JESIEŃ LUDÓW W EUROPIE
“Jesienią ludów” czy „Jesienią narodów” zwykło się określać proces rozpadu rządów komunistycznych w środkowej i południowo-wschodniej Europie, którego nasilenie przypadło na jesień 1989 roku. Wydarzenia jesieni 1989 zamknęły kilkuletni proces rozpadu porządku jałtańskiego w Europie Środkowej, zaś ogół przemian do 1991 roku spowodował przede wszystkim odsunięcie partii komunistycznych od władzy w krajach bloku sowieckiego i w Europie Środkowo -Wschodniej. „Komunizm, który przez dziesiątki lat groził, że zawładnie całym światem- załamuje się z zaskakującą szybkością i wygląda na to, że zmierza w kierunku «śmietnika historii “
Faktycznym początkiem jesieni ludów stały się negocjacje rządu z opozycją w Polsce (II-IV 1989).Zanim jednak do nich doszło, w Polsce miała miejsce dość duża fala strajków, spowodowana ogólnie złą sytuacją w kraju. Narastający od 1986 r. zastój w gospodarce zmusił władze do podjęcia prób reformy systemu. Władze zaproponowały przeprowadzenie referendum. Polacy mieli odpowiedzieć na pytania dotyczące poparcia „polskiego modelu głębokiej demokratyzacji” i „programu radykalnego uzdrowienia gospodarki” .W referendum wzięło udział około 2/3 uprawnionych, lecz mniej niż połowa opowiedziała się za „tak”. W lutym 1988 r. ogłoszono podwyżkę cen artykułów żywnościowych o 25%, nieżywnościowych o około 30%, zaś usług o 40%.
25 kwietnia wybuchł strajk bydgoskiej komunikacji, 26 kwietnia zastrajkowały niektóre wydziały Huty im. Lenina w Krakowie. Strajkujący wysunęli postulaty dotyczące przede wszystkim rekompensaty lutowych podwyżek cen, ale i legalizacji NSZZ Solidarność. Następnie od 29 kwietnia strajkowała Huta „Stalowa Wola”. 2 maja strajk podjęli pracownicy Stoczni Gdańskiej. Władze jednak nadal odmawiały „Solidarności” prawa do legalnego funkcjonowania. W połowie sierpnia doszło do kolejnej fali strajków. Zaczęło się od kopalni „Manifest lipcowy” w jastrzębiu, następnie 17 sierpnia - port szczeciński, 22 sierpnia Stocznia Gdańska i Huta „Stalowa Wola” . Łącznie przerwało pracę około 150 tysięcy robotników.
27 sierpnia minister spraw wewnętrznych oficjalnie zapowiedział gotowość do rozmów „okrągłego stołu” (okrągły stół- formuła dyskusji i rokowań między przedstawicielami różnych ugrupowań, partii politycznych lub krajów, zakładająca równe prawa uczestników i dobrą wolę stron w poszukiwaniu kompromisowych rozstrzygnięć
27 stycznia 1989 r. odbyło się spotkanie przygotowawcze do obrad „okrągłego stołu”, podczas którego ustalono termin rozpoczęcia spotkania na 6 lutego 1989 r. We wrześniu 1988 r. odwołano rząd Messnera i powołano rząd Mieczysława Rakowskiego.6 lutego przy ustawionym w pałacu Namiestnikowskim w Warszawie okrągłym stole zasiedli jako główni partnerzy przedstawiciele ówczesnej władzy i zdelegalizowanej osiem lat wcześniej w wyniku -EM PWN wprowadzenia stanu wojennego „Solidarności”. Przy stole, którego inaugurację poprzedziło kilka tur negocjacji w mniejszym składzie, zasiadło 56 osób. 20 reprezentowało opozycję, 14 koalicję rządzącą (PZPR ,ZSL ,SD ,PAX ,UchS ,PZKS), 6- OPZZ. Było też 14 „niezależnych autorytetów”( 5 osób z tej grupy wskazała opozycja, a dwie - Kościół). Współprzewodniczącymi obrad byli ówcześni minister spraw wewnętrznych gen. Czesław Kiszczak i przewodniczący nielegalnej jeszcze „Solidarności” Lech Wałęsa.
Obrady zakończyły się oficjalnie drugim plenarnym posiedzeniem Okrągłego Stołu 5 kwietnia 1989 r. Ustalono:
-Relegalizację obu „Solidarności”, tj. „Solidarności” i „Solidarności” Rolników Indywidualnych - Przyjęcie do pracy osób zwolnionych za działalność- związkową po 1981 r.
System indeksacji płac, tj. podwyżek zależnych od stopnia inflacji.
- Ograniczenie cenzury, odideologizowanie oświaty i zezwolenie na szerszy dostęp opozycji do środków masowego przekazu.
4 czerwca odbyły się wybory do sejmu. I tura wyborów- 4 czerwca przyniosła 160 miejsc w sejmie i 92 w senacie kandydatom Komitetu. Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie. Do sejmu weszła również pewna część kandydatów z list utworzonych przez władze, nieoficjalnie popieranych przez opozycję. II tura- 18 czerwca przyniosła opozycji kolejne miejsca w sejmie (całe 35%) oraz dalszych 7 (łącznie 99) w senacie. Frekwencja wyborcza wyniosła 62 %. Dnia 23 czerwca posłowie i senatorowie „Solidarności” utworzyli w sejmie Obywatelski Klub Parlamentarny (OKP)z Bronisławem Geremkiem na czele. 4 lipca ukonstytuował się Sejm i Senat X kadencji. Marszałkiem Sejmu został Mikołaj Kozakiewicz, a Senatu Andrzej Stelmachowski.
19 lipca dokonał się wybór prezydenta PRL, bowiem instytucja prezydenta była elementem kontraktu „okrągłego stołu”. Jednym głosem Zgromadzenie Narodowe wybrało na prezydenta Wojciecha Jaruzelskiego, który zrezygnował tym samym z funkcji I sekretarza PZPR na rzecz Rakowskiego. ale już w kilkanaście dni później ZSL i SD na wezwanie Lecha Wałęsy opuściły tworzoną z PZPR koalicję, zawierając ją z „Solidarnością”.
24 sierpnia Sejm powołał Mazowieckiego na premiera. Utworzony rząd był pierwszym w dziejach bloku sowieckiego, na czele którego stanął premier wywodzący się z opozycji. W skład rządu wchodzili: Leszek Balcerowicz jako wicepremier, Czesław Kiszczak - minister spraw wewnętrznych, Florian Siwicki- minister obrony narodowej.
29 grudnia 1989r. doszło do nowelizacji konstytucji : zmiany nazwy z PRL na RP i godła. Zlikwidowano także zapis o przewodniej roli PZPR, przywrócono święto 3 maja, likwidując tym samym święto 22 lipca, powołano Policję, Urząd Ochrony Państwa, doszło do weryfikacji kadr w prokuraturze, sądownictwie, policji, wojsku , zlikwidowano MO, ORMO, SB .
Balcerowicz przejął kierownictwo nad gospodarką. Do podstawowych założeń jego polityki należały: hamowanie hiperinflacji, ujednolicenie kursu złotego, redukcja zatrudnienia (niestety ujemnym skutkiem był wzrost bezrobocia) , wprowadzenie tzw. „popiwku”, czyli podatku od ponadnormatywnego wzrostu wynagrodzeń w przedsiębiorstwach państwowych, powolny proces prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, kredyty Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego.
W dniach 27-29 I 1990 r. doszło do XI Zjazdu PZPR, na którym rozwiązano PZPR i powołano Socjaldemokrację Rzeczpospolitej Polskiej z Aleksandrem Kwaśniewskim i Leszkiem Millerem na czele. W 1990 po połączeniu się ruchu ludowego powstało Polskie Stronnictwo Ludowe z Romanem Bartoszcze ,a potem z Waldemarem Pawlakiem na czele.
Sukcesy Krzysztofa Skubiszewskiego jako pierwszego niekomunistycznego ministra spraw zagranicznych były duże.
W listopadzie 1989 r. doszło do podpisania polsko -niemieckiego traktatu o granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, a rok później do traktatu o granicy zjednoczonych Niemiec na Odrze i Nysie Łużyckiej.
Także w listopadzie `89 r. miała miejsce wizyta mazowieckiego w ZSRR i w Katyniu. ZSRR przyznał, że zbrodni katyńskiej dokonało NKWD. Miały również w tym czasie miejsce rozmowy w sprawie wycofania wojsk radzieckich z polski. Ostatni żołnierz opuścił nasz kraj w 1993 r. W tym czasie RP miała bardzo dobre stosunki z USA, przywrócone zostały stosunki dyplomatyczne z Izraelem, normalizacji uległy stosunki z Watykanem.
W listopadzie 1990 r. odbyła się pierwsza tura wyborów prezydenckich. Lech Wałęsa zdobył 40 % głosów, S. Tymiński - 23%, T. Mazowiecki-20%. Rząd T. Mazowieckiego podał się do dymisji. W grudniu , w II turze wyborów Lech Wałęsa wygrywa (74 % głosów)
27 października odbyły się pierwsze w pełni wolne wybory parlamentarne. Unia Demokratyczna i Sojusz Lewicy Demokratycznej zdobyły po 12 % głosów, 7 innych ugrupowań 5- 9 % głosów.
Powszechne wybory prezydenckie (listopad/ grudzień 1990)i wolne wybory do parlamentu w październiku 1991 r. zakończyły proces formowania demokratycznych władz III Rzeczypospolitej.
Kłopoty zaczęły się także w Niemczech Wschodnich.
Od sierpnia 1961 r. mur berliński uniemożliwiał przedostanie się z Berlina Wschodniego do Zachodniego. Przez długie lata mur ten był symbolem, że zarówno Niemcy Wschodnie jak i wszystkie inne kraje są właściwie wielkim obozem karnym. W 1988 i 1989 r. wielu Niemcom z Niemiec Wschodnich udało się uciec przez węgierską czy austriacką i przedostać na Zachód. Niestety już w październiku 1989 ,rządzący w Niemczech Wschodnich komunista Erich Honecker, próbował udaremnić ten sposób ucieczki. Już kilka dni później miały w Berlinie miejsce demonstracje i manifestacje antyrządowe. Gorbaczow, składający akurat wizytę w Berlinie, nalegał na Honeckera, by ten pospieszył się z wprowadzaniem reform . Dał mu poza tym jasno do zrozumienia, że wojska radzieckie, które stacjonowały w tym czasie w Niemczech Wschodnich, nie pomogą mu w walce przeciw ludności. We wrześniu 1989 r. ukształtowała się opozycja polityczna „Nowe Forum” z inicjatywy której, w październiku i listopadzie, miały miejsce kolejne demonstracje polityczne w Berlinie i Lipsku. 18 października, w obliczu narastającej fali protestów, Erich Honecker ustąpił ze stanowiska sekretarza generalnego partii komunistycznej . Jego następca, którym został Egon Krenz, utrzymał się na tym stanowisku zaledwie do początku grudnia. W listopadzie 1989 r. pod wrażeniem potężnych demonstracji w Berlinie , udział w których wziął milion manifestantów , rząd i kierownictwo partii komunistycznej NSPPJ podali się do dymisji. Krenz 9 listopada pozwolił otworzyć granicę z Berlinem Zachodnim i RFN. Mur berliński upadł, a Niemcy, którzy przeszli na drugą stronę, by zobaczyć jak wygląda życie na stronie zachodniej, przekonali się, że czterdziestoczteroletnie panowanie komunistów pozbawiło ich i wolności i jakości życia.
Egon Krenz, otwierając granice z Zachodem, miał nadzieję, że fala wystąpień w końcu się skończy. Niestety protesty wciąż trwały. 3 grudnia Honecker ustąpił ze stanowiska głowy państwa i postawiony został w stan oskarżenia za nadużywanie władzy i korupcję.
3 sierpnia 1990 r. podpisany został traktat zjednoczeniowy pomiędzy NRD a RFN po uchwale Izby Ludowej z 16.grudnia 1989r. o przyłączeniu NRD do RFN. 12 grudnia 1990 r. odbyły się w Paryżu rozmowy „2+4”(dwa państwa niemieckie + USA,ZSRR, Wielka Brytania, Francja)o zgodzie mocarstw na zjednoczenie Niemiec. W rozmowach tych brała także udział Polska (w części obrad dotyczącej granicy wschodniej Niemiec).14 października 1990r. w Warszawie przez ministra spraw zagranicznych K. Skubiszewskiego i H.D. Genschera; potwierdził nienaruszalność wytyczonej po II wojnie światowej granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej.
Węgry, jako jedyny kraj Europy Środkowo Wschodniej, już w latach sześćdziesiątych zaczęły reformować gospodarkę. Niestety już w latach osiemdziesiątych efektywność gospodarki zaczęła maleć. Wzrosły ceny, zmalały zaś płace, pogarszały się warunki życia. Sprzyjało to rozwojowi opozycji. Już jesienią 1987 r. powstało Węgierskie Forum Demokratyczne (WFD), a rok później Związek Wolnych Demokratów (ZWD). W maju 1988r. ze stanowiska sekretarza generalnego WSPR ustąpił Janos Kadar. Przekazał kierowanie Karoly Grosowi. Na początku 1989 r. parlament węgierski zezwolił na swobodne tworzenie organizacji społecznych. Wyszła także propozycja rozmów partii komunistycznej z opozycją („okrągły stół”). W połowie czerwca odbyły się rozmowy tzw. „trójkątnego stołu”(WSPR, opozycja, organizacje współpracujące z komunistami). Już w październiku wprowadzono system wielopartyjny, zniesiono zapis o przewodniej roli WSPR . Wiosną, tj. 25 marca 1990 r. odbyły się na Węgrzech wybory parlamentarne. Wygrywa je Węgierskie Forum Demokratyczne. W maju odbyły się wybory prezydenckie. Tymczasowym prezydentem zostaje Arpad Goncz. Od sierpnia pełnił będzie funkcje prezydenta Republiki Węgierskiej. Premierem rządu koalicji został Józef Antall.
Zupełnie inaczej potoczyły się wydarzenia w Czechosłowacji.
Opozycję , już od lat siedemdziesiątych , stanowiła „Karta 77”- ruch na rzecz obrony praw człowieka, jego swobód i wolności, powstały w 1977r. W styczniu 1989 doszło do demonstracji opozycji politycznej „karta 77” pod hasłami reform politycznych ,społecznych i gospodarczych. W czerwcu wydali oni petycję do parlamentu o konieczności zmian ustrojowych i politycznych. W listopadzie w państwie miał miejsce strajk generalny. Opozycja utworzyła „ Forum Obywatelskie” , w Pradze zaś doszło do manifestacji antykomunistycznych. W grudniu odbyły się obrady „okrągłego stołu” . Vaclav Havel wybrany został Prezydentem przez Zgromadzenie Federalne 29 grudnia 1989 r. W styczniu 1990 r. ZF uchwaliło ustawy o pluralizmie politycznym, wolności sumienia i wyborach parlamentarnych. Prezydent Havel podpisał w Moskwie układ o wycofaniu się wojsk radzieckich z CSRS. Do 1. VII. 1991r. W marcu `90 r. ZF zmieniło nazwę państwa na Czechosłowacką Republikę Federacyjną. W maju ( 8-9. V.) odbyły się wybory parlamentarne. Sukces zdobyły : czeskie Forum Obywatelskie i słowacki ruch Społeczeństwo Przeciw Przemocy. Wtedy też rozpoczęły się negocjacje czesko- słowackie o wzajemnych stosunkach, które trwały aż do marca 1992r. Wśród Słowaków rosły aspiracje niepodległościowe. 14 sierpnia 1990 r. 9 słowackich partii i ugrupowań politycznych wydało Manifest Niepodległościowy Słowacji- apel o niepodległość i suwerenność Słowacji. Dopiero jednak w 1993 roku dokonał się podział Czechosłowacji na dwa suwerenne państwa.
Upadek komunizmu w Bułgarii związany był z odejściem Todora Żiwkowa ( 9.XI.1989), od 35 lat rządzącego Bułgarią. Jego polityka bułgaryzowania Turków zamieszkujących tereny Bułgarii przyniosła fale demonstracji. Nastąpił wzrost znaczenia opozycji, a ustąpienie Żiwkowa spowodowało liczne zmiany we władzach. Ugrupowania niezależne utworzyły Unię Sił Demokratycznych w grudniu 1989. Na przełomie stycznia i lutego 1990 r. toczyły się obrady „Okrągłego Stołu”. Trwały debaty BPK z USD ( Żeliu Żelew na czele). Doszło do porozumienia o pluralizmie politycznym, o obaleniu komunizmu, usunięciu zapisu o przewodniej roli partii. 10 czerwca odbyły się wybory prezydenckie . Funkcję tą objął Peter Mładenow. Pełnił tą funkcję do lipca, bowiem wówczas prezydentem został Żeliu Żelew. !7 czerwca odbyły się wybory parlamentarne. BPS ( dawna BPK) uzyskała 47 % głosów, zaś USD - 38%. W Bułgarii powstał więc pierwszy niekomunistyczny rząd.
Rumunia rządzona była przez ćwierć wieku przez Nicolae Ceausescu. 17 grudnia doszło do demonstracji w Timsoarze, spowodowanych próbą usunięcia z miasta kalwińskiego pastora, obrońcy mniejszości węgierskiej. Niestety on został aresztowany, a bunty były krwawo tłumione przez wojsko i tajną policję securitate. Walki trwały trzy dni . Zginęło około 1000 osób. 21 grudnia wybuchły demonstracje w Bukareszcie, następnego dnia opanowano gmach KC. Ceausescu zdobył się na ucieczkę śmigłowcem z dachu budynku. Rewolucję poparło wojsko i wystąpiło przeciw Securitate . 23 grudnia powstała Rada Frontu Ocalenia Narodowego, która pod przywództwem Iona Iliescu stopniowo przejmowała władzę. 25 XII dokonano egzekucji na małżeństwie Ceausescu. Został on oskarżony o ludobójstwo, ruinę gospodarczą państwa, dyktaturę i terror. W maju 1990 r. doszło do wyborów parlamentarnych, wcześniej trochę do obrad „Okrągłego Stołu”. Rządy w kraju objął FON, zdominowany przez byłych komunistów. Prezydentem został Ion Iliescu.
W drugiej połowie lat 80. doszły do głosu pretensje narodowościowe w Jugosławii. Tam komuniści serbscy ze Slobodanem Miloseviciem w 1988r odwołali się do nacjonalizmu serbskiego. Podobnie też uczynili inni przywódcy, co przyniosło wzrost nastrojów nacjonalistycznych i doprowadziło do krwawej wojny na Bałkanach. W 1991 nastąpił rozpad Jugosławii- niepodległość ogłosiły Słowenia , Chorwacja, Bośnia i Hercegowina , Macedonia.
“Jesień ludów” zmieniła powojenny porządek Europy i przezwyciężyła zimnowojenny podział kontynentu na dwa wrogie obozy. W 1991 rozwiązano RWPG i Układ Warszawski a latem i jesienią tegoż roku rozpadł się sam Związek Radziecki. Wszystkie państwa uzyskały suwerenność, rozpoczęły prowadzenie nowej, niezależnej polityki zagranicznej ( w sprawie integracji z Unią Europejską i przystąpienia do NATO). Wprowadzono pluralizm polityczny i demokrację parlamentarną. Zniesiono cenzurę. Rozpoczęto trudny proces przebudowy gospodarki na rynkową, przywrócono prawa człowieka. To te pozytywne elementy i skutki „Jesieni Narodów”. Niestety istnieją jeszcze pewne problemy, które wyniknęły w czasie tych przemian. Głównym problemem jest bezrobocie, a także trudności w przebudowie gospodarczej i konflikty narodowościowe.