"Pisarze baroku i oświecenia w trosce o dobro kraju".
Temat troski o dobro kraju w literaturze ma charakter ponadczasowy. Już w
renesansie wytworzył się ideał patrioty. Kochanowski w "Odprawie posłów
greckich" ukazał Antenora jako obywatela kochającego ojczyznę, spełniającego
wszelkie powinności wobec państwa, stawiający jej dobro ponad swoją prywatę.
Obok Kochanowskiego podobne w treści utwory pisał Rej, Modrzewski i Skarga.
Przepełnione miłością dzieła zawsze znalazły miejsce w literaturze.
Odwzorowywały to, co działo się w kraju: wojny, sąsiedzkie kłótnie, brak
miłości do ojczyzny, niewywiązywanie się z obowiązków obywatelskich. Również
barok i oświecenie miało swoich patriotycznych twórców.
Wacław Potocki naszkicował bohaterską obronę Chocimia i ofiarność polskich
żołnierzy w "Wojnie chocimskiej". Nawołuje ustami wodza Chodkiewicza do obrony
kraju przed Turkami. Przypomina szczytne tradycje polskiego oręża, dodaje
żołnierzom otuchy, ośmieszając małość wroga. Neguje bałagan, jaki panował w
kraju. Jest przeciwko uciskowi biedniejszej szlachty, niesprawiedliwości w
prawie, woła o tolerancję wyznaniową w "Nierządem Polska stoi".
Kto widział ludzi
budzić w pierwospy !"
Taki obraz rysuje się w innym utworze Potockiego "Pospolite ruszenie". Szlachta
pogrążona we śnie nie może zerwać się do walki z wrogiem. Nie interesuje ją
losy państwa, chce zaspokoić tylko swoje potrzeby. W tym utworze uderza
czytelnika poczucie szlacheckiej wolności, wolny szlachcic nie podlega nawet
wojskowym rozkazom.
Ojczyzna potrzebuje obrony. Z takim apelem Potocki odwołuje się w "Zbytkach
polskich". Obrona wymaga jednak żołnierzy i znacznych pieniędzy na utrzymanie
wojska. Kler i bogata szlachta myśli wyłącznie o sobie. Gromadzi majątki, pławi
się w wygodzie, żyje w przepychu. Wybiera tylko między drogimi strojami,
klejnotami i zabawami. Potocki z gorzką ironią wyraża się o szlachcie, wymaga
odpowiedniego sposobu myślenia o Rzeczpospolitej.
W oświeceniu nie tylko bezpośrednie starcia wojenne zagrażały Polsce.
Najpoważniejszymi zagrożeniami były: upadek obyczajów, zanik kultury, brak
instytucji, zajmujących się nauczaniem dzieci i młodzieży. Dlatego ogromną rolę
w dźwiganiu kraju z upadku odegrał król St. August Poniatowski. Był on
niewielkiej miary politykiem, ale jako mecenas kultury przyczynił się do jej
znakomitego rozwoju. Skupiał wokół siebie grono ludzi - wykształconych
literatów i malarzy, których wspomagał materialnie. Zapraszał ich na obiady
czwartkowe, licząc na wkład z ich strony, by stworzyć światłą i nowoczesną
Polskę.
Takim uczestnikiem obiadów był Ignacy Krasicki. Tworzył głównie bajki i satyry,
w których ośmieszał ludzkie wady. W satyrze "Świat zepsuty" zebrał uniwersalne
prawdy o polskim społeczeństwie, o kraju, w którym szerzy się bezmyślność,
łgarstwo, chciwość, gdzie upadły obyczaje.
"Gdzieś, cnoto? gdzieś prawdo?
gdzieście się podziały?"
Zamiast jakiegokolwiek działania na rzecz kraju szerzą się odwieczne polskie
kłótnie i czcze gadulstwo.
"Wszędzie nierząd, rozpusta,
występki szkaradne".
W pierwszej polskiej powieści nowożytnej "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki"
dał obraz idealnego kraju Nipu, do którego trafił Doświadczyński. To kraj, w
którym nikt nie zna łgarstwa i kradzieży. Ludzie wspólnie pracują, a prawo
oparte jest na równości wszystkich obywateli. Zafascynowany tamtejszą harmionią
życia, Mikołaj chce wprowadzić swoje doświadczenia w rodzinnym kraju. Skraca
godziny pracy chłopom i sprawiedliwie ich wynagradza. Choć budzi zdziwienie
sąsiadów, szybko rosną jego zyski, bo chłopi pracują sumiennie. Krasicki w tej
powieści wyraził pogląd o idealnym kształcie kraju.
Staszic w swoich utworach podaje propozycję najważniejszych reform, koniecznych
do wprowadzenia w Rzeczpospolitej. Dotyczyły one prawie wszystkich jego
dziedzin życia, począwszy od ustanowień prawa, poprzez wojskowość, ingerencje w
sprawy chłopów, do urbanizacji miast. Najbardziej obciąża magnatów. Oskarża ich
o upadek państwa, trzymanie chłopów w niewoli i wszelkie zło panujące w kraju.
"Szlachto! - nie jesteś całym narodem,
jednym stanem tylko",
Róbcie z młodzieży plebejskiej
i szlacheckiej jeden naród".
Staszica mocno przejął los mieszczan i chłopów. Pomagał im nie tylko tworząc
literaturę, rozdał chłopom swój majątek, a w testamencie zapisał znaczne sumy
na cele społeczne.
Poezja Karpińskiego przepełniona jest bólem i smutkiem po stracie
niepodległości przez Polskę. Poeta ma pretensje do króla Augusta
Poniatowskiego, o to że nic nie robi. Spoczywa spokojnie w grobie, w chwili,
gdy granice kraju zostały naruszone, przybyli zaborcy. Poddani byli kiedyś
traktowani jak przyjaciele, dziś zbierają resztki ze stołu.
"Wolności, niebieskie dziecko!
Ułowiono cię zdradziecko."
"Ojczyzno moja, na końcuś upadła!
Zamożna kiedyś i w sławę i w siłę!"
Jak ważna jest literatura, wie każdy. Ona to podnosi na duchu naród, uczy jak
postępować. Szuka prawdziwych patriotów. Literatura patriotyczna jest obrazem
wojen i ludzkich postaw wobec nichm jest zbiorem kodeksów i nakazów. Zwraca
uwagę czytelnika na ówczesną sytuację narodową.