1. Filozofia przyrody rozpatrując byt kosmosu, pomijała kwestię człowieka i nie szukała racjonalnego wytłumaczenie szczególnej natury człowieka - nie potrafiła wyjaśnić istoty człowieka, ani uzasadnić praw, reguł i przepisów, do których próbuje on dostosować swe działania. Podobnie jak kosmologię filozoficzną poprzedzały kosmologie poetyckie, tak też istniała przedfilozoficzna refleksja etyczna; konieczne rozróżnienie: i) moralność (postępowanie moralne), ii) przekonania moralne, iii) filozofia moralna - poziom rozumowy: ustalenie reguł ważnych nie tylko dla konkretnych wypadków, ale zasad ważnych ogólnie, ustalenie powszechnych zależności; punktem wyjścia są przekonania moralne, które poddane są krytycznej ocenie; jak filozofia przyrody szuka pierwszej zasady rzeczywistości, tak filozofia moralna szuka zasady norm ludzkiego życia - upatruje ją w tym, co wyróżnia człowieka, tj. w jego naturze: konieczność ustalenia czym jest istota człowieka.
2. Sofiści; termin „sofista” zabarwiony negatywnie - osoba, która w sposób pokrętny i podstępny rozumuje i przedstawia fałsz jako prawdę (takie znaczenie nadał Platon, Arystoteles, którzy zarzucali im pozorną mądrość i wędrowne nauczanie dla pieniędzy) pierwotnie „sofista” oznaczał mędrca, posiadacza wiedzy;
2.1. Powody powstania sofistyki: spekulacje na temat przyrody dały rezultaty, które się wzajemnie znoszą (eleatyzm vs heraklityzm; monizm vs pluralizm) - rezultatem tego, filozofia porzuciła zagadnienie physis i zajęła się tym, co wcześniej było pomijane - człowiekiem rozumianym jako jednostka i jako członek społeczności;
2.2 Protagoras (V w. p.n.e.; autor O prawdzie): głosił relatywizm: „człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, istniejących, że istnieją, i nie istniejących, że nie istnieją”, „o każdej rzeczy istnieją dwa sądy wzajemnie sprzeczne”; wg P. nie istnieje absolutnie ważne kryterium umożliwiające przeprowadzanie jakichkolwiek rozróżnień: o wszystkim można coś stwierdzać i temu zaprzeczać; Protagoras uczył sposobów, za pomocą których w dyskusji może zwyciężać ten argument, który wydaje się słabszy; umiejętność dyskusji jest tym, co P. uznaje za cnotę - cnotą jest umiejętność; stanowisko P. w kwestii bogów: „o bogach nie mogę twierdzić, że istnieją, ani że nie istnieją” - zaprzeczenie możliwości poznania bogów, a nie ich egzystencji.
2.3 Gorgiasz (V w. p.n.e.; autor O naturze lub o niebycie): Protagoras wychodził od relatywizmu, Gorgiasz - od nihilizmu: a) nie istniej byt, b) nawet gdyby istniał, nie mógłby być poznany, c) gdyby nawet mógłby być poznany, nie mógłby być przekazany ani wyrażony; celem tych tez jest wykazanie niemożliwości wyrażenia obiektywnej prawdy - prawda nie istnieje i wszystko jest fałszem: a) wyniki filozofii przyrody są sprzeczne i znoszą się wzajemnie (gdyby coś istniało to, by odpowiadało alternatywom: jedno/wielorakie, powstałe/niepowstałe, skoro tak nie jest, to nic nie istnieje); b) można pomyśleć o rzeczach nieistniejących (można pomyśleć o nie-bycie) - skoro przedmioty myślenie są czymś nieistniejącym, to byt nie jest przedmiotem myśli, a zatem jest niepoznawalny, c) słowo może oznaczać tylko słowo (nie barwę, nie rzeczy) - a zatem nie może oznaczać bytu;
2.4 Hippiasz (V-IV w. p.n.e.) podzielał sofistyczną koncepcję nauczania (przygotowanie do polityki), lecz postulował inną metodę: nie retoryka, ale wiedza encyklopedyczna - do jej zdobycia potrzebna jest mnemotechnika, której H. uczył; ważne rozróżnienie: natura (physis) przeciwstawiona prawu ludzkiemu (nomos): natura ludzi łączy, prawo dzieli (tj. występuje przeciwko naturze): prawo naturalne stoi ponad prawem pozytywnym (ustanowionym przez ludzi).
3. Sokrates (data śmierci 399 r. p.n.e.); „kwestia sokratyczna”: S. niczego nie napisał - trzeba korzystać z tekstów pisanych przez kogoś innego;
3.1 Etyka: początkowo Sokrates zajmował się filozofią przyrody, potem jednak widząc - jak sofiści - sprzeczności obecne w tej dziedzinie, zmienił perspektywę, uznając, że wiedza o kosmosie jest niedostępna; w odróżnieniu od sofistów, którzy nie odpowiadali na pytanie, czym jest człowiek - Sokrates powiedział, że człowiekiem jest jego dusza (psyche); dla S. dusza jest myślącą i działającą świadomością, rozumem, siedliskiem myślenia i etycznego działania; dewiza „poznaj samego siebie” oznacza poznaj swą duszę; zadanie S.: nauczyć ludzi, by się troszczyli o własne dusze; dusza wyróżnia człowieka spośród wszystkich innych rzeczy - troska o duszę to troska o to, by była zgodna ze swą naturą, tj. dobra; ludzie dobrzy, to ludzie pełni cnoty: czym jest cnota?: cnota jest wiedzą (tj. poznaniem) - wada jest brakiem wiedzy: kto czyni zło, czyni je z niewiedzy, a nie dlatego, że chce zła, wiedząc, że jest złem; jeśli ktoś wie, co jest dobre, to żyje dobrze, jeśli ktoś wie, co jest złe i brzydkie - wystrzega się tego; wnioski: 1) cnota jest wiedzą, 2) nikt nie czyni zła dobrowolnie: człowiek czyni zło, mimo tego, że jest złem, ale nikt nie czyni zła tylko dlatego, że jest złem, ale dlatego że błędnie je bierze za dobro; pojęcia, które S. wprowadził do problematyki etycznej: i) enkrateia, panowanie nad sobą w stanach przyjemności i bólu, w trudnościach i namiętnościach - gwarantuje, że dusza panuje nad ciałem (brak opanowania, wstrzemięźliwości powoduje, że człowiekiem zaczynają rządzić instynkty); ii) eleuteria, wolność rozumiana jako panowanie nad sobą, panowanie natury rozumnej nad zwierzęcą, iii) autarkia, autonomia cnoty i człowieka cnotliwego: sam rozum wystarcza do osiągnięcia szczęścia, niezależność od potrzeb gwarantowana kontrolą ze strony rozumu; Te trzy cechy pozwalają osiągnąć szczęście.
3.2 Metoda Sokratesa: S. uprawia dialog opierający się na pytaniach i odpowiedziach; celem dialogu jest zachęcenie człowieka do kultywowania cnoty i uwolnienia go od fałszywych przekonań; w swych dialogach S. zawsze wychodzi z pozycji niewiedzy - w stosunku do rozmówcy przyjmuje postawę kogoś, kto ma się dopiero wszystkiego nauczyć, a nie nauczyciela; p. wyjścia: „wiem, że nic nie wiem”; niewiedza S. jest pozorna - pełni funkcję ironiczną; Metoda i) elenktyczna, ii) maieutyczna; i) zbijanie argumentów przeciwnika do momentu, w którym ten przyznaje się do niewiedzy - aspekt negatywny metody, który jest konieczny, ponieważ jak długo dusza wyznaje fałszywe przekonania tak długo nie może dotrzeć do prawdy; ii) S. uważał, że sam niczego nie wie, a zatem nie jest w stanie przekazać wiedzy innym; twierdził, że dusza może poznać prawdę, jeśli jest nią brzemienna, jeśli ją w sobie skrywa: zadanie S. bycie „położną”, pomaga w „przyjściu wiedzy na świat”;
4.Sokratycy mniejsi
4.1 Antystenes i cynicy: skupili się wątku panowania nad sobą; uznawali, że i) cnota wystarcza do szczęścia, ii) można jej się nauczyć, iii) raz zdobywszy nie można jej utracić; szczęście polega na samowystarczalności, „nie-potrzebowaniu-niczego”, tj. wyzwoleniu się od pożądań i przyjemności; A. przyjemność pojął jako zło („niechbym raczej zmysły postradał, niż miał odczuwać rozkosz”, „gdybym mógł schwytać Afrodytę, to zabiłbym ją z łuku”); jest ona złem, ponieważ czyni człowieka niewolnikiem przedmiotu, od którego pochodzi;
4.2 Arystyp i szkoła cyrenaików (działali w Cyrenie); uznał, że przyjemność jest zawsze dobrem (hedonizm); odrzucił dociekania na temat przyrody, matematykę uznawał za zbędną - poznawalne są tylko nasze doznania zmysłowe, subiektywne stany, a nie przedmioty, które je wywołują; owe doznania mogą być przyjemne (dobre), bolesne (złe) pośrednie; i) przyjemność to jedyne dobro, ii) przyjemność jest stanem przelotnym (przyjemność trzeba czerpać w każdej chwili), iii) przyjemności cielesne przewyższają przyjemności duchowe; iv) przyjemność to ruch łagodny, ból - ruch gwałtowny, v) przyjemności różnią się stopniem, a nie jakością, vi) przyjemność jest stanem pozytywnym, a nie brakiem bólu; element sokratejski: panowanie nad przyjemnością przekształciło się w panowanie nad sobą w przyjemności - trzeba umieć korzystać z przyjemności;
3