Jak uleczy wiat miechem.
Niemal od zarania swych dziejów ludzko przeywaa dylematy: jak y by by szczliwym ? Jak y bezpiecznie ? Jak y godziwie ? Co stanowi istot ycia czowieka ? Jakie wartoci wybra ? Które z nich s najwaniejsze w yciu czowieka ?
Literatura na przestrzeni epok ukazywaa czowieka wobec rónych wyborów np. w redniowieczu czowiek wybra za jedyn wartos Boga, a wic dy do niego wybierajc ascez lub te walczy za trzy podstawowe wartoci: Boga, honor, ojczyzn.
Najbardziej jednak podoba mi si epoka staroytna, która stworzya uniwersalne wzorce postaw ludzkich. Na niej to wzoroway si pokolenia nowoytne: epoka renesansu, owiecenia i inne. W staroytnoci Grecy a pózniej Rzymianie czsto poddawali si filozoficznej refleksji: jak y godnie, stworzyli wiele systemów filozoficznych, które proponoway przyjcie rónych postaw wobec ycia. Poniewa Grecy nie wierzyli w ycie poza ziemskie, wieyli e istnieje tylko jedno - ziemskie ycie dlatego zastanawiali si jak je przey waciwie. Epikurejczycy zalecali denie do rozkoszy, szczcia i uycia, które stay si ich jedynym celem. Sofici gosili, e denie do prawdy, do wiedzy jest jedyn wartoci. Stoicy zalecali umiar i kierowanie si cnot, czyli rozwag, uznawali: rozum za ródo prawdy, cenili prawo, stateczno, mstwo, dzyli do osignicia harmonii w yciu, zalecali spokój zarówno w szczsciu jak i w nieszczciu. NIe stronili od zabaw i przyjemnoci ale pochwalali "zoty rodek". Horacy poczy wszystkie te filozofie goszce, e ycie ludzkie jest krótkie i przemijalne i dlatego naley wykorzysta kad woln chwil, bawi si, weseli "póki czas po temu" i su lata. Nie martwi si o to co przyniesie jutro, co zgotuje nam los. Kierowa si rozumem i y zgodnie z prawami natury, by cnotliwym, czyli uczciwym, prawym czowiekiem, nie zabiega zbytnio o dobra doczesne bo te s nietrwae i pozorne. T pikn horacjask filozofi przejli twócy epoki renesansowej m.in. M. Rej, J. Kochanowski. Wierzyli oni, e wiat mona zmieni przyjmujc postaw afirmujc ycie, radosn i pogodn. Jako twórcy literatury tworzyli znakomite dziea, w których wypowiadali swoje filozofie yciowe.
"ywot czowieka poczciwego" jest wyrazem szerokich zainteresowa i znajomoci wiata. Rej rozumia obowizek suby dla kraju, potrzeb dobrego wychowania dzieci, jego "czowiek poczciwy" to nie tylko dobry gospodarz, który yje zgodnie z natur, poprzestajc "na maym", to wzorowy obywatel kierujcy si powszechnie uznawanymi cnotami roztropnoci, prawoci, powcigliwoci i umiaru.
We "Fraszkach" i "Pieniach" Jana Kochanowskiego pobrzmiewaj echa stoicyzmu i epikureizmu. Poeta roztacza optymistyczn wizj wiata , gosi rado ycia , zachca do korzystania z kadej chwili , bo "kto tak mdry , e zgadnie ,
Co nam jutro przypadnie ?"pyta w Pieni IX. Poeta wiadomy zmiennoci i przemijalnoci losów czowieka , pragnie przey ycie spokojne i radosne, w miym towarzystwie przy muzyce i winie. Swój artobliwy nastrój uzasadnia tym , e nikt nie jest w stanie przenikn tajemnicy swego przeznaczenia,gdy "Wszystko dziwnie si plecie , na tym biednym wiecie". Dlatego nie tylko rado ycia , ale te ból i cierpienie s nieodcznymi towarzyszami ycia ludzkiego. Trzeba wic kierowa si w yciu horacjask zasada "zotego rodka " , staoci sumienia i cnot. J. Kochanowski potrafi poaczy najpikniejsze wartoci filozofii horacjaskiej z chrzecijaskimi. Obserwacja przyrody , jej piekna , budzily zaufanie do adu wiata , ktorego stwórc jest Bóg. Optymizm jego wynika z przekonania , e ów ad kosmosu i ziemskiej natury jest wieczny. Wyrazem optymistycznej wiary w Boga jest hymn "Czego chesz od nas Panie".
W epoce owiecenia wanym problemem staa si walka o wychowanie zdrowego moralnie narodu. Literatura tego okresu bawic uczya w myl sów J. Krasickiego:
" I miech niekiedy moe by nauk kiedy si,
z przywar nie z osób natrzsa".
Literatura owiecenia miaa charakter satyryczny. Jak w ostym zwierciadle ukazywaa wiat szlachty, wiat odchodzcej epoki. Przewijaa si w niej bogata galeria typów szlacheckich: sarmatów, modnych fircyków, kaprynych damulek. Pojawi si szlachcic owiecony, zwolennik reform spoecznych i politycznych.Racjonalistycznemu przekonaniu e literatura wychowuje i ksztaci odpowiaday warunki dydaktyczne: satyry, bajki, listy poetyckie, poematy heroikomicze, komedie satyryczno-obyczajowe. Podstawow kategori estetyczn wymieniomych gatunków literackich jest art, ironia, kpina. Dewiz poetów polskiego owiecenia stao sie haso:
"Nie do nauczy, trzeba by si bawi."
Najwybitniejszym przedstawicielem polskiego owiecenia zwanym "ksiciem poetów polskich, czowiekiem, który "rozum uznawa i rozumem si szczyci" by bp. warmiski Ignacy Krasicki. Autor bajek, satyr, poematów heroikomicznych, listów, nowoczesnych powieci, komedii, rozpraw o treci moralnej, filozoficznej i estetycznej. W gonych poematach heroikomicznych "Monachomachii" i "Antymonachomachii" poeta do ostro zaatakowa ciemnot umysow rzesz zakonnych, zacofanie oraz zamiowanie do ycia w zbytku i wygodnictwie. Poprzez omieszenie, parodi i kpin wytkn zakonnikom nieuctwo i próniactwo. Poematy skrz si dowcipem, zadziwiaj byskotliwoci i humorem.
Niektóre sentencje wypowiedziane w nich weszy w wiadomo powszechn.
"Trzeba si uczy, upyn wiek "zoty" lub:
"I miech niekiedy moe by nauk, kiedy si z przywar nie z osób natrzsa".
Wspóczesne Krasickiemu spoeczestwo odczytao "Monachomachi" jako krytyk klasztoru i art z uwiconej powag instytucji religijnej. Wyyny artyzmu osign Krasicki w "satyrach" oraz "Bajkach i przypowieciach". Satyry Krasickiego odzanaczaj si jasnoci treci , czystoci jzyka i klasyczn prostot , tworz obraz spoeczestwa szlacheckiego XVIII w. ukazay od strony jego wad i miesznoci. Z satyr wyania si Krasicki - patriota, Krasicki - filozof zadumany nad poziomem moralnym spoeczestwa polskiego , nad natur ludzk . Poeta dostrzega sprzecznoci tkwice we wspóczesnym wiecie i ujawnia je , krytykujc to wszystko , co byo ze i niebezpieczne dla moralnoci indywidualnej i spoecznej. Szczególn wymow posiada satyra" wiat zepsuty", która dokonuje charakterystyki i oceny spoeczestwa osiemnastowiecznego " zepsutego" moralnie. Zepsucie moralne spoeczestwa polskiego wyraa si w zaniku ywej wiary, tradycyjnej pobonoci, gupim mdrkowaniu w rzeczach wiary, obudzie religijnej , egoizmie i braku mioci ojczyzny , karierierowiczostwu , apownictwu , jawnej zdradzie kraju , yciu nad stan , marnotrawstwu , pijastwie , rozlunieniu wzów maeskich , rozwizoci i nierzdzie - oto nie wszystkie , ale gówne grzechy owieconego spoeczestwa polskiego, które napeniay serce Krasickiego smutkiem , potgujcym si jeszcze na myl o dawnej cnocie , dlatego woa on :
"Gdzie cnoto? Gdzie prawdo? Gdziecie si podziay?
Tucie niegdy najmilsze przytulenie miay. Czciy was dodre nasze ojce i pradziady , a synowie co w bite stpa mieli lady , szydzc witej poczciwych swych przodków prostoty , za blask czczego poloru zamienili cnoty".
Krasicki wierzy w wychowawcz rol satyry i tak okrela jej cel:
"Satyra prawd mówi wzgldów si wyrzeka,
Wielbi urzd, czci króla , lecz sdzi czowieka"
Posugujc si satyr jako gówn broni, zwalcza Krasicki ponure dziedzictwo czasów saskich - sarmatyzm i szkodliwe naleciaoci cudzoziemszczyzny, np. w "onie modnej" sktrytykowa modne wówczas wychowanie kobiet w duchu kultury francuskiej, w "Pijastwie" sportretowa szlachcica pddanego zgubnemu naogowi, nie potraficego logicznie myle, wyzbytego hamulców wewntrznych, czowieka który stoczy si na dno moralnego upadku. Posugujc si artem, cit ironi Krasicki pragn wychowa moralnie zdrowe spoeczestwo, które by by zdolne, do przeprowadzenia reform w pastwie.
Z przytoczonych przeze mnie przykadów rónych epok i postaw ludzkich wynika, i wiat mona zmienia, czowiek bowiem moe mie wpyw na jego ksztat, na losy swoje, swego narodu, a nawet caej ludzkoci. NIe wskazywaem ani epok ani ludzi, któy sprowadzali swymi decyzjami na ludzko nieszczcia, cierpienia, tragedi, budowali cywilizacj wojny. Chciaem wykaza, e swiat moona zmieni radoci a wic wskazaem takie postawy i wartoci, które chroniyby ludzko przed cierpieniem i nieszczciem. S nimi niewtpliwie uznawane przez staroytnych cnota, utosamiona z rozsdkiem rozwag, mdro, zdolno do podejmowania waciwych wyborów, wybieranie co dla czowieka dobre i poyteczne, odrzuceniem pozornych wartoci jak chciwo czyli nadmierne denie do bogactwa czsto za cen wasnego sumienia i wolnoci. Zabieganie o stanowiska, saw i zaszczyty, te bowiem czsto staj si przyczyn nieszcz. Podanie cudzej wasnoci rodzi czsto wojny zaborcze. Umiowanie pokoju i ycia spokojnego na onie natury.
Literatura goszca radoc ycia, proponujca wybór wartoci bya gwarantem szczcia czowieka i ludzkoci. Czsto jednak jak w epoce XVIII w. przejmowaa funkcj wychowawcy narodu, wskazywaa drogi naprawy kraju i ratowania go przed upadkiem. Myl e ludzko stana przed wyborem istotnych wartoci i jeli pragn zbudowa cywilizacj mioci, w której nie bdzie cierpienia, ponienia, wojen to proponowane przeze mnie wartoci musi uzna za podstawowe.
Nadal nie staciy aktualnoci sowa wybitnego polityka owiecenia Robesperr'a:
"Chcielibymy zastapi w naszym kraju egoizm - moralnocia, banalne poczucie
honoru - uczciwoci; przyzwyczajenie - zasad;
ceremonia - obowizkiem, tyrani obyczaju -
potg rozsdku; wynioso - odwag;
próno - tolerancj; umiowanie pienidzy-
umiowaniem chway; intryg - zasug;
zarozumiao - talentem, pozory - prawd ..."