rodzina, Z rodzeństwem za pan brat, Z rodzeństwem za pan brat / 21 listopad 2007

Relacje z rodzeństwem, jak żadne inne, związane są z dużym zaangażowaniem, codziennym kontaktem, wzajemną znajomością własnej historii i przeżyć. Przechodzą one przez różne fazy i ulegają wpływom rozmaitych czynników. Jednym z nich jest bez wątpienia kolejność urodzeń. To przede wszystkim ona wyznacza rolę, jaką dzieci pełnią w rodzinie. Muszą się one dopasować do zastanej sytuacji, a ta zmienia się wraz z kolejnymi narodzinami. Role te zależą również od temperamentu dzieci i oczekiwań, jakie mają rodzice wobec ich dalszego życia. Zróżnicowanie ról ze względu na kolejność urodzeń staje się z czasem coraz mniej elastyczne (szczególnie trudno je zmienić, gdy ich pełnienie jest źródłem miłości i akceptacji). Dziecko, które wymyka się roli, otrzymuje od innych członków rodziny ostrzegawcze sygnały (starszy syn nie ma przyzwolenia na przeżywanie bezsilności czy niekonsekwencję, młodszemu rzadko przysługuje prawo do własnego zdania). Stąd również w dorosłym życiu zdarza się ludziom nieświadomie zachowywać tak, jakby nadal byli starszymi braćmi, jedynymi dziewczynkami w rodzinie czy najmłodszymi, którym wszystko uchodzi na sucho.

Wpływ rodzeństwa na rozwój poszczególnych jego członków zmienia się także w zależności od faz rozwojowych, w jakich się znajdują. Z badań Judy Dunn nad angielskimi rodzinami wynika, że jeśli w rodzinie pojawi się kolejne dziecko, starsze rodzeństwo przez pierwszy rok często naśladuje zachowanie najmłodszego. Jest to tzw. regresja starszego dziecka, które chce uzyskać rodzicielską uwagę i niepodzielne skupienie na sobie tymi samymi metodami, co niemowlak. Rodzice powinni pokazać starszym dzieciom, że kochają je takimi, jakie są, i nie muszą one udawać kogoś innego. Niedobrze jest, gdy próbują zmusić je do zachowań podporządkowanych potrzebom najmłodszego brata czy siostry.
Zbudowanie rówieśniczej, empatycznej i przyjaznej relacji zależy od rodziców i przyjętych przez nich zasad wychowania oraz wrażliwości na przeżycia starszych dzieci. One bowiem ogrywają decydującą rolę w rozwoju młodszego rodzeństwa - są dla niego wzorem do naśladowania, a ich powodzenia życiowe czynią bardziej prawdopodobnymi jego powodzenia.

Konflikty i niesnaski, nieuchronne między rodzeństwem, mają również swoją rozwojową funkcję - jeśli tylko są doraźnymi nieporozumieniami, a nie odzwierciedleniem na przykład nieprawidłowych relacji między rodzicami lub nierównego traktowania dzieci. Służą one do budowania modelu własnego „ja” (jaki jestem, jakie mam cechy, jakie moje działania są skuteczne) oraz dają możliwość opracowania szczegółowego planu tego, co sprawia rodzeństwu radość, a co doprowadza je do furii, i w jaki sposób radzić sobie z takimi reakcjami.
Oddziaływanie starszego rodzeństwa na młodsze spełnia bardzo ważną funkcję rozwojową, zwłaszcza w okresie dzieciństwa i wczesnej adolescencji. Jego zachowania podsuwają wskazówki, jak wybierać i osiągać cele. Dają też wsparcie emocjonalne, niezwykle ważne dla adaptacji do warunków szkolnych i powodzenia w nauce. Tak jak w wieku przedszkolnym relacje w rodzeństwie mają duże znaczenie dla modelowania zachowań dziecka, tak w wieku szkolnym starszy brat czy siostra stają się według M. K. Kuhna i Erica Widmera „orientującym innym” - osobą, która dzięki bliskim i stałym kontaktom pozwala na łatwiejszą adaptację do nowych warunków.

Helen Bee, powołując się na badania nad dziećmi i retrospekcjami osób dorosłych, wyróżnia pięć typów relacji między rodzeństwem, charakterystycznych dla wieku szkolnego: opiekuńcza, kumpelska, krytykująca, rywalizująca, sporadyczna. Charakter relacji zależy w głównej mierze od rodziców i ich podejścia do poszczególnych dzieci oraz ról, jakie przypisują im w rodzinie, przy czym nie bez znaczenia jest tu płeć dziecka. Siostry tworzą częściej związki życzliwe i szczere, a wobec młodszych braci dominuje u nich postawa opiekuńcza. Między braćmi są zazwyczaj związki rywalizacyjne, zwłaszcza gdy różnica wieku jest mała.
Agresja i konflikty pomiędzy rodzeństwem są nieuniknione. Przeważają kłótnie, których celem jest głównie zdegradowanie partnera z rzekomo korzystniejszej pozycji w rodzinie. To z kolei wiąże się z przekonaniem (prawdziwym albo nieprawdziwym), że rodzice nierówno traktują swoje dzieci. Konflikty wśród rodzeństwa bywają również często odpowiedzią na to, co dzieje się między rodzicami, i zmuszają ich do zaangażowania się w relację, w jakiej pozostają dzieci. Są one też ważnym pretekstem do zmian stosunków w rodzinie. Rodzice nie powinni dopuścić do eskalacji nieporozumień między dziećmi - rodzeństwo pozostające w konflikcie źle ocenia panujące relacje i w rezultacie szybciej się od siebie izoluje.
Relacje z rodzeństwem spełniają również ważną rolę w okresie dorastania. Są źródłem oparcia i wzorów do naśladowania oraz - przy małej różnicy wieku - porównań. Ich znaczny wpływ na tym etapie życia widać szczególnie w przypadku młodzieży mającej problemy z zachowaniem. Z badań Erica Widmera i Christophera Weissa wynika, że adolescenci, którzy pozytywnie oceniają swoje starsze rodzeństwo i mają z nim dobry kontakt, uzyskują ważne, łagodzące stres wsparcie, jakiego grupa rówieśnicza nie jest w stanie dać. Dzięki temu dostosowują się potem do wymogów dorosłego życia łatwiej niż ich rówieśnicy, którzy są jedynakami lub mają niedobre relacje z rodzeństwem.

Nie bez znaczenia jest tutaj charakter zmian rozwojowych towarzyszących dorastaniu. Młodzi ludzie przeżywający kłopoty z identyfikacją, poszukujący sposobu na samookreślenie, w chwilach zwątpienia we własne możliwości uzyskują od rodzeństwa to, co przynosi największą ulgę: potwierdzenie tożsamości. Dzięki wspomnianej już wyżej znajomości własnych historii, rodzeństwo może służyć pomocą choćby w chwilowym stabilizowaniu: zawsze byliśmy i będziemy braćmi czy siostrami, bez względu na to, jaką drogę życiową obierzemy. Relacje te mogą dać tak istotne dla młodych poczucie ciągłości choćby jakiejś części ich własnej tożsamości, które da uspokojenie w zawierusze rozproszenia.
Inna ciekawa zależność polega na tym, że jeśli starsze rodzeństwo ma wyższe wykształcenie, to młodszemu łatwiej będzie je zdobyć. Według Geralda Oettingera, który tę zależność badał, jednym z mechanizmów odpowiedzialnych za jej wystąpienie może być modelowanie. Poza tym, gdy starsze dziecko osiągnie sukces, rodzice są bardziej skłonni zachęcać młodsze do jego osiągnięcia.

W okresie późnej adolescencji i wczesnej dorosłości drogi rodzeństwa zwykle się rozchodzą, rozszerza się jego niezależność i różnicowanie osobowości. Relacje stają się mniej intymne, słabsze jest też poczucie przynależności w porównaniu z wcześniejszymi fazami życia. Z czasem zmniejsza się również liczba podejmowanych wspólnie działań. Rodzeństwo zaczyna natomiast częściej omawiać wcześniejsze doświadczenia i służyć sobie wsparciem w trudnych sytuacjach. Jednak zazwyczaj kontakty ograniczają się do spotkań z okazji świąt rodzinnych i sporadycznych telefonów.
Sytuacja zmienia się w okresie późnej dorosłości. Relacje stają się bardziej symetryczne lub ulegają wręcz odwróceniu: teraz to młodsze rodzeństwo, będąc często jedynym oparciem na starość, ma większy wpływ na jakość życia starszego. Kiedy starsze osoby czują się osamotnione po śmierci przyjaciół bądź członków rodziny, częściej zwracają się z prośbą o pomoc do brata czy siostry. Również z pomocą rodzeństwa wspominają i podsumowują własne życie - zwłaszcza wtedy, kiedy pamięć nie pozwala na przywołanie wspomnień z wczesnego dzieciństwa. Najskuteczniejszego wsparcia w tym okresie udzielają zazwyczaj siostry. Są mniej podatne na depresję, a owdowiałe kobiety lepiej radzą sobie z żałobą, kiedy utrzymują bliskie kontakty z siostrami. I tak pod koniec życia rodzeństwo znowu ma szansę powrotu do bliższych kontaktów.
Nasze relacje z braćmi czy siostrami naznaczone są stylem funkcjonowania całej rodziny. Powinniśmy o tym pamiętać, gdy zastanawiamy się nad powodzeniem bądź niepowodzeniem w utrzymywaniu z rodzeństwem dobrych kontaktów.

7 grudnia 2007 roku (w piątek, od godz. 23.00 ) zapraszamy do wysłuchania w Polskim Radiu Bis audycji „Zostaw wiadomość”, na temat relacji między rodzeństwem. Gościem w studio będzie nasz ekspert Małgorzata Ohme, psycholog Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej.