ANTROPOLOGIA
1.Wiek biologiczny i metody jego oceny.
Przez pojęcie wieku biologicznego( rozwojowego, fizjologicznego) należy rozumieć rzeczywisty poziom zaawansowania w wzrastaniu i dojrzewaniu dziecka. Dotyczy rozwoju kilku cech a jego dokładność w określeniu zależy wprost proporcjonalnie od (rozwoju) liczby zastosowanych kryteriów oceny. W praktyce najczęściej wykorzystuje się kryterium wieku morfologicznego, zębowego, kostnego i wieku cech płciowych. Średnia uzyskana z podsumowania otrzymanych wartości analizowanych cech określa wiek biologiczny w latach. Różnica między wiekiem metrykalnym( kalendarzowym) a otrzymaną średnią określa stopień odchylenia w kierunku przyśpieszenia lub opóźnienia rozwoju.
WIEK MORFOLOGICZNY- określa się porównując uzyskane pomiary wysokości i masy ciała z wartościami badanych cech zawartych w tabelach norm i odczytując odpowiadający im wiek. Wysokość i masę ciała można także porównywać między sobą na siatce centylowej cech skorelowanych.
WIEK ZĘBOWY- ocenę rozwoju przy zastosowaniu przy tym wieku stosuje się najczęściej u najmłodszych dzieci. Czas wyżynania się zębów mlecznych i ich liczba pomocne są w określeniu wieku od 6 do 30 m-cy. Ok.6 roku życia, kiedy zaczynają się pojawiać zęby stałe, można ponownie ocenić wiek. Porównuje się liczbę zębów mlecznych lub stałych z odpowiednimi tabelami norm wiekowych lub z siatką wentylową dla wieku zębowego. Można ocenić stopień zaawansowania tej cechy morfologicznej. Wyżynanie się zębów zależy od płci dziecka. U chłopców zęby mleczne wyżynają się szybciej a dziewczynki szybciej je tracą i następuje u nich szybsza wymiana zębów na stałe.
WIEK KOSTNY- ocena dojrzałości szkieletowej na podstawie czasu pojawienia się jąder kostnienia i stopnia zaawansowania rozwoju kośćca pozwala na dokonanie oceny ogólnego poziomu rozwoju fizycznego. W ocenie dojrzałości kośćca stosuje się metodę jedno lub wieloodcinkową. Metoda jednoodcinkowa opiera się na założeniu, że proces kostnienia jest zbliżony we wszystkich częściach ciała. W metodzie wieloodcinkowej poziom dojrzałości kostnej ocenia się na podstawie radiogramów kilku odcinków ciała, ale łączy się ono z niebezpieczeństwem napromieniowania dziecka. Z zachowaniem wszystkich zasad ochrony radiologicznej, wykonuje się radiogram ręki i nadgarstka, który porównuje się z odpowiadającym mu wzorcem w atlasie dla danego wieku kalendarzowego i płci. Wiek kostny określa się w latach. Dojrzewanie kośćca jest wyrazem oddziaływania czynników endogennych i egzogennych. Wiek kostny jest ściśle skorelowany z wiekiem rozwojowym i ogólnym dojrzewaniem ustroju.
WIEK CECH PŁCIOWYCH- fizjologiczne granice dojrzewania płciowego są bardzo szerokie od 8 do 16 r życia u dziewcząt i od 10 do 18 u chłopców. Jednak wystąpienie cech dojrzewania płciowego w pierwszych dwóch latach podanego zakresu wieku, jak też ich brak w 2 ostatnich latach wymaga przeprowadzenia pełnej oceny klinicznej. Celem tego działania jest wykluczenie przedwczesnego lub opóźnionego dojrzewania płciowego, ustalenie przyczyn tego stanu i zastosowanie ewentualnego leczenia. W działaniach tych bardzo istotną rolę odgrywa dokładnie zebrany wywiad uwarunkowany genetycznie lub aksjologicznie. Przedmiotem oceny u chłopców narządy płciowe i stan owłosienia łonowego i pachowego. U dziewcząt oprócz owłosienia ocenia się także rozwój piersi oraz wiek wystąpienia pierwszej miesiączki. Do oceny cech płciowych przyjęto pięcio stopniową skale Reynoldsa-Winesa. Brak cech dojrzewania płciowego jest typowy dla fazy dziecięcej, określonej jako faza pierwsza. Fazy 2,3 i 4 są fazami rozwojowymi, a faza 5 charakteryzuje cechę w stopniu rozwoju typowym dla osoby dojrzałej. Dynamikę rozwoju jakościowych cech płciowych trudno jest ująć w skali ilościowej. Problem ten rozwiązało opracowanie diagramów obrazujących osiągniecie poszczególnych faz rozwojowych.
2.Zmienność proporcji ciała z wiekiem.
Proporcje ciała małego dziecka zmieniają się z wiekiem i w sposób zasadniczy, różnią się dla proporcji dla osób dorosłych. Wynika to z różnej dynamiki rozwoju poszczególnych cech oraz różnego stopnia ich zaawansowania rozwojowego. Noworodki i niemowlęta w stosunku do dorosłych posiadają dużą głowę, krótką szyję, długi tułów oraz krótkie kończyny. Dla wczesnych okresów rozwoju, zwłaszcza noworodka i niemowlęcia, charakterystyczna jest niska i względnie szeroka twarz z dużymi oczodołami, szerokim i wypukłym ku przodowi czołem, szerokim nosem o nieco wklęsłym mało wystającym grzbiecie. Szyja jest bardzo krótka, tułów zaś długi stanowiący niemal połowę osi całego ciała, gdy u dorosłego stanowi oś tylko ok. 3/8 całej długości. W ciągu całego rozwoju długości kończyny dolnej zwiększa się ok. 5 razy a górnej 4 razy. Długi u niemowląt tułów zwiększa się w ciągu całego rozwoju trzykrotnie. Zmiany proporcji ciała z wiekiem w prosty sposób odzwierciedlają wskaźniki antropologiczne. Pozwalają one równocześnie porównywać między sobą różnych osobników lub ich zespoły pod względem określonych proporcji.
3. Pomiary antropometryczne- technika i przyrządy.
Do pomiarów antropometrycznych najczęściej używanymi instrumentami są;
ANTROPOMETR- służy do mierzenia odległości między punktami antropometrycznymi na człowieku( pom. dł).
TYPY CYRKLI- a) Liniowy- służy do mierzenia odległości między dwoma punktami, b) Kabłąkowy duży- służy do ustalania odległości miedzy punktami sferycznymi, gł. tułowia, c) Kabłąkowy mały- służy do pomiarów odległości między 2 punktami położonymi na powierzchniach sferycznych, gł. głowy i czaszka, d) Liniowy koordynacyjny- służy poza pomiarami liniowymi do mierzenia odległości określonego punktu od linii przechodzącej przez 2 inne punkty.
TAŚMA ANTROPOMETRYCZNA- służy do pomiarów łuków i obwodów.
GONIOMETR- typu Mollisona służy do pomiarów kątów.
OSTEOFORY I KRANIOMETRY- służące do ustawiania kości lub czaszki w żądanych płaszczyznach potrzebnych do dokonania obrysu czy pomiarów.
DIAGRAFY- umożliwiają dokonanie obrysów czaszki i kości
DIOPTROGRAFY, PANTOGRAFY, PROFILOMETRY- wykonanie obrysów w skali 1:1 lub w zmniejszeniu.
PALATOMETR- pomiary podniebienia.
MANDIBULOMETR- pomiary żuchwy.
DESKA OSTEOMETRYCZNA- pomiary kości długich.
WAGA LEKARSKA- służy do określenia masy ciała.
LIBEROMETR- pomiary długości ciała dzieci do 18 miesiąca życia.
FAŁOMIERZ- pomiar fałdu skórnego- tłuszczowego( kaliper).
SIŁOMIERZ- służy do badań siły mm rąk, grzbietu, barków, lędźwi itp.
ERGOGRAM- do oceny pracy i zmęczenia mm.
SPIROMETR- określa pojemność życiową płuc.
Większość pomiarów antropometrycznych należy wykonać na osobie ustawionej w tzw. zasadniczej pozycji antropometrycznej. Oznacza to, że badany stoi wsobnie wyprostowany, z głową ustawiona w linii frankfurckiej z kończynami górnymi wyprostowanymi swobodnie wzdłuż tułowia, z kończynami dolnymi wyprostowanymi w stawach kolanowych, pięty razem. Zgodnie z zaleceniami Międzynarodowego Programu Badań Biologicznych, pomiary jednostronne wykonujemy po lewej stronie ciała. Nie wszystkie pomiary otrzymujemy bezpośrednio przez odczytanie wyniku na instrumencie. Niektóre z nich otrzymujemy jako różnicę między pomiarami uzyskanymi bezpośrednio i te pomiary nazywamy pośrednimi.
4. Płaszczyzny i linie ciała.
1. Środkowa strzałkowa- przechodzi przez os podłużną ciała dzieląc je na symetryczne części: lewą i prawą. Wszystkie równoległe do niej płaszczyzny nazywają się płaszczyznami strzałkowymi.
2. Czołowa główna- prostopadła do płaszczyzny strzałkowej, przechodząca przez oś podłużną ciała dzieląc ja na części tylną( grzbietową) i przednią( brzuszną). Wszystkie równoległe do niej płaszczyzny nazywa się czołowymi.
3. Poprzeczna- to dowolna płaszczyzna przebiegająca poziomo, prostopadle do płaszczyzny środkowej strzałkowej i czołowej.
5. Antropometria i działy antropometryczne.
ANTROPOLOGIA- jest nauką znajdującą się na pograniczu nauk przyrodniczych i humanistycznych, stanowiąc przejście między nimi. Jest nauką badającą człowieka, jako biologiczne podłoże zjawisk społecznych oraz biologicznych. Termin antropologii pochodzi od dwóch greckich słów antropos- człowiek i logos- nauka. ANTROPOMETRIA- stosowana metoda do określania wielkości i proporcji ciała ludzkiego za pomocą liczb.
Zadania antropologii do w-f i sportu- kierunki poszukiwań:
- ontogeneza człowiek ujęta w zakresie dynamiki rozwoju fizycznego i sprawności fizycznej oraz wydolności organizmu.
- badania zmian zachodzących w organizmie ludzkim, głównie w układzie kostnym i mięśniowym, pod wpływem kształtujących ćwiczeń fizycznych
- badania zróżnicowania morfologicznego zespołów zawodników uprawiających różne dyscypliny
- zróżnicowanie dermatoglificzne i serologiczne zespołów sportowych i wykorzystanie uzyskanych wyników w procesie doboru i selekcji sportu
- rytm biologiczny organizmu ludzkiego i jego rola w wyznaczaniu okresów zwiększonej i obciążonej wydolności osobnika, co ma istotne znaczenie dla racjonalizacji procesu planowania pracy ludzkiej
- teoria wyniku sportowego- powstała na bazie poszukiwań antropologicznych
- adaptacja metod antropometrycznych dla potrzeb i specyficznych wymagań sportu kwalifikowanego
- specyficzna praca w zakresie typologii sportu, będące składową częścią biotypologii organizmu ludzkiego
- genetyczne uwarunkowania motoryki człowieka
Działy antropometryczne:
a) A. FILOGENETYCZNA- bada człowieka jako gatunek zoologiczny, jego rozwój rodowy
b) A. ONTOGENETYCZNA- bada rozwój osobniczy człowieka od rozwoju płodowego do śmierci
c) A. RAS( POPULACYJNA)- bada różnice morfo- funkcjonalne, występujące w populacjach ludzkich, procesami powstania tych różnic, migracjami ras.
d) ANTROPOGENEZA- pochodzenie człowieka
e) ANTROPOGENETYKA- związane z dziedziczeniem
PUNKTY ANTROPOMETRYCZNE- na człowieku żywym w większości odpowiadające punktom kostnym. Miejsca gdzie dokonujemy pomiarów.
6. Przejawy dymorfizmu płciowego.
DYMORFIZM PŁCIOWY- oznacza zrównoważenie kształtu formy morfologicznej w zależności od płci. Wyróżnia się on zespołem cech charakteryzujących jedną płeć od drugiej pod względem morfologicznym i funkcjonalnym z uwzględnieniem zachowania i psychiki.
PRZEJAWY DYMORFIZMU PŁCIOWEGO
-wzrost i masa ciała: statystycznie mężczyźni są wyżsi, więksi i ciężsi o ok. 8%,- szkielet i przekrój ciała: różnią się w kącie ustawienia miednicy,- kobiety jest więcej tkanki tłuszczowej30% a u mężczyzn 18%,- u mężczyzn jest więcej tkanki mięśniowej 45% a u kobiet 35%,- punkt ciężkości obniżony u kobiet,- owłosienie: u mężczyzn owłosienie klatki piersiowej, ramion i pleców oraz twarzy a u kobiet występuje łonowe trójkątne owłosienie,- mężczyźni mają większą krtań: mutacja głosu,- u kobiet jest mniejsza pojemność życiowa płuc,- tarczyca i śledziona są większe u kobiet,- serce ułożone bardziej poprzecznie u kobiet.
7. Pojęcia: akceleracja rozwoju, trend sekularny, retardacja.
AKCELERACJA ROZWOJU- to międzypokoleniowe przyśpieszenie rozwoju biologicznego i dojrzewania, a więc wcześniejsze osiąganie kolejnych etapów rozwoju.
TREND SEKULARNY- ciąg zmian feneotypowych zachodzących stopniowo z pokolenia na pokolenie i postępujących w stałym kierunku po mimo krótkotrwałych fluktuacji.
RETARDACJA- procesów inwolucji starczej. Proces ten dokumentuje się przesuwaniem się w górę wieku menopauzy kobiet.
8.Etapy ontogenezy.
Klasyczny odział rzymski do którego nawiązują liczne późniejsze podziały przedstawiał się następująco:- Pubertia: dzieciństwo od urodzenia do 15 r życia,- Adolescentia: młodzieńczość od 15 do 25 r życia,- Virilitas: dojrzałość od 25 do 45 r życia,- Senectas: starość od 45 do śmierci.
Różnicowanie okresów rozwojowych wg Walońskiego:
- okres rozwoju śródmacicznego:1. faza jaja płodowego( pierwsze 2 tyg),2. faza zarodka( od3-7 tyg),3. faza płodu( od8 tyg do urodzenia.
- okres rozwoju progresywnego:1. faza bierności(od urodzenia do 5-7 miesiąca), 2. faza ekspansji- a) okres opanowania własnego ciała i formowanie homeostazy śród wew. (5-7m-ca do2,5-3 lat), b) okres rozwoju kontroli otoczenia(od 2,5-3 lat do 10 r życia), c) okres dorastania- umacnianie optymalnej niezależności osobowej w równowadze ze środowiskiem zew.( od rozpoczęcia procesu dojrzałości płciowej do 20-25 lat).
- okres stabilizacji: względnej stabilizacji procesów anabolicznych( 25-40 lat)
- okres starości: przewagi procesów katabolicznych nad anabolicznymi( powyżej 60 lat).
9. Typologie.
TYPOLOGIA WG SHELDONA:1. Typ endomorficzny- cechuje się okrągłą głową, dużym brzuchem, słabymi rękami i nogami, dużym otłuszczeniem bioder i pleców. 2.Typ mezomorficzny- charakteryzuje się silnym rozwojem mięśni, masywną kwadratową głową, szerokimi plecami, szeroką klatką piersiową, muskularnymi rękami i nogami, minimalnym otłuszczeniem.3. Typ ektomorficzny- ma długą , pociągłą twarz, szczupłą wysoką klatkę piersiową, wąski brzuch i serce, cienkie i długie nogi oraz ręce, mięśnie i tkanka tłuszczowa słabo rozwinięte.
TYPOLOGIA VANKEGO:1. Typ I- słaba budowa, długi tułów, wąskie barki, szeroka miednica, płaska klatka piersiowa, mała masa w stosunku do wysokości ciała.2. Typ A- długi tułów, wąskie barki, szeroka miednica, beczkowata klatka piersiowa, 3. Typ V- Tułów krótki, szerokie barki, wąska miednica, płaska klatka piersiowa, duża masa w stosunku do wysokości ciała.4. Typ H- krótki tułów szerokie barki i miednica, beczkowata klatka piersiowa, średnia masa ciała.
TYPOLOGIA: astenik(budowa wąska), pyknik(przysadzista), atletyk(muskularna), dysplastyk(nieharmonijna).
10.Przyczyny i skutki tendencji przemian.
Tendencja przemian jest zjawiskiem pozytywnym jednak są też negatywne przejawy tego procesu:
- występuje zwiększanie rozbieżności, zwłaszcza w okresie okołopokwitaniowym miedzy wiekiem chronologicznym i biologicznym. W konsekwencji wiek kalendarzowy stał się słabszym miernikiem rozwoju, bowiem zwiększył się zakres zmienności między osobniczej cech, co utrudnia określenie normalności rozwoju.
- przyśpieszonemu rozwojowi fizycznemu i dojrzewaniu płciowemu nie towarzyszy przyśpieszenie dojrzałości społecznej, która wraz z wydłużaniem nauki szkolnej ulega retardacji. Prowadzi to do trudności wychowawczych.
- w medycynie podkreśla się większą wrażliwość ustroju na wpływ czynników środowiskowych.