Jesień Narodów, wydarzenia w Europie Środkowo-Wschodniej od 1989. Ich rewolucyjny charakter nasunął skojarzenie z Wiosną Ludów z 1848. Wydarzenia jesieni 1989 zamknęły kilkuletni proces rozpadu porządku jałtańskiego w Europie Środkowej, zaś ogół przemian do 1991 spowodował przede wszystkim odsunięcie partii komunistycznych od władzy w krajach znajdujących się w sowieckiej strefie wpływów. Rozpoczęcie tych przemian sięgało początku lat 80. – narodzin “Solidarności” w Polsce, nasilaniu się ruchów opozycyjnych, pierwszych prób reform w krajach socjalistycznych, w tym pieriestrojki i głasnosti w ZSRR. Stany Zjednoczone i państwa Paktu Atlantyckiego żywo zareagowały na wprowadzenie w Polsce stanu wojennego. 1982 państwa NATO wystąpiły z potępieniem akcji wojskowej przeciwko społeczeństwu polskiemu i wprowadziły sankcje gospodarcze wobec PRL. W latach 80. narastał kryzys polityczny i gospodarczy w krajach bloku radzieckiego co powodowało natężenie ruchów opozycyjnych i umacniało protest społeczny.

Rozmowy “Okrągłego Stołu” w Polsce i sukces opozycji w wyborach z 1989 stały się sygnałem do podobnych przemian w pozostałych krajach i demontażu całego systemu.

Węgry dokonały zmian w konstytucji, przeprowadziły referendum i w listopadzie 1989 uzgodniły termin wolnych wyborów. Także w listopadzie runął berliński mur, symbolizujący podział Europy i Niemiec, a NRD rozpoczęła proces reformowania systemu. Czechosłowacja rozpoczęła “aksamitną rewolucję”, w Bułgarii odsunięto od władzy T. Żiwkowa. Proces zmian zakończył się powstaniem grudniowym w Rumunii przeciwko N. Ceausescu.

Jesień Narodów spowodowała likwidację Układu Warszawskiego i RWPG, zakończenie konfliktu Wschód–Zachód

DEMOKRATYZACJA: proces zmierzający do przekształcenia systemu niedemokratycznego na demokratyczny. W wyniku głębokich reform w sferze społecznej i politycznej mechanizm ustrojowy państwa zaczyna funkcjonować w oparciu o zasady demokracji. Cyrkulacja elit, zmiany mentalnościowe, kulturowe, konfrontacja interesów, liberalizacja, Demokratyzacja życia politycznego – np. wybory.

FORMY: hybryda; ograniczona demokracja delegalizuje się niektóre partie polityczne; liberalizacja bez demokracji; pełna demokracja.

FAZY: 1 – przygotowawcza (np. tezy Gorbaczowa); 2 – decyzyjna (jesień narodów, uchwalenie nowych konstytucji); 3 – konsolidacji demokracji – utrwalenie i normalizacja demokracji.

FALE: Dokładne określenie momentu, w którym nastąpiła zmiana systemu, jest przedsięwzięciem częstokroć arbitralnym. Według S.P. Huntingtona poszczególne okresy przedstawiają się następująco:

Pierwsza, długa fala demokratyzacji 1828 – 1926

Pierwsza fala odwrotu od demokratyzacji 1922 – 1942

Druga, krótka fala demokratyzacji 1943 – 1962

Druga fala odwrotu od demokratyzacji 1958-1975

Trzecia fala demokratyzacji 1974- nadal.

Pierwsza fala miała swoje korzenie w rewolucjach – amerykańskiej i francuskiej. Rzeczywiste pojawienie się ogólnonarodowych instytucji demokratycznych było jednak zjawiskiem wieku XIX. Jonathan Sunshine zdefiniował jednak dwa uzasadnione i ważkie kryteria pozwalające na określenie , w którym momencie systemy polityczne XIX wieku osiągały, w kontekście realiów tamtego wieku, minimalne cechy definiujące demokrację:

1)50% dorosłych mężczyzn otrzymało prawo do głosowania;

2) istnieje odpowiedzialna władza wykonawcza, która musi utrzymywać poparcie większości pochodzącego z wyborów parlamentu lub wybierana jest w okresowych wyborach powszechnych. Przyjmując te kryteria i stosując je dosyć elastycznie można powiedzieć, że Stany Zjednoczone rozpoczęły pierwszą falę demokratyzacji około 1828 roku. Szwajcaria, dominia brytyjskie, Francja, Wielka Brytania oraz kilka mniejszych państw europejskich dokonało przejścia do demokracji przed końcem XIX wieku. Tuż przed wybuchem I wojny światowej Włochy i Argentyna wprowadziły rządy mniej lub bardziej demokratyczne. Po zakończeniu wojny nowe państwa niepodległe, Irlandia, Islandia, były demokracjami, nastąpiły także masowe ruchy w kierunku demokracji w państwach-spadkobiercach imperiów Romanowów, Habsburgów i Hohenzollernów. Na samym początku lat trzydziestych, właściwie już po zakończeniu pierwszej fali demokratyzacji, Hiszpania i Chile dołączyły do kategorii państw demokratycznych. W sumie w ciągu stu lat ponad trzydzieści krajów ustanowiło przynajmniej minimalne ogólnokrajowe instytucje demokratyczne. Dominującym kierunkiem w rozwoju sytuacji politycznej lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku był odwrót od demokracji i powrót do tradycyjnych form rządów autorytarnych lub innych totalitaryzmów. Pierwsza fala odwrotu rozpoczęła się pochodem Mussoliniego na Rzym w 1922 roku. Następnie wojskowe przewroty stanu w Polsce, na Litwie, Łotwie i Estonii, zaostrzenie dyktatury w Jugosławii i Bułgarii oraz dojście Hitlera w 1933 roku do władzy, który oprócz Niemiec zlikwidował demokrację w Austrii i Czechosłowacji doprowadziło do radykalnych zmian. Demokracja grecka, osłabiona wydarzeniami 1915 roku, została ostatecznie pogrzebana w 1936. Portugalia uległa w 1926 roku przewrotowi wojskowemu, który doprowadził do długoletniej dyktatury Salazara. Przewroty wojskowe miały również miejsce w 1930 roku w Brazylii i Argentynie. Urugwaj powrócił do autorytaryzmu w 1933 roku. Wojskowy zamach stanu w 1936 doprowadził do wybuchu wojny domowej i śmierci republiki hiszpańskiej w 1939 roku. Nowa i ograniczona demokracja wprowadzona w Japonii w latach dwudziestych zastąpiona została rządami wojskowymi na początku lat trzydziestych. Powyższe zmiany były wyrazem wzrostu roli ideologii komunistycznych, faszystowskich i militarystycznych.

Druga fala demokratyzacji rozpoczęła się w czasie II wojny światowej. Okupacja Niemiec Zachodnich, Włoch, Austrii, Japonii i Korei przez siły zachodnich aliantów pobudziły powstawanie instytucji demokratycznych, podczas gdy nacisk ZSRR stłumił rodzące się demokracje w Czechosłowacji i na Węgrzech. Pod koniec lat czterdziestych i na początku pięćdziesiątych Turcja i Grecja zwróciły się ku demokracji. W Ameryce Łacińskiej Urugwaj powrócił do demokracji jeszcze w trakcie wojny, a Brazylia i Kostaryka skierowały się ku niej pod koniec lat czterdziestych. W Argentynie, Kolumbii, Peru i Wenezueli- wybory w 1945 i 1946 roku dały władzę rządom pochodzącym z powszechnych wyborów jednak demokratyczna praktyka okazała się nietrwała i zastąpiły ją dyktatury z początkiem lat pięćdziesiątych. Aktualnie procesy demokratyczne w tych krajach trwają. Upadek kolonializmu powołał demokracje między innymi w Malezji, Indonezji, Indiach, Sri lance, Filipinach, Izraelu i Nigerii, a także na Jamajce, Trynidadzie i Tobago, Malcie, Barbadosie i Maurytusie i Botswanie. Z początkiem lat sześćdziesiątych procesy demokratyzacji zahamowały się i nastąpiły powroty do autorytaryzmu odpowiednio w 1962 roku w Peru, w 1964 roku w Brazylii i Boliwii, w 1966 roku w Argentynie a w 1972 w Ekwadorze i w 1973 roku w Urugwaju i Chile. W Azji zmiany odwrotu odbywały się odpowiednio w Pakistanie 1958 roku, Korei 1960, w Indonezji w 1957, 1972 na Filipinach, 1975 w Indiach. W Grecji zamach stanu nastąpił w 1965 roku, a w Turcji w 1960 roku.

Trzecia fala demokratyzacji uwidoczniła się najpierw w południowej Europie. W trzy miesiące po zamachu w Portugalii upadł rządzący Grecją od 1967 roku rząd wojskowy, a jego miejsce zajął rząd cywilny, kierowany przez Konstandinosa Karamanlisa. W Ameryce Łacińskiej powroty do demokracji następowały odpowiednio w Ekwadorze w 1977, w Boliwii 1982,Argentynie 1983, Urugwaju 1984, Brazylii 1974, Hondurasie 1982, Salwador 1984, Gwatemala 1985, Indie 1977, Turcja 1983, Filipiny,1986,Korei 1987, Tajwan 1987, Pakistan 1988. Z końcem dekady fala demokratyzacji objęła świat komunistyczny. W 1988 roku Węgry rozpoczęły proces przechodzenia do systemu wielopartyjnego. W ostatnich miesiącach 1989 roku upadły reżimy komunistyczne w Polsce , NRD, Czechosłowacji i Rumunii , a w 1990 roku w Bułgarii rząd komunistyczny rozpoczął proces liberalizacji.

TRANSFORMACJA : przekształcenie systemu zasadnicze, od podstaw, elementu bądź kilku elementów aby było inaczej niż poprzednio.

TRANZYCJA : okres przejściowy między dwoma systemami.

ZMIANA SYSTEMOWA : efekt tworzenia się nowych reguł, efekt transformacji