Skutki hitlerowskiego najazdu na ZSRR
~ Przebieg dziafań na frontach
II wojny światowej w okresie od czerwca 1941 do kwietnia 1943 r. i powstanie wielkiej koalicji.
Polski więzień łagrów w ZSRR. Straszne doświadczenia łagierne zostały opisane w wielu wspomnieniach, między innymi
w Ksiqżce o Kołymie Anatola Krakowieckiego oraz Innym świecie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego
22 VI 1941 r. armie hitlerowskie rozpoczęły inwazję na ZSIZIZ. Nazajutrz premier Sikorski stwierdził w radiowym przenuiwicniu do kraju, że radziecka polityka współpracy z Niemcami 1>onic>sla klęskę, że Polska wielokrotnie odrzucaia niemieckie oferty wspcilnej krucjaty na wschód, a także wyraził nadzieję, żc Kreml unieważni swe układy z Niemcami z 1939 r. i powróci do zasad pokoju ryskiego w stosunkach z Yolsl:ą. Yrzypc>nonial też los ćwierćmilionowej rzeszy polskich jeńcciw wojennych oraz setek tysięcy obywateli IZY zesłanych w głąb ZSIZIZ.
Wybuch wojny niemiecko-radzieckiej pociągnął za solrnywanych przez NhWI). Więźniciw pędzono nieraz picszc> setki kilumetrciw. Dantejskie sceny roze~rnly się np. na szosie Wilcjka-liorysów. Masowych rozstrzeliwań dokonywało NKWD w więzic_ niuch w Kijowie, Mińsku. SmoleńskuJ, Charkowie, lZe>wnem, I~erdvczowic, I3crezweczu, a także w lwowskich Brygidkach i na Zamarstynowie. W trakcie ewakuacji zginęło z rlake>w. Jednncześnic w lipcu 1941 r. uruchomiono w Moskwie roz~lośni4: radiowy imKościuszki. ht�ra nadawała apele wzywajalce Polak ciw dc polję_ cia natychmiastowej walki z Niemcami, lecz nic zawicrajycc żadnej wzmianki o odbudowie państwa polskiego.
Na początku lipca Anglicy ułatwili nawiązanie hc>ntalamiydzy rz i przedstawicielami 7.SIZIZ. Strcma radziecka stwierdziła, że pragnie odbudowy państwa pc>lsl:ie~o, przy czym granica wschc>dni<~ Polski winna być oparta na lcr yturium etnicznym. oraz że może zawrzeć z rzatdcm Ivl' ul:lad so
ll

kon
juszniczy. Sikorski zażądal potwierdzenia zasad pokoju ryskiego, otwarcia w Moskwie ambasady RP i utworzenia organizacji opiekujących się ludnością polską w ZSRR, a także uwolnienia wszystkich Polaków i stworzenia armii polskiej podlegle] wladzom RY w Londynie. Wobec oporu Kremla i nacisków brytyjskich Sikorski zgodzil się na formulę unieważnienia radziecko-niemieckich traktatów rozbiorowych z 1939 r. Uważal bowiem, że konsekwencją ich wypowiedzenia musi być dla Związku Radzieckiego powrót do
granic rysKicn. tymczasem a1a
Kremla związek między anulowaniem traktatów i powrotem do granic Podpisanie polsko-radzieckiej
z 1921 r. nie byt oczywisty. Mając bezwarunkowe poparcie Wielkiej Bry- deklaracji z 4 XII 1941 r.
tanu, Stalin przemawial do Polaków od razu z pozycji sity jza Stalinem stojq: z prawej
30 VII 1941 r. podpisano w Londynie uklad między rządami RP gen. Sikorski, z lewej Mołotow).
i ZSRR W imieniu ZSRR podpisał go Iwan Majski, ówczesny ambasa- Nie stała się ona trwała podstawa
dor radziecki w Londynie, stąd potoczne określenie ukladu Sikorski- ~~p~Ylaznego porozumienia
~ b�t�wet współpracy" Polski
Majski. Kreml uznal w nim, źe traktaty radziecko-niemieckie z 1939 r. i ZSRR w obozie alianckim, jak
dotyczące rozbioru Polski straciły moc prawną. Zapowiedziano przy- zapowiedziano w dokumencie.
wrócenie stosunków dyplomatycznych i wzajemną pomoc w wojnie Jakie były tego prryczyny2
z Niemcami. Kreml godzil się na utworzenie w ZSRR armii polskiej pod
dowództwem mianowanym przez rząd RP W dodatkowym protokole
stwierdzono, źe rząd radziecki udzieli amnestii wszystkim obywatelom (r) przeciwnik czy sojusznik2
polskim, których pozbawiono wolności na terytorium Związku Radziec- (r) co oznacza unieważnienie
kiego. Użycie terminu "amnestia" w stosunku do osób niewinnie mat-
traktatów granieznych2
tretowanych przez stalinizm byto szyderstwem, które rząd RP przyjąl
dla dobra wspólpracy przeciw Niemcom oraz dla ratowania setek tysię- � układ Sikorski-Majski
cy Polaków w ZSRR.
Tworzenie armii polskiej w ZSRR
Amnestia otworzyla wrota więzień, lagrów i miejsc zeslania tysięcy
obywateli KP 14 sierpnia podpisano w Moskwie polsko-radziecką umo-
wę wojskową w sprawie organizowania na terenie ZSRR armii polskiej
pod dowództwem gen. Wladyslawa Andersa, dopiero co zwolnionego
z więzienia NKWD. Armia ta migla stanowić część Polskich Sil Zbroj-
nych, podleglą pod względem operacyjnym Naczelnemu Dowództwu
ZSRR, organizacyjnie i personalnie zaś polskiemu naczelnemu wodzowi.
Uzbrojenie, umundurowanie i wyposażenie armii mialo być dostarczone
przez ZSRR lub przez rząd RP z dostaw przyznawanych w ramach ame-
rykańskiej pomocy lend-lease. W Moskwie reaktywowano też ambasa-
72
lla~CUra~y mormacy~ne, prosimy poaac numery ~~~ ,.
1,N~' TRANSP('~RT, J~R~,1T~KI '~'~~MIN DÓSTA

dę RP którą wkrótce ewaku
owano do Kujbyszewa. ~ y,j Na siedzibę sztabu armii pol- H
skiej wytypowano Buzuluk ko- i ło Kujbyszewa. Na wiadomość
o amnestii dziesiątki tysięcy Polaków próbowały wydostać się z więzień, lagrów i miejsc zsyłki
w poszukiwaniu placówek pol- ~ ~~�~'' skich. Powstające stopniowo de
legatury ambasady RP w różnych miastach ZSRR kierowały Polaków do miejsc koncentracji.
Po długich wędrówkach dociera- , ła tam tylko część zwolnionych,
innych władze radzieckie rozmyślnie kierowały mylnie, a potem wcielały do specjalnych batalionów pracy Część zmarła po drodze, a reszta nie opuściła obozów Do rejonów koncentracji ciągnęły poza mężczyznami również tysiące kobiet, dzieci i starców Stopniowo wyłaniał się obraz tragedii obywateli RP w ZSRR. Ambasada RP i jej agendy prowadziły ewidencję, upominały się o zwolnienia i organizowały pierwszą pomoc dla wyzwoleńców Instytucje polskie niepokoił fakt, że nie zgłaszali się do nich oficerowie więzieni w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Odnaleziono kilku generałów i pułkowników, brakowało jednak ok. 15 tys. więżniów trzech obozów jenieckich. Ich poszukiwania rozbijały się o mur niechęci i obojętności kierowniczych organów NKWD.
Mimo ogromnego napływu ludności polskiej do ośrodków tworzenia wojska, Kreml zwlekał z dostawami sprzętu i żywności. Rząd RP czynił starania, by uzyskać te dostawy z Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, ale alianci ustalili, że całą pomoc przekażą rządowi ZSRR, a ten z kolei wydzieli odpowiednią część Polakom. Kreml twierdził, że rząd radziecki może uzbroić zaledwie jedną dywizję. Rząd RP i dowództwo armii polskiej w ZSRR były więc odsyłane przez władze radzieckie do aliantów zachodnich i na odwrót. Pragnąc wzmocnić swe siły na Bliskim Wschodzie, Wielka Brytania zaproponowała Stalinowi ewakuację części armii polskiej. Byłoby to logiczne: skoro rząd ZSRR nie mógł uzbroić Polaków, powinien ich wypuścić do Iranu. Również i dla ludności polskiej, napływającej w rejony koncentracji, a pozbawionej broni i żywności, stanowiło to szansę przeżycia. Inicjatywa angielska groziła jednak komplikacjami w stosunkach polsko-radzieckich.
Sprawa polska w polityce państw koalicji
Stosunek aliantów zachodnich do sprawy polskiej był tylko formalnie jednoznaczny Rząd brytyjski powtarzał, że nie uznaje zmian terytorialnych dokonanych w Polsce od sierpnia 1939 r. Również rząd amery
W czasie każdej wojny ludność cywilna, a więc także dzieci, przeżywa wiele cierpień. Los dzieci polskich w ZSRR był szczególnie tragiczny. Bardzo często odłctczane od rodziców lub osierocone w wyniku aresztowań, deportacji i mordów, miały wiele powodów, by cieszyć się, kiedy nadeszło wybawienie. Ambasada RP w ICujbyszewie oraz dowództwo Armii Polskiej w ZSRR organizowały szkółki i ochronki dla sierot lub dzieci pozbawionych opieki. Jedna z takich grup dzieci opiekowała się słynna piosenkarka Hanka Ordonówna
spory o realizację amnestii
gdzie sd tysicłce oficerów2 gdzie ma walczyć armia Andersa 2
73

kański oświadczył, że nie uznaje zmian statusu Polski jako państwa suwerennego i niepodległego. W Karcie Atlantyckiej zmiany terytorialne uzależniono od zgody państw zainteresowanych, uznano prawo wszystkich narodów do wyboru formy rządów i zapowiedziano odbudowę niepodległości państw okupowanych przez mocarstwa osi. Wielka Brytania i Stany Zjednoczone chciały jednak zminimalizować straty w wojnie z Niemcami. Ich przywódcy rozumowali w kategoriach własnej racji stanu, przyznając sobie prawo do ustalenia nowego podziału świata. Dlatego też zarówno Londyn, jak i Waszyngton były gotowe na daleko idące ustępstwa wobec Stalina.
Umocnienie pozycji ZSRR na froncie i pomoc zachodnia spowodowały usztywnienie stanowiska Stalina w kwestii polskiej. Gdy w listopadzie 1941 r. ambasada RP zaprotestowała przeciw wcielaniu do Armii Czerwonej obywateli Rzeczypospolitej narodowości innych niż polska, Kreml wyjaśnił, że wszyscy mieszkańcy "Zachodniej Białorusi" i "Zachodniej Ukrainy" uzyskali obywatelstwo ZSRR na mocy dekretu Rady Najwyższej z li
stopada 1939 r. oraz że rząd radziecki uczynił wyjątek od tej zasady dla osób narodowości polskiej. Oznaczalo to, że ZSRR uznawał fakty dokonane na Kresach w 1939 r. za nieodwracalne. W październiku 1941 r. na wiecu w Saratowie ogłoszono Manifest do Narodu Polskiego, stanowiący zapowiedź realizacji przez Stalina własnych planów w sprawie polskiej.
W tej atmosferze na przeło
mie listopada i grudnia 1941 r. gen. Sikorski przybył do Związku Radzieckiego. Podczas rozmów
na Kremlu upomniał się o Polaków nadal przetrzymywanych w więzieniach i łagrach oraz za
protestował przeciw utrudnieniom czynionym im w dotarciu do rejonów koncentracji. Sikorski podkreślił, iż poszukiwania tysięcy oficerów polskich, których listy są w posiadaniu rządu RP, nie dały rezultatu, a nikt z zaginionych nie powrócił.
Sikorski i Anders wskazali, że warunki formowania wojska polskiego nie tylko uniemożliwiają szkolenie żołnierzy, ale wręcz zagrażają ich życiu. Stwierdzili, że w tej sytuacji należy pomyśleć o ewakuacji armii polskiej z ZSRR. Stalin podał w wątpliwość chęć Polaków do walki, w końcu jednak obiecał poprawę zaopatrzenia. Uzgodniono, iż armia polska liczyć będzie 96 tys. żołnierzy i 30 tys. osób w formacjach pomocniczych, a 25 tys. żołnierzy będzie ewakuowanych. Nazajutrz Sikorski nawiązal do sprawy obywatelstwa i oświadczyl, że sta
74
Inspekcja dowódry Armii Polskiej Władysława Andersa w ZSRR
w rejonie koncentracji oddziałów polskich w Tockoje, grudzień 1941 r.
~.A1,N~' TRAN~P(~RT, .~RÓT~KI '~'~~MIN, DÓSTA

nowisko Kremla oznacza stwarzanie faktów dokonanych w sprawie granic, jednak Stalin uchylił się od rozmowy w tej sprawie. 4 XII 1941 r. Sikorski i Stalin podpisali deklarację, w której stwierdzano, iż Polska i Związek Radziecki będą wraz z aliantami zachodnimi prowadzić wojnę z Niemcami do ostateczne
go zwycięstwa, a po jej zakończeniu zapewnią trwały i sprawiedliwy pokój przez "nową or- 'ganizację stosunków międzynarodowych,
opartą na zjednoczeniu demokratycznych krajów w trwałym sojuszu". Oczywiście obie strony odmiennie rozumiały treść deklaracji.
Podczas rozmów z Anglikami w Moskwie w połowie grudnia 1941 r. Stalin wysunął projekt oparcia zachodniej granicy Polski na linii Odry z włączeniem do niej Prus Wschodnich. Uzależnił też podpisanie układu o współpracy
od uznania przez Wielką Brytanię radzieckiej granicy zachodniej sprzed 1941 r., zauważając przy tym, że sprawę granicy z Polską załatwi w dwustronnych rozmowach z Polakami na podstawie zmodyfikowanej linii Curzona. W marcu 1942 r. Churchill zawiadomił Sikorskiego, że Anglia udzieli Stalinowi poparcia, uznając zachodnią granicę ZSRR na odcinku państw bałtyckich i Rumunii. Stwierdził, że jeśli Związek Radziecki pokona Niemcy, to i tak zdecyduje o granicach, jeśli zaś przegra, układ pozostanie bez znaczenia. To dwuznaczne stanowisko było dla Polski bardzo niebezpieczne, gdyż relatywizowało problem jej granic. Sikorski zaprotestował, jednak nie mógł nakłonić strony angielskiej do zmiany stanowiska.
Podczas wizyty w Stanach Zjednoczonych gen. Sikorski podkreślił w rozmowie z Rooseveltem, że uznanie przez Londyn zachodniej granicy ZSRR uczyni z Polski łatwy łup dla Moskwy Podkreślił potrzebę "uczciwej, szybkiej i skutecznej" pomocy dla ZSRR, jednak zaznaczył, iż ustępstwa terytorialne Polski na korzyść Kremla byłyby ciosem dla demokratycznych zasad Deklaracji Narodów Zjednoczonych. Roosevelt odparł, że rząd Stanów Zjednoczonych nie uznaje żadnych rozstrzygnięć terytorialnych przed zakończeniem wojny, wydawał się więc podzielać polski punkt widzenia. W półoficjalnych wypowiedziach administracja amerykańska głosiła jednak pogląd, że ZSRR wyjdzie z wojny jako mocarstwo światowe, w czym nie powinna przeszkodzić suwerenność mniejszych państw Uznanie przez rząd brytyjski zachodniej granicy ZSRR na odcinku państw bałtyckich i Rumunii stanowiło groźne ostrzeżenie dla rządu RP w Londynie.
Jeszcze jesienią 1940 r. Sikorski nawiązał kontakt z Eduardem Beneśem, szefem emigracyjnego rządu czechosłowackiego w Londynie. Owocem wymiany poglądów była polsko-czechosłowacka deklaracja zapowiadająca związek polityczny i gospodarczy, otwarty dla innych krajów środkowoeuropejskich. Różnice zdań dotyczyły głównie granicy na Zaolziu, stosunku do Węgier oraz stanowiska wobec ZSRR. Si
Prezydent Stanów Zjednoczonych Frankfin D. Roosevelt przyjmuje gen. Sikorskiego w Białym Domu, marzec 1942 r.
75

rzy,
r
kosz
Doje
korski uważa), że tylko federacja silna i zwarta moglaby nawiązać poprawne stosunki ze Związkiem Radzieckim. Beneś sądzi), że uda się je utrzymać nawet przy porozumieniu luźniejszym i unika) stwarzania pozorów występowania wobec ZSRR z pozycji sily Poparcie ZSRR przez aliantów zachodnich i podpisanie radziecko-czechoslowackiego ukladu o wspólpracy w lipcu 1941 r. zahamowalo postęp prac w kierunku federacji środkowoeuropejskiej. Uklad polsko-czechoslowacki podpisany ostatecznie 23 I 1942 r. przewidywał wspólną politykę zagraniczną, obronną i gospodarczą.
Wokół ewakuacji armii polskiej z ZSRR
W marcu 1942 r. armia polska w ZSRR liczyla 75 tys. osób. Bylo to wciąź niewiele w zestawieniu z ogólną liczbą Polaków na wschodzie. W tym samym miesiącu Kreml zawiadomi) Andersa, iż zmniejsza liczbę racji żywnościowych dla wojska polskiego z 70 tys. do 26 tys. Oznaczalo to glód dla żolnierzy, a śmierć glodową dla ludności cywilnej. Po dluższych interwencjach Andersowi udalo się uzyskać podniesienie liczby racji dla armii polskiej do 44 tys. Stalin zgodzi) się też na ewakuację do Iranu ok. 30 tys. wojska, oraz 12 tys. starców, ko
biet i dzieci, co nastąpilo w kwietniu. W ZSRR pozostalo ponad 40 tys. żolnierzy. Wydawało się, iż osiągnięto kompromis.
'Tymczasem Kreml uzna) porozumienie za zakończenie akcji werbunkowej do wojska polskiego. Wbrew obietnicom, wladze radzieckie zlikwidowaly sieć polskich oficerów lącznikowych i rekrutacyjnych oraz aresztowaly niektórych delegatów ambasady RP Sytuacja ludności polskiej w ZSRR gwałtownie się pogorszyla. W dowództwie polskim dojrzewała decyzja o ewakuacji reszty wojska do Iranu i ratowaniu tej części ludności cywilnej, która mogla wyjechać z żolnierzami.
W maju 1942 r., podczas radziecko-brytyjskich rozmów, Churchill zaproponowal przeniesienie oddzialów polskich z ZSRR na Bliski Wschód
76
Wielka Brytania i USA
w sprawie polskiej
problemy obywatelstwa
pozorny kompromis
wspólna deklaracja
Sikorski u Roosevelta
sprawa federacji
polsko-czechosłowackiej
Generał Władysław Anders
(i 892-1970), szef sztabu wojsk wiernych rzqdowi RP w czasie przewrotu majowego, dowódca grupy operacyjnej kawalerii
w kampanii wrześniowej,
w niewoli radzieckiej do 1941 r., a następnie twórca i dowódca Armii Polskiej w ZSRR. Po ewakuacji tej armii na Bliski Wschód dowodził II Korpusem w walkach we Włoszech (Monte Cassino). Pod koniec wojny pełnił obowiqzki wodza naczelnego,
w czasie gdy gen. Bór-Komorowski przebywał w niewoli. Po wojnie czołowy przwódca emigracji niepodległościowej w Wielkiej Brytanii, czczony szczególnie przez tych, których wyprowadził
z "nieludzkiej ziemi"
_-____- ~~a~4"ilaly iiilurmacy~ne, prosimy podać numery ~~ozycji ~~,A1,.NY TRAN~P(1~'~~ .~R!Ó~'~KI ~~MIN D
ÓSTAVt~Y j:. , ~, ~ , '. Y ~ w . , .

w celu wsparcia sił brytyjskich. Rząd radziecki wyraził zgodę. Sikorski był za pozostawieniem wojska w ZSRR ze względu na dobro stosunków polsko-radzieckich, lecz musiał się liczyć z naciskiem angielskim i z groźbą utraty armii polskiej, a także nastrojami wśród żołnierzy i oficerów Ostatecznie zgodził się na ewakuację reszty wojska z ZSRR. W sierpniu 1942 r. ewakuowano przez bazy w Aszchabadzie i Krasnowodzku do Iranu 40 tys. żołnierzy i oficerów oraz ok. 30 tys. ludności cywilnej. Władze ZSRR utrudniały ewakuację osób narodowości niepolskich, szczególnie Zydów, tłumacząc im jednocześnie, że Polacy nie zgadzają się na ich wyjazd. Odmówiła wyjazdu do Iranu grupa oficerów z ppłk. Berlingiem na czele, którą Stalin przygotowywał na wypadek wznowienia rekrutacji Polaków, ale już pod ścisłą kontrolą Kremla.
Wyprowadzenie armii Andersa ze Związku Radzieckiego było wynikiem impasu w stosunkach polsko-radzieckich i zarazem go pogłębiło. Rząd RP nalegał na kontynuację akcji werbunkowej do armii polskiej, ale dalsze jej tworzenie przekreśliła nota radziecka z października 1942 r., w której Kreml oskarżył rząd RP o odmowę użycia polskich sił zbrojnych w ZSRR przeciw Niemcom i uchylanie się od wypełnienia przyjętych na siebie zobowiązań.
Impas w stosunkach polsko-radzieckich wpłynął negatywnie na rokowania w sprawie federacji polsko-czechosłowackiej. Rosnący nacisk Kremla na Czechów spowodował zahamowanie rozmów z rządem RP W listopadzie 1942 r. prezydent Beneś opowiedział się za zawieszeniem dalszych rokowań w sprawie federacji, proponując jedynie zwykły dwustronny sojusz polityczny.
W połowie 1942 r. nastąpiła reorganizacja PSZ walczących z Niemcami. Nadal trwała rozbudowa I Korpusu oraz lotnictwa polskiego w Wielkiej Brytanii. W sierpniu 1941 r. Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich wzięła udział w walkach o Tobruk. Następnie Brygadę przerzucono do Palestyny, gdzie przekształciła się w Dywizję Strzelców Karpackich. W kwietniu 1942 r. wzmocnił ją pierwszy rzut żołnierzy ewakuowanych ze Związku Radzieckiego. We wrześniu 1942 r., po zakończeniu ewakuacji z ZSRR, gen. Anders rozpoczął formowanie II Korpusu Polskiego na Bliskim Wschodzie.
Podczas kolejnej wizyty w Stanach Zjednoczonych na przełomie 1942/1943 r. gen. Sikorski próbował uzyskać poparcie dla stanowiska polskiego wobec ZSRR, koncepcji operacji alianckiej przez Bałkany w kierunku Polski, by nie dopuścić do zajęcia jej przez wojska radzieckie, jak również wzmocnienia roli AK jako części sił sojuszniczych. Sikorski przedłożył Amerykanom memoriały w sprawie granic Polski, jej udziału w okupacji Niemiec oraz w powojennej współpracy Postulował włączenie do Polski Prus Wschodnich, Gdańska, części Pomorza Zachodniego i całej Opolszczyzny oraz okupację lewego brzegu Nysy Łużyckiej i Odry wraz ze Szczecinem i Rugią. Granicę wschodnią opierał na linii ustalonej w Rydze w 1921 r. Koncepcje te nie znalazły uznania w Waszyngtonie. W styczniu 1943 r. Churchill i Roosevelt spotkali się w Casablance, gdzie uzgodnili formułę "bezwarunkowej kapitulacji Niemiec", która w istocie oznaczała zgodę na przemarsz wojsk radzieckich przez ziemie polskie.
(r) koniec akcji werbunkowej � ewakuacja
Roosevelt a sprawa polska
� Casablanca
77

Ku ze rwa n i u
W zimie 1942/1943 r. na froncie wschodnim nastąpil przelotu, a Armia Czerwona przeszla do kontrofensywy. Spowodowalo to dalsze usztywnienie stanowiska Kremla wobec rządu RP W polowie stycznia 1943 r. rząd ZSRR narzucil ponownie obywatelstwo radzieckie wszystkim obywatelom RP, zamieszkującym uprzednio wschodnie ziemie Polski lub deportowanym stamtąd po 1939 r. Byl to kolejny krok rządu radzieckiego potwierdzający nieodwolalność zaboru ziem wschodnich Rzeczypospolitej. Strona polska zwróciła się z prośbą o ponowne zbadanie kwestii obywatelstwa, jednak Kreml odmówil dyskusji w tej sprawie. Na początku marca 1943 r. doszlo do wymiany ostrych oświadczeń radzieckiej i polskiej agencji informacyjnej.
Radzieckie oświadczenie w sprawie obywatelstwa zmienilo sytuację rzesz polskich w ZSRR. Polacy byli znów atakowani przez propagandę skierowaną przeciw legalnym wladzom RP W lutym 1943 r. powstał w Moskwie Komitet Organizacyjny Związku Patriotów Polskich (ZPP). Zapowiadal on powstanie "naprawdę" wolnej, niepodlegle] i silnej Polski, polączonej "braterskimi i sąsiedzkimi" stosunkami z ZSRR, walkę z "szaleńcami emigracyjnymi" i wszystkimi, którzy, "niby nienawidząc hitleryzmu, przyjmują jego teorię, uważając się za rasę panów, powolaną do rządzenia innymi narodami i wmawiają Polsce rzekomą jej misję historyczną na wschodzie", porównywal więc dążenia rządu RP do założeń hitleryzmu. Związek Patriotów Polskich podjąl się tworzenia nowego wojska polskiego. Zgloszenie się do jego szeregów dawalo możliwości zachowania obywatelstwa polskiego, ścieżka ta jednak byla obstawiona funkcjonariuszami partii i NKWD. Wśród organizatorów ZPP na czolo wysunęli się: Wasilewska, Alfred Lampe, Roman Zambrowski, Aleksander Zawadzki i ppłk Berling.
W trakcie narastania kryzysu polsko-radzieckiego Roosevelt i Churchill porozumieli się w marcu 1943 r. i ustalili, że Polska będzie musiala uwzględnić roszczenia ZSRR wobec swych ziem wschodnich oraz że "ostatecznie rzeczą wielkich mocarstw będzie rozstrzygnąć, co Polska ma mieć". Było to stanowisko sprzeczne z Kartą Atlantycką. Szefowie rządów Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii doradzali jednocześnie Sikorskiemu zachowanie zimnej krwi i niedoprowadzanie do zerwania stosunków ze Związkiem Radzieckim, obiecując interwencję "w stosownej chwili". Tymczasem w prasie brytyjskiej wysuwano już ideę podzialów sfer wpływów w Europie między Wielką Brytanię i ZSRR wzdłuż Odry Obrona niepodleglości Polski stawala się sprzeczna z brytyjską racją stanu.
Stosunki między rządami RP i ZSRR przybraly dramatyczny obrót, gdy 13 IV 1943 r. radio berlińskie doniosło 0 odkryciu zbiorowych grobów oficerów polskich, więźniów z obozu w Kozielsku, w lasku katyńskim kolo Smoleńska, oskarżając o zbrodnię NKWD. Kreml zareagował komunikatem stwierdzającym, że polscy jeńcy wpadli w ręce niemieckie w lecie
"Rząd Polski nie chce uznać historycznych praw narodu ukraińskiego i białoruskiego do zjednoczenia w swoich państwach narodowych [...]. Deklaracja Rządu Polskiego świadczy o tym, że polskie koła rządz4ce w danej sprawie nie odzwierciedlają prawdziwej opinii narodu polskiego" oświadczenie agencji TASS
z 1 111 1943 r.
^.,a, .
"Zarządzenie przez sowieckie władze okupacyjne glosowania we wschodniej Polsce w 1939 r. jest sprzeczne z prawem międzynarodowym. Należy ono do tych aktów, podjętych jednostronnie w czasie wojny, których nie uznają państwa alianckie (...]. Odrzucając kategorycznie insynuacje (...] o polskich planach zaborczych na wschodzie, Rząd Polski ofiarował i ofiarowuje Rządowi Sowieckiemu swoją gotowość do przyjaznego ułożenia stosunków wzajemnych" - komunikat Polskiej Agencji Telegraficznej z51111943r.
78

Katyń stał się symbolem nie tylko wielkiej zbrodni, ale i wielkiego kłamstwa trwajqcego pół wieku. Na fotografii jedna z pierwszych polskich pielgrzymek do Katynia, 1990 r.
," ;
f~ , ~~` ,
k. ~~.
6 yi,fh~.. ~~,., 4
Ą `~� ~M
"Wroga w stosunku do
wSt'` Związku Radzieckiego, oszczer i i~� �gis,`'' rw� ~ cza kampania rozpoczęta przez B
niemieckich faszystów
_ _ z powodu oficerów polskich, zabitych przez nich samych 1941 r. i zostali wówczas zamordowani przez "niemiecko-faszystowskich ~,,~ rejonie Smoleńska (...7. oprawców". Ponieważ przez póltora roku strona radziecka nie potrafila została natychmiast podchwywyjaśnić losu oficerów polskich z obozu w Kozielsku, których ciala od- cona przez Rząd Polski ~...). kryto w Katyniu, dla wladz polskich bylo jasne, że sprawa wydala się Podczas gd y narody Związku wbrew woli Kremla. Próby wyjaśnienia jej do końca mogły jednak za- Radzieckiego, brocząc krwią ostrzyć konflikt polsko-radziecki, czego wladze RP chcialy uniknąć. Rząd w ciężkiej walce z Niemcami RP postanowił zwrócić się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża hitlerowskimi, wytężają wszystw Genewie z prośbą o przeprowadzenie dochodzenia i wyjaśnienie spra
kie sidy, by rozgromić wspólwy Niestety, w tym samym dniu w Genewie znalazla się już podobna nego wroga, f...7 Rząd Polski, prośba niemiecka. Rząd RP odmówil Niemcom prawa "do czerpania ze idąc na rękę tyranii Hitlera, zbrodni, które zarzuca innym, argumentów w obronie wlasnej", przypo- zadaje zdradziecki cios minając dlugą listę zbrodni hitlerowskich na narodzie polskim i ludności Związkowi Radzieckiemu" żydowskiej, jednak nie wycofal wniosku do MCK. Zwrócil się też do fragment noty rządu ZSRR wladz radzieckich, wyrażając żal z powodu nieodnalezienia w ZSRR zagi- z 25 IV 1943 r. o zerwaniu nionych oficerów polskich i domagając się wyjaśnienia ich losu. stosunków z rządem RP.
Kreml przystąpił do gwaltownej kontrakcji. W depeszach do Churchilla i Roosevelta Stalin określil postępowanie rządu polskiego jako "całkowicie nienormalne" i naruszające "zasady i normy przyjęte w stosunkach między dwoma państwami sojuszniczymi". Prośbę Polaków do
Międzynarodowego Czerwonego Krzyża uznal za dowód, że między � nowy spórlo obywatelstwo "wrogiem aliantów Hitlerem i rządem pana Sikorskiego istnieje kontakt � ZPP
i zmowa". Kreml oświadczyl też, że zrywa stosunki z rządem RP Alian- � uległość aliantów zachodci zachodni depeszowali do Stalina, uznając krok rządu polskiego za błąd nich wobec Moskwy zrobiony bez ich wiedzy Próbowali też wywrzeć nacisk na Sikorskiego, � odkrycie grobów
by rząd polski wycofal swój wniosek z Genewy, jednak premier nie katyńskich
zgodzil się na wyciszenie sprawy W nocy z 25 na 26 IV 1943 r. Molo- � ZSRR zrywa stosunki tow wręczył ambasadorowi RP Tadeuszowi Romerowi notę zawiada- rzddem RP
miającą o zerwaniu przez Kreml stosunków z rządem RP 5 maja ambasador Romer opuścil Związek Radziecki.
79

Sprawdź, czy po przeczytaniu rozdziału potrafisz omówić następujc~ce tematy:
1 Geneza i zasady układu polsko-radzieckiego z lipca 1941 r. i pierwszy okres jego realizacji - do grudnia 1941 r
2 Narastanie impasu w stosunkach polsko-radzieckich
i dwuznaczne stanowisko Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii - do poczatku 1942 r.
3 Okoliczności zerwania stosunków dyplomatycznych między rzadem radzieckim i polskim w kwietniu 1943 r.
4 Udział polskich formacji zbrojnych w działaniach militarnych w latach 1942-1943.
Przykłady ćwiczeń
1 Polityka Sikorskiego wobec ZSRR była różnie oceniana - podaj, jakich argumentów mogli używać jej przeciwnicy i zwolennicy.
2 Sformułuj argumenty za i przeciw decyzji o ewakuacji armii polskiej z ZSRR. Czy Stalin mógł być zainteresowany jej usunięciem2
3 Przez wiele lat w podręcznikach historii obowiazujacych w PRL nie podawano, że to strona radziecka zerwała stosunki dyplomatyczne z rzadem polskim. Jak sadzisz, dlaczego2
80
z prozami ica ~ do
ll Korpus Polski Dywizja Strzelców Karpackich Uhiad Sikorski-Majshi ZwicLzeh Patriotów Polskich
Przewodniczqca Zwiqzku Patriotów Polskich Wanda Wasilewska (1905-1964) przemawia na wiecu 1 Dywizji WP. Była córka działacza PPS Leona Wasilewskiego, zaprzyjaźnionego z Józefem Piłsudskim, należała do PPS, była zwolenniczka współprary z KPP. Po 1939 r. znalazła się na terenach ZSRR. Przyszłość Polski widziała w ścisłym zwiqzku z państwem radzieckim. Objęła stanowisko wiceprzewodniczqcej PKWN,
ale nie. weszła już do Rzqdu Tymczasowego, decydujqc się zostać obywatelka radziecka
i
~~ieodpłatnie materiały informacyjne, prosimy podać numery pozycji ~1,NY TRAN~P(~I~~, ~R!UT~KI '~'E~MIN DOSTAWY ~_