Jesień Narodów w Europie (1989-1991).
Przyczyny rozpadu bloku wschodniego:
1). Wewnętrzne
Pierestrojka Gorbaczowa:
kampania antyalkoholowa przyniosła zwiększenie chaosu na rynku towarów konsumpcyjnych, co miało tragiczne skutki dla gospodarki;
walka z biurokracją(Grupa urzędnicza w ZSRR była tą najbardziej konserwatywną i opierającą się zmianom, bo strzegącą swoich interesów);
denomenklaturyzacja partii, zmiany personalne w partii, m.in. zwolniono Andrzeja Gromykę, znanego z nieustępliwości wobec Zachodu. Zmieniła się więc postawa Związku w stosunkach z Zachodem(rozpoczął się proces zbliżania kultur i gospodarek).
Zła eksploatacja rolnicza ziem ZSRR, złe wykorzystanie potencjału przemysłowego. Nakładał się na to problem rozwiązania tego stanu. Na skutek kontrolowania wszystkich dziedzin życia, w tym nauk ekonomicznych, nikt nie mógł stwierdzić, jaki jest rzeczywisty stan gospodarki
Sama pierestrojka była tylko grą słów, połowicznym załatwianiem problemów, który, paradoksalnie, wzmagał tylko kryzys Związku. Jednocześnie każda reforma musiała być niwelowana przez zmiany, by władza nie wymknęła się spod ustalonego kursu;
Zanik blokady informacyjnej wzmagał otwartość społeczeństwa na świat zewnętrzny. Większa wolność informacji rewolucjonizowała nastroje społeczne;
Tworzenie się społeczeństwa obywatelskiego;
Konflikty na tle kulturowym(przemieszanie różnych narodowości)
Nieudany zamach stanu z sierpnia 1991 r. przyspieszyło rozpad imperium, udowadniając, że powrót do epoki stalinizmu jest niemożliwy
Kryzys gospodarczy krajów satelickich(niewydolność, brak postępu technicznego, obciążenie wyścigiem zbrojeń);
Usamodzielnianie się władz komunistycznych w krajach satelickich(Tito w Jugosławii, Honecker w NRD) i związana z ich poczynaniami podejrzliwość centrali ZSRR, która ochładzała stosunki między nimi;
Problematyka ekologiczna - dewastacja środowiska naturalnego, wynikająca z doktryny opanowania przyrody wpływała na gospodarkę i nastroje społeczne;
Porozumienia sierpniowe i powstanie NSZZ „Solidarność” w Polsce;
2). Zewnętrzne
Otwarcie gospodarek państw RWPG na współpracę z zagranicą w latach 70-tych;
Rosnące koszty utrzymania imperium zewnętrznego(wynikające z rozszerzenia strefy wpływów na m.in. Wietnam, Laos, Kambodżę;
Kryzys społeczny(gorsze warunki życia, demoralizacja kadry kierowniczej i robotniczej, rosnąca przestępczość i alkoholizm);
Kryzys ideologii komunistycznej, związany m.in. z przenikaniem wartości Zachodu;
Podpisanie przez władze radzieckie Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie(1975 r.)(na jej podstawie opozycja w krajach satelickich powołała organizacje KOR i ROPCiO w Polsce oraz Karta 77 w Czechosłowacji);
Wybór Karola Wojtyły na papieża(1978 r.);
Polityka Ronalda Reagana (ofensywa ideologiczna - antykomunistyczna i zwiększony wyścig zbrojeń(program wojen gwiezdnych, na które gospodarka radziecka nie mogła sobie pozwolić)
Bojkot Mistrzostw Olimpijskich w Moskwie(1980 r.) jako odpowiedź na agresję ZSRR na Afganistan;
Katastrofa w Czarnobylu ujawniła, że obiekty radzieckie są przestarzałe a zasady bezpieczeństwa nie są w nich przestrzegane. Przyspieszeniu po niej uległy procesy jawności a wizerunek systemu na Zachodzie i wewnątrz imperium został nadszarpnięty. Podobny efekt osiągnął przelot niemieckiego pilota na Plac Czerwony bez przeszkód;
Aksamitna rewolucja w Czechosłowacji
W latach 80- tych w państwie twardo rządziła władza pod przewodnictwem Gustawa Husaka, ta sama, która w 1968 r. zdławiła Praską Wiosnę. Czystki i prześladowania, jakie po niej nastąpiły objęły reformatorów z partii, inteligencję. Prześladowania nie ominęły Kościoła(zamykanie klasztorów, długoletnie więzienia, tworzenie proreżimowych organizacji, np. Ruch Katolickiego Duchowieństwa), co sprawiło, że zszedł on do podziemia.
Jednocześnie społeczeństwo, w zamian za powstrzymanie się od wystąpień politycznych, mogło liczyć na liczne wygody(samochód Skoda, domek wczasowy) i poprawę warunków bytowych(do końca lat 70-tych syt. gospodarki czechosłowackiej wydawała się być w dobrym stanie).
W 1976 r. Czechosłowacja ratyfikowała Akt Końcowy KBWE, na który już w 1977 r. powołali się twórcy Karty 77(inteligencja i reformatorzy represjonowani przez partię, m.in. Vaclav Havel, Jiri Hajek, Pavel Kohout). Dla Havla był to początek długiej drogi politycznej. Bezpośrednią przyczyną podpisania Karty był proces i skazanie na więzienie członków rockowego zespołu Plastic People of the Universe. Karta przyniosła jej autorom rozgłos nie tylko w kraju, ale i poza jego granicami.
W 1987 r. I sekretarzem partii został Milos Jakes. Również w drugiej poł. lat 80-tych coraz wyraźniej rysował się kryzys gospodarczy i dewastacja środowiska. Pod wpływem radzieckiej pierestrojki zaczęła aktywizować się opozycja. Wpływ na świadomość społeczeństwa miał też wybór Karola Wojtyły na papieża z jego hasłem „nie lękajcie się”.
W grudniu 1988 r. do Czechosłowacji przyjechał francuski prezydent Francois Mitterrand a przy okazji spotkał się z przedstawicielami opozycji.
Rok 1989 przyniósł zaostrzenie kursu wobec opozycji. Ponownie aresztowano Havla, co spotkało się z głośnymi protestami, na jakie partia nie była przygotowana.
Wpływ na rozwój sytuacji miał fakt zmiany pokoleniowej - wchodząca w dorosłość młodzież nie pamiętała represji Praskiej Wiosny, coraz mniej się bali, coraz więcej oczekiwali. Tak też bezpośrednią iskrą, która zapoczątkowała tu upadek komunizmu były działania studentów.
Zorganizowana 17 listopada, początkowo legalna demonstracja(po osiągnięciu kompromisu z władzami), zgromadziła wielotysięczny tłum i przerodziła się w protest wobec reżimu, brutalnie rozpędzony przez policję.
Fakt ten tylko zaktywizował społeczeństwo, które zaczęło domagać się jeszcze szerszych praw. Ogłoszono strajk studentów i zapowiedziano strajk generalny.
Dwa dni po studenckiej manifestacji z wielu grup opozycyjnych powstały dwie organizacje:
Czeskie Forum Obywatelskie(z Havlem) i słowackie Społeczeństwo Przeciw Przemocy, które zaczęło łączyć się z demonstrantami, podobnie jak artyści. 26 listopada rozpoczęły się rokowania OF z rządem Ladislava Adamca. 27 listopada odbył się wreszcie dwugodzinny strajk generalny, do którego przyłączyły się media, zakłady i fabryki, artyści, zwykli obywatele, a który legitymizował działania opozycji. Od tej pory OF i VPN postanowiły przejść na wyłącznie polityczną stronę dialogu z władzą.
Wzrost sił opozycji nakładał się na rozkład wewnątrzpartyjny. Do 10 grudnia powołano nowy gabinet. Jednocześnie zaczął się zaznaczać coraz większy rozdźwięk polityczno-społeczny na tle narodowym. Za symboliczny koniec aksamitnej rewolucji uznaje się objęcie przez Havla prezydentury 29 grudnia 1989 r.
Rozmowy trójkątnego stołu na Węgrzech
Po rewolucji 1956 r. Janos Kadar zmienił politykę wobec społeczeństwa na bardziej elastyczną. Życie Węgrów, dzięki rozwiązaniom gospodarczym, stało się na tyle znośne, że Zachód wcale im specjalnie nie imponował. Władza starała się utrzymać dobre relacje z inteligencją a także Kościołem, który, wobec coraz mniejszego znaczenia religii w życiu codziennym, decydował się na współpracę.
To wszystko sprawiało, że nie mogła się tu wykształcić zgrana opozycja. Istniały dwa odmienne nurty: ludowo-narodowy i inteligencji o tradycji marksistowskiej. Nie potrafili oni jednak nawiązać kontaktu z narodem. Na rozwój opozycji na Węgrzech wpływały za to wydarzenia m.in. w PRL i ChRL. Pod ich wpływem powstało np. nielegalne pismo „Beszelo”.
Kryzys naftowy odbił się również na gospodarce węgierskiej, zmuszając Kadara to zapożyczenia się za granicą a w konsekwencji, by móc te zadłużenia spłacić, mimo sprzeciwu Moskwy, Węgry przystąpiły do MFW i Banku Światowego(1982 r.), pokazując tym samym, że są w sytuacji bez wyjścia. Wydarzenia te nadszarpnęły relacje z Moskwą i postawiły Węgry między centralą a wymaganiami MFW i BŚ, podczas gdy rosło też niezadowolenie społeczne.
Kadar w wyniku pogarszającego się stanu zdrowia i nacisku Moskwy, musiał ustąpić z funkcji. Zastąpił go Karoly Grosz.
Tymczasem społeczeństwo aktywizowało się pod wpływem chęci obrony interesów mniejszości węgierskich za granicą(m.in. obrona pastora Laszlo Tokesa z Rumunii).
Ostatecznie jednak to nie społeczna rewolucja, ale polityczne rozmowy zadecydowały o zmianach na Węgrzech.
NRD i upadek muru berlińskiego
Do rozpoczęcia budowy muru berlińskiego(1961 r.) do RFN wyjechało dużo osób, nie mogących pogodzić się z nową rzeczywistością. Reszta opozycji była wyrzucana bądź wykupywana z więzień przez RFN. To tłumaczy słabość haseł i ruchów opozycyjnych wobec komunizmu.
W przypadku NRD nie istniał żaden rząd na uchodźctwie, który kontynuowałby stare tradycje, a władze RFN nie dążyły wcale do zjednoczenia, skupiając się na zachowaniu dobrych stosunków z NRD.
Samo społeczeństwo w spuściźnie po Hitlerze otrzymali brak zakorzenionych tradycji demokratycznych oraz akceptacja dla rozszerzonych funkcji państwa, nawet przy ograniczaniu praw obywatelskich.
Inaczej niż na Wschodzie, wyklęcie przez władzę równało się tu z wyklęciem przez społeczeństwo.
Jednocześnie władza komunistyczna musiała tu dobrze rozgrywać politykę, znajdując się między atrakcyjnym i rosnącym w siłę RFN i antykomunistycznym społeczeństwem PRL.
Do kryzysu naftowego z 1973 r. NRD było najlepiej rozwiniętym gospodarczo satelitą ZSRR a nawet plasowało się w pierwszej 10 gospodarek światowych. Kryzys ZSRR sprawił, ze zmniejszył on dostawy ropy, zwiększając przy tym jej cenę, co już w poł. lat 80-tych negatywnie odbiło się na sytuacji materialnej społeczeństwa. Mimo dużych trudności i wysokich kar, coraz więcej osób decydowało się na wyjazd bądź ucieczkę do RFN.
Ochłodzeniu uległy stosunki KPZR i SED. Gdy pod koniec lat 80-tych Gorbaczow zaczął widzieć w RFN kandydata do współpracy, kierownictwo NRD zaczęło się poważnie obawiać, czy w jej imię Związek nie poświęci przypadkiem istnienia NRD. Jednocześnie jednak centrala zabraniała NRD samodzielnie nawiązywać współpracy z zachodnim sąsiadem. Honecker potępiał za to pierestrojkę i nie wprowadzał reform u siebie.
Jednocześnie społeczeństwo chciało reform w Związku a także ułatwienia ruchu między oboma państwami niemieckimi.
Wypalanie się ideologii komunistycznej sprawiło, że władza enerdowska zaczęła zwracać się w stronę Kościoła prawosławnego, aby zapełnić tę pustkę. Władza liczyła na współpracę z Kościołem ewangelickim, który stracił wcześniej sporo wiernych. Złagodzenie kursu przyniosło jednak odwrotny efekt. Kościół stał się bowiem schronieniem dla ludzi, którzy domagać się mogli zmian w NRD.
Po otwarciu granic w innych krajach satelickich, obywatele NRD zaczęli masowo uciekać, kierując się do RFN. Wobec niemocy władz, głos zabrał Kościół luterański, wymykając się spod kontroli władz. Ludzie, którym nie udało się wyjechać bądź zostali zatrzymani przez władzę, zaczęli tworzyć chaotyczną opozycję, powoli formującą się w ugrupowania.
Tymczasem przemówienie Gorbaczowa z lipca 1989 r., w którym stwierdzono, że ZSRR odstępuje od doktryny Breżniewa, postawiło władze NRD w impasie - nie mogły już liczyć na pomoc Moskwy ani krajów satelickich.
To władze NRD nie chciały pójść na żadne ustępstwa. Zaczęły szerzyć się demonstracje i chaos, z którymi policja polityczna nie dawała sobie rady.
Po przejęciu schedy po Honeckerze przez Egona Krenza, zapowiedział on zmiany na wzór pierestrojki, co miało zjednać mu ZSRR i uspokoić społeczeństwo. Brak realizacji projektów nasilił jednak kolejne protesty. Frustracja zaczęła udzielać się również samej partii.
Demonstranci, początkowo domagający się otwarcia granic, później zaczęli walczyć o zmianę systemu, legalizację opozycji a wreszcie połączenie państw niemieckich. Spod kontroli władz wymknęły się media.
9 listopada 1989 r. na skutek błędnie przekazanej informacji Schabowskiego(od kontaktów z mediami) o otwarciu granic, Berlińczycy zaczęli domagać się spełnienia obietnicy. Już w ciągu kilku następnych dni zaczęto niszczyć sam mur, co równało się z upadkiem komunizmu w NRD.
Rewolucja rumuńska(wydarzenia grudniowe)
W latach 80-tych sytuacja gospodarczo-społeczna kraju znajdowała się w krytycznej sytuacji a ponadto wykazywała tendencje do niezależności od bloku i odrzucała pierestrojkę. Partia była przepełniona, w dodatku ludźmi starymi, wypalonymi ideologicznie, z których nikt nie wierzył w ideały komunistyczne(łącznie z samym Nicolae Ceausescu), które zostały zastąpione kultem przywódcy. Nikt tych ideałów też nie rozumiał, jak więc partia miałabym, abstrahując od tego, że nie miała faktycznej władzy, przeprowadzać pierestrojkę= powrót do myśli leninowskiej?
Rumunia była tym satelitą, który przeznaczał na armię najmniej kasy(bo jej nie ufał), co powodowało jej frustrację. Wąskie grupy czy organizacje opozycyjne były szybko rozbijane.
W 1987 r. doszło do głośnego protestu robotników w Kraszewie, przeciw zmniejszaniu pensji. Potem w radiu Wolna Europa wyszło dzieło Iona Pacepy, negatywnie oceniające Ceausescu, co zaowocowało zwiększeniem kultu jednostki. Tego zaś społeczeństwo nienawidziło.
Jednocześnie pogorszyła się syt. państwa na arenie międzynarodowej. USA cofnęły uprzywilejowanie Rumunii w handlu, Węgry pokłóciły się o poszanowanie praw człowieka Moskwa chciała innego dyktatora dla Rumunii.
Rewolucja rozpoczęła się 14 grudnia 1989 r. w Jassach z inicjatywy Rumuńskiego Frontu Ludowego, bo istniał tam ośrodek uniwersytecki, a więc i niezadowolona młodzież oraz było to miasto na granicy z ZSRR a więc istniał tam duży oddźwięk pierestrojki. Tu jednak nie doszło do demonstracji - władze zdążyły się przygotować i wszystkich aresztowano.
15 grudnia w przeciwległym Timisoarze rozpoczął się prawdziwy protest. Tutaj zadecydowały względy tradycji: niezależności od centrum i pokojowego współistnienia mieszkających w regionie narodowości oraz bliskość państw o zaawansowanym stopniu pierestrojki: Węgrzech i Jugosławii. Protest rozpoczęła grupa wiernych, nie chcąc dopuścić do odwołania pastora Laszlo Tokesa, który popadł w konflikt z władzą. Władza zareagowała siłą zbyt późno, by móc sprostać wielkiemu tłumowi. Dopiero 17 grudnia do akcji włączono wojsko, co rozpoczęło krwawe walki.
Zajścia trafiły do zagranicznych mediów, które przeinaczały zajścia, zawyżając liczbę demonstrantów i zabitych. Wiadomości te zaś zaktywizowały resztę ludności Rumunii.
Tymczasem do Ceausescu doszła błędna informacja o opanowaniu syt. w Timisoarze, w związku z czym ten postanowił nie odkładać dalej zaplanowanego wyjazdu do Iranu. W kraju pozostawił Elenę, jako ciągłość władzy. To było wielkim błędem, bo żona była chyba bardziej znienawidzona niż on. Tymczasem władzę w Timisoarze przejęli mieszkańcy na czele z Rumuńskim Frontem Demokratycznym.
Ceausescu powrócił do kraju i próbował opanować sytuację wprowadzając stan wyjątkowy w województwie Timis i organizując wiec przed siedzibą KC PCR 21grudnia, który został jednak zakłócony. Rewolucja dotarła do Bukaresztu. Ceausescu postanowił wprowadzić stan wojny, co zapoczątkowało kolejne starcia. Gmach KC znalazł się w stanie oblężenia. 22 grudnia rano na jego dachu wylądował helikopter, którym w ostatniej chwili ewakuował się dyktator wraz z żoną - na dach wbiegali już uzbrojeni w karabiny ludzie. Komunizm upadł wraz z utratą władzy przez Ceausescu.
Rozpad Jugosławii
Socjalistyczna Federalna Republika Jugosławii (SFRJ) obejmowała sześć republik: Bośnię i Hercegowinę, Chorwację, Macedonię, Czarnogórę (Montenegro), Serbię i Słowenię. Od 1953 roku prezydentem SFRJ był przywódca Komunistycznej Partii Jugosławii Josip Broz Tito. Po jego śmierci w maju 1980 roku, kraj pogrążył się w narodowościowym, politycznym i ekonomicznym kryzysie. Rosły nacjonalistyczne i etniczne napięcia, z którymi następcy prezydenta nie potrafili sobie poradzić. W roku 1991, trzy z sześciu republik tworzących Jugosławię, jednostronnie ogłosiły niepodległość po przeprowadzonych wcześniej referendach - Republika Chorwacji i Słowenii (25 czerwca), Republika Macedonii (17 września), a 3 marca 1992 roku, suwerenność ogłosiła również Republika Bośni i Hercegowiny. Republika Serbii zdecydowanie potępiła te decyzje i w 1992 roku, w połączeniu z Czarnogórą ogłosiła powstanie Federalnej Republiki Jugosławii.
Jugosławia była jednym z założycielskich państw Organizacji Narodów Zjednoczonych. Po rozpadzie SFRJ, nowo powstałe kraje ubiegały się indywidualnie o członkostwo w ONZ. 22 maja 1992 roku Bośnia i Hercegowina, Chorwacja i Słowenia a 8 kwietnia 1993 roku Macedonia zostały członkami ONZ. Jednocześnie Zgromadzenie Ogólne postanowiło, że Serbia i Czarnogóra nie mogą automatycznie kontynuować członkostwa już nieistniejącej SFRJ i jako nowa Republika powinny ubiegać się o członkostwo, co nastąpiło 1 listopada 2000 roku.
Po rozpadzie Jugosławii, w byłych republikach wybuchły krwawe konflikty. W 1991 roku Armia jugosłowiańska, zdominowana przez Serbów, zaatakowała Słowenię. Następnie, po krótkich walkach, wojna przeniosła się do Chorwacji. Na początku 1992 roku również w Bośni i Hercegowinie wybuchła krwawa wojna, która zakończyła się w 1995 roku po podpisaniu porozumienia pokojowego w Dayton. W 1991 roku, Albańczycy zamieszkujący Kosowo (okręg autonomiczny Serbii) zażądali niepodległości co wywołało konflikt serbsko-albański, który narastał doprowadzając do wybuchu walk w 1998 roku. Konflikt w Kosowie zakończyła interwencja NATO i porozumienie pokojowe podpisane w 1999 roku.