  Wdychamy wiosenne powietrze
Uczniowie oddychają głęboko i odpowiadają na pytanie, jakie jest wiosenne powietrze
(ciepłe, wilgotne, jaki ma zapach itp.).
"  Dotykamy wiosnę dłońmi
Obserwujemy co wiosną dzieje się z drzewami  klasa I c Szkoła Podstawowa nr 1 w Mszanie Dolnej  wychowaw-
czyni Izabela Staroń
Uczniowie z zamkniętymi oczami dotykają ziemi i pni drzew oświetlonych słońcem, dzielą
się wrażeniami (gleba i pnie drzew są ciepłe i wilgotne& ).
"  Słuchamy głosów wiosny
Uczniowie słuchają i próbują wymienić dz
więki, których nie było słychać w zimie.
"  Szukamy kolorów wiosny
Uczniowie obserwują barwy roślin, sprawdzają jakich kolorów jest najwięcej.
3. Obserwacja  Kto wiosną budzi się najwcześniej?
Na wskazanym przez nauczyciela obszarze uczniowie poszukują oznak wiosny i pro-
wadzą obserwacje wg poniższej kolejności:
" Obserwacja roślin zielnych
Nauczyciel przypomina uczniom w jakich formach rośliny przeżywają zimę (patrz: lek-
cja paz
dziernikowa  Jak rośliny przygotowują się do zimy ). Uczniowie przystępują do
szukania roślin, które zimowały w postaci:
 nasion (te już kiełkują)
 cebulek (np. przebiśniegi, tulipany)
 bulwek (np. krokusy)
 kłącza (np. zawilce)
 rozetki liści (np. stokrotki).
86
Obserwujemy kto wiosną budzi się najwcześniej  klasa I Szkoła Podstawowa w Porębie Wielkiej  wychowawczyni
Janina Żurek
" Obserwacja wiosennego ożywienia u owadów
Swobodna wymiana spostrzeżeń  Jakie owady już się obudziły? Jakie rośliny
odwiedzają? W jakim celu odwiedzają kwiaty? Jak się zachowują?
" Obserwacja drzew i krzewów (Zał. 1)
 wygląd pąków liściowych i młodych liści
 wygląd pąków kwiatowych i kwiatów
 barwy pyłku.
" Obserwacja ptaków
 nasłuchiwanie głosów ptaków
 obserwacja żerujących i zbierających materiał do budowy gniazda
 poszukiwanie gniazd przy pomocy lornetki.
4. Rozmowa kierowana  Co się dzieje w życiu ptaków na wiosnę?
Nauczyciel przypomina z lekcji:  Jak różnorodny jest świat przyrody oraz  Nie wypa-
lamy traw . Jakie gniazda uczniowie poznali? Z czego były zbudowane i gdzie umiesz-
czone? Jak wygląda życie rodzinne ptaków i innych zwierząt? (Zał. 2, 3)
5. Zabawy ruchowe
"  Kochamy słoneczko  zabawa, wyrażająca jak rośliny reagują na światło słońca
(aktorzy: Kwiaty wiosenne, Chmury, Słońce).
"  Kwiaty i motyle  zabawa, ukazująca związek między kwiatami i motylami
(aktorzy: Kwiaty i Motyle, z zamianą ról).
"  Życie rodzinne zwierząt  scenka rodzajowa, ukazująca zachowania rodzinne
wybranych zwierząt.
87
Etap podsumowujący.
1. Wypełnianie karty pracy.
Obserwujemy co zmieniło się u roślin zielnych  klasa I c Szkoła Podstawowa nr 1 w Mszanie Dolnej  wychowaw-
czyni Izabela Staroń
Rośliny budzą się z zimowego snu  po przeprowadzeniu doświadczeń i obser-
wacji narysuj, czego potrzebują rośliny.
Pokoloruj i podpisz poznane rośliny.
Pokoloruj motyle, które widziałeś podczas wycieczki.
Co z nich wyrośnie? Narysuj jakie rośliny mają cebulki, korzenie i kłącza.
Czy masz ulubione leśne zwierzę? Narysuj jego rodzinę.
Połącz sylwetki ptaków z odpowiednimi gniazdami.
ZAA

CZNIKI:
Nr 1  Wiosna w lesie i na łące
Nr 2  Wiosna u ptaków
Nr 3  Życie rodzinne leśnych zwierząt
Nr 4  Wiosenne kwiaty  tablica nr 20
Nr 5  Wiosenne owady  tablica nr 21
Nr 6  Karta pracy.
88
Załącznik nr 1.
WIOSNA W LESIE I NA A

CE
Dlaczego drzewa budzą się najwcześniej?
Pory roku wyznaczają w życiu roślin okres wegetacji i spoczynku. Wiosną, gdy
z każdym dniem słońce świeci dłużej, kończy się  zimowy sen , a rozpoczyna inten-
sywny wzrost.
Dla drzew i krzewów wiosenne przebudzenie przychodzi wcześniej niż dla roślin
zielnych. Dłuższy dzień oraz ciepło powoduje, że w pniach zaczynają krążyć soki.
Pąki z zawiązkami liści i kwiatów wytworzyły się już latem poprzedniego roku. Osło-
nięte grubymi łuskami, a często również lepką żywicą lub drobnymi włoskami prze-
trwały zimowe chłody. Przejawy wegetacji najwcześniej są widoczne u wierzb, brzóz
i leszczyny. U tych rodzajów drzew kwitnienie odbywa się przed rozwojem liści.
Jak wyglądają kwiaty drzew i krzewów?
Kwiaty drzew i krzewów przeważnie są zebrane w różnego typu kwiatostany.
Do najbardziej znanych zwiastunów wiosny należą  kotki u brzozy, olchy, topoli
i wierzb. Po przekwitnięciu odpadają w całości.
Kwiaty, w których znajdują się jednocześnie słupki i pręciki nazywamy obupłciowy-
mi. Występują one np. u lipy, robinii i drzew owocowych. Zaś kwiaty, w których
są tylko słupki lub tylko pręciki zwane są jednopłciowymi. O drzewach takich jak brzo-
za i buk mówimy, że są jednopienne, ponieważ na jednym osobniku występują kwiaty
obojga płci. Natomiast wierzby i topole to gatunki dwupienne, gdyż kwiaty męskie
wyrastają na jednych okazach, a żeńskie na innych.
baldachogrono główka wiecha grono kłos
Już w lutym na gałęziach leszczyny rozwijają się żółtobure kotki  kwiatostany
męskie. Kwiatostany żeńskie znacznie trudniej zauważyć. Mają postać małych
pączków zakończonych czerwonym pędzelkiem znamion słupka. Przed rozwinięciem
się liści kwitnie również olcha porastająca brzegi potoków i stawów. Z jej gałązek
89
zwisają długie kotki męskie, sypiące żółty pyłek. Obok nich sterczą małe brązowe
kłoski (kwiatostany żeńskie), z których po zapyleniu powstaną niewielkie szyszeczki.
Większość naszych drzew jest wiatropylna. Przystosowaniem do tego typu zapylania
jest wytwarzanie ogromnej ilości lekkiego, suchego pyłku, który łatwo unosi się
w powietrzu. Jednak do celu, czyli na znamię słupka trafi tylko mały procent pyłko-
wych ziaren.
Wśród naszych rodzimych drzew są też gatunki zapylane przez owady. Ich pyłek jest
cięższy niż u wiatropylnych, trochę lepki i wytwarzany w mniejszej ilości. Kwiaty
owadopylne zawierają pachnący nektar. Produkcja pyłku jest na tyle duża, że wy-
starcza go do zapylenia i na pożywienie dla owadów.
Jakie rośliny kwitną najwcześniej?
Gdy tylko zniknie śnieg w lesie i na łąkach pojawiają się kwiaty roślin zielnych. Jedną
z pierwszych jest przebiśnieg. Zimę spędził w ziemi jako cebula zbudowana z tzw.
piętki i zgrubiałych, gęsto skupionych liści spichrzowych, zawierających zapasy
substancji odżywczych. To dzięki nim może tak wcześnie zakwitnąć. Wewnętrzna
strona białych płatków korony odbija światło ultrafioletowe, dzięki czemu są one
szczególnie widoczne dla pszczół i trzmieli. Liczne nasiona przebiśniegu są rozno-
szone przez mrówki.
Nieco póz
niej na górskich polanach, a także w naszych ogródkach pojawiają się
różowo-fioletowe krokusy. Zimowały one kilka centymetrów pod ziemią w postaci
bulwek.
Przebiśnieg i krokus są objęte całkowitą ochroną gatunkową!
W marcu i kwietniu w lasach liściastych zakwitają zawilce. Mają one zdolność roz-
mnażania wegetatywnego, za pośrednictwem kłącza. Z jego bocznych odgałęzień
wyrastają młode rośliny, natomiast starsza część kłącza obumiera. Zawilce potrze-
bują dużo światła. Dlatego do wzrostu i kwitnienia wykorzystują krótki czas, zanim
rozwiną się liście drzew. Nasiona zawilców są roznoszone przez mrówki. Wszystkie
części rośliny są trujące. Zawilec gajowy nie podlega ochronie. Natomiast narcyzo-
wy i wielkokwiatowy są objęte ścisłą ochroną gatunkową.
W lasach liściastych można też spotkać złoć żółtą, która zimę  przespała jako
cebula. Teraz wyrasta z niej jeden długi i płaski liść oraz głąbik  bezlistny pęd
kwiatonośny. Złoć jest zapylana przez różne owady, a nasiona roznoszą mrówki.
W lasach łęgowych i w parkach pojawia się ziarnopłon wiosenny. Drobna płożąca
się roślina rzadko wytwarza nasiona, stąd jej nazwa. Najczęściej rozmnaża się we-
getatywnie. W kątach liści wytwarza białe bulwki, które po obumarciu pędu rozsy-
pują się na ziemię i w następnym roku dają początek nowym roślinom. Kwiaty ziar-
nopłonu są zapylane przez muchówki i pszczoły. Nasady żółtych, błyszczących
płatków są ciemniejsze i pobierają całą ilość padających promieni ultrafioletowych.
Dlatego dla owadów są widoczne jako czarna plamka kontrastująca z jaskrawym
brzegiem. W rozłogach, bulwkach i liściach ziarnopłonu wytwarzana jest szkodliwa
dla człowieka substancja o palącym smaku!
W wilgotnych lasach, nad ciekami wodnymi i brzegami wiosennych rozlewisk można
spotkać śledziennicę skrętolistną. Zimuje jako kłącze, a wiosną rozwija rozłogi.
90
Jej żółte kwiaty są bardzo drobne i bezpłatkowe, a liście okrągławe o intensywnej
zielono-żółtej barwie. W średniowieczu stosowano ją jako lek w schorzeniach śle-
dziony.
W miejscach suchych i słonecznych kwitnie podbiał pospolity. Już w marcu,
z podziemnego kłącza wyrasta pęd z żółtym kwiatostanem. Dopiero po jego prze-
kwitnięciu pojawiają się duże okrągławe liście, płasko rozpostarte na ziemi. Liście
i kwiaty podbiału są wykorzystywane w lecznictwie.
Które owady budzą się najwcześniej?
Gdy tylko pojawią się pierwsze wiosenne kwiaty ożywia się świat owadów. Pomiędzy
owadami, a roślinami odbywa się  wzajemna wymiana usług . Kwiaty wabią owady
barwą i zapachem i w zamian za zapylenie oferują pożywienie w postaci nektaru lub
pyłku.
Najwcześniej budzącymi się owadami są pszczoły i niektóre motyle, jak np.: cytry-
nek  żółty motyl z czerwoną kropką na każdym skrzydle (samiec cytrynowo żółty,
samiczka dużo jaśniejsza) oraz popularne rusałki: pokrzywnik, wierzbowiec
i pawik. Zimę spędziły one w rozmaitych kryjówkach i wkrótce po przebudzeniu
przygotowują się do złożenia jaj. Wybierają do tego rośliny, które są pożywieniem
dla gąsienic. Większość motyli nie ogląda swego potomstwa, giną bowiem zanim
larwy przeobrażą się w dorosłe owady.
Niektóre motyle zimowały jako poczwarki. Swoje schronienia opuszczą znacznie
póz
niej, ponieważ potrzebują więcej ciepła, aby przemienić się w uskrzydlonego
owada. Wśród nich jest bielinek kapustnik.
Trzmiele to owady, które bardzo wcześnie zaczynają pracować wśród wiosennych
roślin. Tak jak pszczoły, żyją one gromadnie, ale cały rój z wyjątkiem młodych kró-
lowych ginie w jesieni. Królowa, która spędziła zimę w ściółce lub w glebie, przy-
stępuje wczesną wiosną do budowy gniazda ziemnego. Przygotowuje komórki
z wosku i składa w nich jaja. Pracuje również nad przygotowaniem zapasu pyłku
kwiatowego i miodu dla przyszłych larw. Dopiero gdy larwy przeobrażą się w robot-
nice, królowa będzie miała pomocników. Wszystkie trzmiele są objęte ochroną ga-
tunkową!
91
Załącznik 2.
WIOSNA U PTAKÓW
Wiosna to okres największego ożywienia wśród ptaków  czas zalotów, kojarzenia
par, budowy gniazd i wychowywania potomstwa.
Czym jest gniazdo?
Gniazdo to miejsce składania jaj i wychowywania piskląt. Poza okresem lęgowym nie
jest ptakom przydatne. Tylko niektóre dziuplaki wykorzystują gniazda, jako schronie-
nie w pozostałej części roku. Lokalizacja, materiał oraz sposób umocowania jest
charakterystyczny dla każdego gatunku. Wyboru miejsca dokonuje najczęściej sa-
miec. Materiałem budulcowym są: gałązki, z
dz
bła trawy, liście, mech, pióra, sierść.
Udział samca i samicy w budowie bywa bardzo różny. Wśród naszych ptaków naj-
częściej pracują oboje. Samiec dostarcza materiał i buduje główną konstrukcję
gniazda, a samica dba o wykończenie czyli  wystrój wnętrza . U niektórych krajo-
wych łuszczaków, jak dzwońce, szczygły, czyże, kulczyki i zięby, gniazda budują tylko
samice. Zawiła konstrukcja oraz misterne wykończenie świadczy o tym, że gniazdo
jest dziełem jednego osobnika  samca lub samicy.
Ptaki gnieżdżące się na gałęziach budują konstrukcje mocne i trwałe. Niektóre
gatunki umieszczają je wysoko na cienkich gałązkach, by uchronić się przed dra-
pieżnikami np. przed kuną. Ptaki, lokalizujące gniazda w miejscach odsłoniętych,
stosują specjalną konstrukcję. Gniazdo raniuszka umieszczone w rozwidleniu gru-
bych konarów ma kształt jajowatego woreczka z malutkim, bocznym wejściem, któ-
re trudno jest dostrzec. Zbudowane z kawałków kory, mchów i porostów doskonale
wtapia się w otoczenie.
Gniazda zakładane na ziemi, np. świergotków, doskonale zamaskowane gałązkami
i liśćmi są zupełnie niewidoczne.
Dzięcioły gnieżdżą się wysoko nad ziemią, w wykutych przez siebie dziuplach.
Wejście do nich starannie polerują i usuwają z niego drzazgi. Podobnie jak sowy nie
wyścielają wnętrza dziupli.
Kowaliki wykorzystują naturalne zagłębienia w pniach drzew, dziuple, a nawet budki
lęgowe przeznaczone dla znacznie większych ptaków. Wejście, które jest dla nich
zbyt duże, zmniejszają zalepiając je częściowo zaprawą z gliny, błota i lepkiej śliny.
Ich gniazda mają wyściółkę z suchych liści, mchu, piór.
Jajo i pisklę.
Gdy gniazdo jest już gotowe, samica składa w nim jaja. Ich wygląd  wielkość, kształt,
barwa i rysunek jest charakterystyczny dla każdego gatunku. Jedno z rodziców nie-
ustannie ogrzewa je ciepłem własnego ciała. Na brzuchu wysiadującego ptaka tworzą
się tzw. plamy lęgowe  wypadają pióra, skóra czerwienieje i lekko nabrzmiewa.
Dzięki temu jaja stykają się bezpośrednio ze skórą ptaka i są lepiej ogrzewane.
Wypadające pióra dodatkowo wyścielają gniazdo. U większości naszych ptaków
na gniez
dzie siedzi samiczka, a samiec dba o jej pożywienie.
Po wykluciu młodych samica wyrzuca z gniazda skorupki i okrywa skrzydłami pisklęta.
Młode przeważnie wykluwają się w krótkich odstępach czasu, jedno po drugim.
Pisklęta ptaków zwanych gniazdownikami przychodzą na świat nagie, ślepe i niedo-
92
łężne. Młode ptaszki mają olbrzymi apetyt. Karmieniem zajmuje się początkowo
jedynie samiec, gdyż samica nie może od razu opuszczać gniazda. Pisklęta żywią
się owadami, gąsienicami, pędrakami, nawet jeśli jako dorosłe ptaki żywią się na-
sionami. Sikorki karmią swoje dzieci nawet do 800 razy dziennie. Kiedy pisklęta się
opierzą, również samiczka zaczyna oddalać się od gniazda w poszukiwaniu pokar-
mu. Ciągłe powroty do jednego miejsca łatwo ściągają uwagę drapieżników. Dlate-
go ptaki zachowują ostrożność. Wobec niebezpieczeństwa, grożącego pisklętom
starają się zdezorientować lub odstraszyć wroga: wydają ostrzegawcze dz
więki,
stroszą pióra, pozorują atak lub ucieczkę. W ostateczności rzucają się na wroga bijąc
go skrzydłami i dziobem, narażając przy tym własne bezpieczeństwo.
Ptaki szczególnie dbają o komfort termiczny swych dzieci, jest to bowiem podstawo-
wy warunek ich przeżycia. W czasie chłodów ogrzewają je, a podczas upałów chłodzą
własnym cieniem. Niektóre, np. bociany urządzają swym młodym kąpiele przynosząc
wodę w dziobach i skrapiając nią pisklęta, albo też zanurzywszy się, otrząsają się
następnie nad gniazdem. Ptaki dbają też o czystość gniazda, wyrzucając z nich od-
chody młodych, starannie oczyszczają pisklęta dziobem. Zapobiegają w ten sposób
rozwojowi grzybów i pasożytów, które mogą osłabić kondycję młodych.
Załącznik 3.
ŻYCIE RODZINNE LEŚNYCH ZWIERZ
T
W życiu zwierząt wiosna i lato to czas narodzin i wychowywania potomstwa. Bezpie-
czeństwo dzieci wymaga ogromnej czujności i ostrożności rodziców. Dlatego tryb życia
dorosłych w tym czasie staje się bardzo skryty. Życie rodzinne zwierząt jest bogate
w specyficzne zachowania i zwyczaje. Bardzo trudno jednak je zaobserwować, trze-
ba ogromnego szczęścia, by podpatrzeć scenę z życia rodzinnego mieszkańców lasu.
Na gniazdo dla młodych zwierzęta wybierają miejsce gwarantujące bezpieczeństwo
 dobrze ukryte przed drapieżnikami i człowiekiem. Wychów młodych wymaga od
rodziców wzmożonej aktywności w poszukiwaniu pożywienia, muszą teraz martwić
się nie tylko o własne przetrwanie, ale jednocześnie o swoje potomstwo. Warto
uświadomić sobie, że kiedy wędrujemy szlakami częściej jesteśmy obserwowani
przez zwierzęta niż sami je widzimy. Pamiętajmy, by w tym okresie zachować jesz-
cze większą ciszę niż zwykle na przyrodniczych wycieczkach. Nasze niewłaściwe
zachowanie może zakłócić rodzinne życie zwierząt i zmniejszyć szanse młodych na
przeżycie.
Dzieciństwo sarny.
Maj i czerwiec to miesiące, kiedy na świat przychodzą sarenki. Większość koz
ląt rodzi
się w drugiej połowie maja i pierwszej połowie czerwca. Rodzi się zazwyczaj jedno,
rzadziej dwa. Nowonarodzone koz
lątko waży mniej niż dwa kilogramy, na grzbiecie
ma kilka rzędów jasnych plamek. W pierwszych dniach życia jest bardzo wrażliwe
na niskie temperatury. Wychłodzenie organizmu jest dla niego śmiertelnym zagroże-
niem. Już 2 3 godziny po urodzeniu koz
lę zaczyna stawiać pierwsze kroki, porusza
się powoli i szybko się męczy. Przez pierwsze 3 dni nie opuszcza miejsca urodze-
nia. Jednak już po tygodniu zaczyna skubać liście, a po 2 3 przeżuwać. Póz
niej
zaczyna podążać za matką na niewielkie odległości, ale nadal przez większą część
dnia pozostaje samo w ukryciu. Nie ma jeszcze własnego zapachu, dzięki czemu
93
jest trudne do wykrycia dla drapieżników. Matka nie kładzie się zbyt blisko dziecka,
by nie pozostawiać zapachu, który mógłby przyciągnąć drapieżców. Przez pierwsze
dwa tygodnie życia jedynym odruchem w obliczu niebezpieczeństwa jest przylgnię-
cie do podłoża w bezruchu. Odruch ucieczki pojawia się dopiero w wieku ok. 2
tygodni, kiedy koz
lątko jest już sprawne fizycznie. Matka sarna wykazuje dużą odwagę
w obronie koz
lęcia przed drapieżcami, uderzeniami przednich kończyn może bole-
śnie poturbować lisa, któremu maleńkie koz
lątko wydaje się łatwą zdobyczą. Ojciec
rogacz przebywa w pobliżu i odstrasza potencjalnych napastników energicznym
 szczekaniem , a  płacz koz
lęcia jest dla samca sygnałem do ataku na wroga.
W okresie od marca do maja trwa linienie  dorosłe sarny zmieniają szarą szatę zi-
mową na letnią o płowej barwie. W maju u dorosłych samców kończy się wzrost poroża.
Wilcza rodzina.
Narodziny szczeniąt w stadzie wilków są bardzo ważnym wydarzeniem, które wpływa na
rytm życia całej watahy. Konieczność wychowu młodych sprawia, że rok życia wilczego
stada podzielony jest na dwie fazy: osiadłą i wędrowną. Faza osiadła zaczyna się tuż
przed urodzeniem młodych. Gniazdo najczęściej zakładane jest pod wykrotami, wiatro-
łomami lub gęstymi świerkami ugałęzionymi do samej ziemi. Wilczyca wykopuje norę w
ziemi lub wykorzystuje starą norę lisa albo borsuka. Nora ma prostą budowę. Kilkume-
trowy korytarz prowadzi do obszernej komory. Wadera pozostaje w wybranym miejscu
jeszcze na ok. 3 tygodni przed porodem. W stadzie wilków zazwyczaj rozmnaża się tylko
jedna para  tzw. para alfa, czyli dominująca, przewodząca stadu. Młode rodzą się
w marcu lub kwietniu w liczbie 4 6, okryte brunatnymi włosami puchowymi. Po ok. 2
tygodniach otwierają oczy, a po ok. 3 tygodniach uszy. Laktacja trwa 8 tygodni, lecz
mięso zaczynają jeść już w 4 tygodniu życia. Kiedy wilki powracają z polowania młode
podbiegają do nich, obwąchują i chwytają ich pyski, co skłania dorosłe do zwrócenia
nadtrawionego pokarmu. Po trzech tygodniach szczenięta zaczynają penetrować naj-
bliższą okolicę gniazda, a po 10 tygodniach opuszczają norę i są przenoszone, a potem
przeprowadzane przez dorosłe z jednego miejsca odpoczynku na drugie, stopniowo na
coraz dalsze odległości. Młodymi opiekują się nie tylko rodzice, ale również pozostali
członkowie stada. Kiedy zaczynają opuszczać legowisko pozostają pod opieką piastu-
na, gdy reszta stada poluje. Podczas zabaw młode uczą się technik łowieckich i zacho-
wań społecznych, obowiązujących w życiu watahy.
W lisiej jamie.
Lis buduje nory gniazdowe najchętniej w lasach i terenach silnie zakrzaczonych. Nory
mają długość kilku do kilkunastu metrów i tworzą system zajmujący powierzchnię ok.
40 m2, na głębokości ok. 0,5 2,5 m. W okresie wczesnowiosennym nasilają się
prace odnowieniowe i rozbudowa korytarzy. Wybór nory na wychów młodych nie jest
losowy. Wpływają nań względy bezpieczeństwa, tradycje rodzinne oraz struktura nory.
Skomplikowany, wielopoziomowy system z licznymi wejściami lepiej nadaje się
na miejsce dla młodych. Młode liski rodzą się w liczbie najczęściej 4 8, są ślepe,
bezzębne i z zamkniętymi przewodami słuchowymi. Ważą zaledwie kilkanaście de-
kagramów. Są pokryte ciemnoszarą miękką sierścią, która w pierwszych dwóch
tygodniach życia zmienia barwę na czekoladową. Uszy lisiątek są czarne, a koniec
ogona biały. Krótki szeroki pyszczek nie przypomina zupełnie dorosłych, zaczyna się
wydłużać dopiero po czwartym tygodniu życia. Po sześciu tygodniach młode liski
zaczynają poznawać najbliższe otoczenie nory.
94
Załącznik 4.
WIOSENNE KWIATY  tablica nr 20
95
Załącznik 5.
WIOSENNE OWADY  tablica nr 21
96