Zajmowaliśmy się kolejno, skupiając uwagę na zjawisku podmiotowości państwa:

1. zdefiniowaniem państwa w rozumieniu prawa międzynarodowego;

2. scharakteryzowaliśmy też jego kompetencje/jurysdykcje;

teraz przychodzi zająć się kolejną zapowiedzianą kwestią:

3. powstaniem państwa i przekształceniom jakim w toku swej egzystencji podlega;

Zjawisko:

1. powstania państwa;

2. jak i przekształcenia państwa jakim w toku swej egzystencji podlega;

postrzegać powinniśmy - odpowiednio - jako pewien typ zdarzeń - które:

1. w przypadku powstania państwa - prowadzi do swoistej „restrukturyzacji” - zmiany konfiguracji kompetencji/jurysdykcji państw dotąd istniejących, czego spektakularnym podkreśleniem jest wzbogacenie o nowe państwo rysunku mapy politycznej świata.

Prowadzi powstanie państwa do oczywistej zmiany struktury kompetencji/jurysdykcji:

- nie tylko w aspekcie przestrzennym;

- ale i jakościowym - w odniesieniu do państw wchodzących w relacje z nowym państwowym podmiotem;

2. w przypadku przekształcenia państwa jakim w toku swej egzystencji podlega, owe przekształcenia prowadzą do zmian jakościowych i ilościowych w strukturze kompetencji/jurysdykcji państwa i państw trzecich w obrębie istniejącej, niezmienionej podmiotowo społeczności międzynarodowej.

Przekształcenia kompetencji/jurysdykcji, o których mówimy, są następstwem zmian zachodzących w obrębie elementów składowych państwa tzn., w obrębie: terytorium, ludności i władzy.

(i) zmiany w obrębie elementu „terytorium”;

A. zmiany konfiguracji kompetencji/jurysdykcji to przede wszystkim zmiany wywołane umową cesji części terytorium (umowa zbycia przez jedno z państw, a nabycia przez drugie z państw części terytorium tego pierwszego).

Przekształcenia terytorialne prowadzą do zmian.

Prowadzą do zmian kompetencji/jurysdykcji w sensie ilościowym, w rozumieniu przestrzennym - tzn. do rozszerzenia przez nabywającego terytorium zakresu jego kompetencji/jurysdykcji w nabytej przestrzeni, a uszczuplenia przez cedującego zakresu realizowanych przezeń kompetencji/jurysdykcji.

Prowadzić mogą do zmian kompetencji/jurysdykcji w sensie jakościowym, gdy np. następuje cesja terytorium posiadającego międzynarodowy status: strefy zdemilitaryzowanej i/lub zneutralizowanej, czy też obszaru obejmującego umiędzynarodowioną drogę komunikacyjną (np. rzeka międzynarodowa, przestrzeń archipelagowa; kanał międzynarodowy; cieśnina morska). Akt cesji oznacza, że cedujący w palecie swoich kompetencji terytorialnych nie będzie musiał podejmować jurysdykcyjnych działań, które międzynarodowy status przestrzeni gwarantują - ten typ kompetencji/jurysdykcji realizował będzie przejmujący władzę nad przestrzeniami o takim właśnie statusie i charakterystyce;

B. zauważmy także, że zmiany w konfiguracji kompetencji/jurysdykcji państwa (państw) będące pochodną zmian terytorialnych, to także zmiany wywołane zanikiem państwa - państwo „umiera” - znika z mapy politycznej - jego kompetencje zanikają lub są - rzecz prawno-międzynarodowych ustaleń - przejmowane przez inne istniejące (pozostające na mapie politycznej) państwo (państwa).

(ii) Oba wyżej podane przypadki zmian w elemencie terytorium - cesja części terytorium, jak i zanik państwa - pociągają za sobą równolegle zmiany w obrębie elementu - „ludność”: Zarówno państw zawierających umowę cesji, jak i państw obejmujących przestrzeń po państwie zanikającym.

Te zmiany mogą powodować głębokie zmiany w strukturze kompetencji/jurysdykcji personalnej państwa, wynikających z przekształceń ilościowych i jakościowych jego „ludności”.

Ilościowych - bowiem - tak cesja, jak i zanik państwa mogą być źródłem „impulsu migracyjnego” wywołujących zmiany w ilościowym (składzie) ludności państw (np. repatriacja ludności polskiej ze wschodu, bezpośrednio po 1945 roku). Nadto powiększenie się liczby ludności, jeśli ma miejsce, implikuje wzrost intensywności wykonywania - kompetencji/jurysdykcji personalnej - wyrazem czego możliwy m.in., wzrost interwencji w ramach opieki dyplomatycznej.

Jakościowych - bowiem - w państwie obejmującym w drodze cesji nową przestrzeń, czy też w państwie obejmującym przestrzeń państwa zanikającego, może pojawić zupełnie dla niego nowy problem, problem ochrony mniejszości, z którym nie miało dotąd do czynienia;

(iii) zmiany w obrębie elementu „władza”.

Każda zmiana w obrębie władzy rzutuje lub rzutować może na konfigurację kompetencji/jurysdykcji państwowych.

A. relatywnie w najmniejszym stopniu jest to następstwem konstytucyjnej zmiany rządów; zakres i treść kompetencji nie ulega zmianie, może wszakże zmienić się sposób ich realizacji w sposób nieobojętny dla innych państw;

B. w relatywnie dużym stopniu może to być następstwem zmiany władzy w drodze poza konstytucyjnej tj. w drodze „zamachu stanu” - gwałtowany przewrót może wywoływać głębokie zmiany w konfiguracji kompetencji wynikającej z wypowiedzenia jakichś umów, lub zmiany sposobu wykonywania pewnych kompetencji

Konstatując praktykę powstawania państw jak również przekształcenia, które państwa w toku swojej egzystencji podlegają - powiedzieć możemy, że fenomen państwa ma swoją naturalną dynamikę, ta zaś ściśle powiązana jest z kompetencjami/jurysdykcją państwa, tzn. każdy z wymienionych przypadków wpływa na konfigurację (rekonfigurację) państwowych kompetencji/jurysdykcji i sposób ich wykonywania.

Skonstatowanie tej zależności prowadzi do pytania:

W jakim stopniu akt powstania państwa i przekształceń, którym podlega jest normowany prawem międzynarodowym ?

Nim na nie spróbujemy odpowiedzieć stwierdźmy, że „Państwo jest zjawiskiem, którego istnienie prawnik jedynie stwierdza.” Państwo, powstanie państw, jest w jakimś sensie „kaprysem historii”, trudnym do przewidzenia.

Przyczyny, które powodują iż państwo powstaje, są niezależne od prawa międzynarodowego. Prostą konsekwencją tego jest m.in., to, że prawo międzynarodowe nie limituje ilości państw członków międzynarodowej społeczności.

Przyczyny, które wywołują przekształcenia jakim państwo podlega, są również niezależne od prawa międzynarodowego.

Prawo międzynarodowe jakkolwiek pozostaje bezstronnym obserwatorem narodzin i śmierci państw oraz bezstronnym obserwatorem przekształceń jakim podlega, musi organizować życie zbiorowości suwerennych państw takim jakim ono jest, w więc ujmować w pewne ramy skutki tych dynamicznych procesów - narodzin i przekształceń - oddziałujących na zakres i sposób wykonywania kompetencji/jurysdykcji zainteresowanych podmiotów.

Prawo międzynarodowe, podkreślmy raz jeszcze, jakkolwiek nie interesuje się przyczynami powstania państw i nie interesuje się przyczynami zachodzących jego przekształceń to jednak:

- interesuje się procesem powstawania państwa jeśli już proces ten toczy się - w tym sensie, że wymaga w procesie tym spełnienia pewnych reguł zarówno przez bezpośrednio zaangażowanych w proces, jak i społeczność międzynarodową; wyrazem tego zainteresowania identyfikacja przyjętych przezeń sposobów powstawania „państw;

- interesuje się tym jak państwowy podmiot nabywa i zbywa (części) terytorium, a także w jakich warunkach je traci; określa reguły nabywania i zbywania części terytorium spełnienie, których decyduje o prawnej trwałości takich przekształceń;

- interesuje się skutkami zmian suwerennego władztwa nad terytorium; tzn. losem związanych z terytorium zobowiązań międzynarodowych - wskazując na reguły ich „dziedziczenia” - reguły sukcesji;

- wreszcie ustanawia mechanizm, za pomocą którego, powstanie państwa jak i też przekształcenia jakim państwo podlega, a w następstwie tych zdarzeń, nabycie lub modyfikacja kompetencji/jurysdykcji stają się skuteczne wobec innych istniejących państw; służy temu instytucja uznania.

Przedmiotem zainteresowania Państwa, słuchaczy wykładu będą zatem kolejno:

- sposoby powstawania państw;

- nabycie i utrata terytorium;

- sukcesja państw;

- uznanie;

Sposoby powstania państw

Przyjęta typologia sposobów powstawania państw:

(i) terytorium państwowo niezorganizowane (powstanie pierwotne) - res nullius;

(ii) terytorium państwowo zorganizowana (powstanie pochodne) - wolą ludności lub decyzją polityczną państw; np.:

Liberia - dzieło prywatnej organizacji amerykańskiej (Amerykańskiego Stowarzyszenia Kolonizacyjnego założonego w 1816); osiedlenie wyzwolonych niewolników w Afryce Zachodniej w 1821. W 1847 deklaracja niepodległości, Republika Liberii;

Stany Zjednoczone - spontaniczna decyzja społeczności 13 stanów - Kongres Kontynentalny, Deklaracja Niepodległości 1776; utworzenie Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej (15.11.1977); Artykuły Konfederacji i Wiecznej Unii 1781; Konstytucja 1787...

Belgia - decyzja mocarstw - Francji, Zjednoczonego Królestwa, Prus u Austrii - konferencje londyńskie 1830, 1831;

Współczesny kształt mapy politycznej świata jest następstwem;

- emancypacji obszarów powierniczych i niesamodzielnych - (1) akty dekolonizacji;

- przekształceń w przestrzeniach państwowo zorganizowanych - akty: (2) secesji, (3) podziału, (4) zjednoczenia;

(1) Proces dekolonizacji (dekolonizacja).

Karta NZ określając w art. 1 cele Narodów Zjednoczonych, po wskazaniu celu `pierwszego' - działania na rzecz `międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa', wskazuje jako cel kolejny - potrzebę `poszanowania zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów'.

W chwili podpisania Karty NZ termin samostanowienia narodów, prawo do samostanowienia narodów odnoszone było do narodów, które o swoim samostanowieniu już zdecydowały. Wyrazem tego były, ukształtowane i istniejące z ich woli, `ich' narodowe państwa.

Rozwój międzynarodowych relacji sprawił wszakże, że termin samostanowienie narodów, prawo do samostanowienia narodów zaczął być stopniowo łączony, z procesem politycznej emancypacji społeczności terytoriów, kwalifikowanych przez Kartę NZ jako, powiernicze (rozdz. XII Karty - „Międzynarodowy system powiernictwa”) i niesamodzielne (rozdz. XI Karty - „Deklaracja w sprawie obszarów niesamodzielnych”).

(i) Terytoria powiernicze to - system powiernictwa obejmował - głównie obszary mandatowe „B” i „C”;

Zadaniem systemu było „(...) popierać polityczny, gospodarczy, społeczny i wychowawczy postęp ludności obszarów powierniczych oraz jej stopniowy rozwój w kierunku samowładności lub niepodległości, z uwzględnieniem specyficznych warunków każdego obszaru i jego ludów, ich swobodnie wyrażonych życzeń oraz stosownie do poszczególnych układów powierniczych;

(ii) Terytoria niesamodzielne

Wśród 51 państw założycieli NZ, wiele państw posiadało terytoria zamorskie (de facto kolonie). Terytoria te kwalifikowane były przez Kartę NZ jako obszary niesamodzielne.

W myśl jej postanowień „Członkowie Organizacji..., którzy odpowiadają lub podejmują się odpowiedzialności za administrację obszarów, których ludność nie osiągnęła pełnego samorządu, uznają zasadę, że najważniejsze są interesy mieszkańców tych obszarów, i jako święte posłannictwo przyjmują swój obowiązek popierania w najwyższym stopniu dobrobytu ludności tych obszarów...

i w tym celu zobowiązują się... (...) rozwijać samowładność, należycie uwzględniać dążenia polityczne ludności i pomagać jej w stopniowym rozwoju własnych wolnych instytucji politycznych, stosownie do specyficznych warunków każdego obszaru i jego ludności i różnych stopni rozwoju;

Po dokonaniu przeglądu stanu posiadania przez państwa członkowskie ONZ terytoriów niesamodzielnych, Zgromadzenie Ogólne rezolucją 66 (I) w 1946 roku wskazało na 74 takie terytoria. Lista ta uległa istotnemu powiększeniu po przyjęciu Hiszpanii i Portugalii do ONZ.

Aktualnie (2002) jest 16 terytoriów niesamodzielnych, m.in., jako takie kwalifikowane są:

brytyjskie... Falklandy, Kajmany, Gibraltar,

francuska... Nowa Kaledonia,

amerykańska... Guam,

hiszpańska... Sahara Zachodnia;

(iii) Emancypacja polityczna społeczności terytoriów powierniczych i niesamodzielnych - proces dekolonizacji (1955-1975) - nowa formuła realizacji prawa do samostanowienia narodów.

Proces dekolonizacji (przebiegający w głównym swoim nurcie w latach 1955-1975) stymulowały postanowienia uchwały Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 1514 z 14.12.1960 roku - Deklaracji w sprawie przyznania niepodległości krajom i narodom kolonialnym.

Deklaracja ta „przekreśliła” przewidziany Kartą podział na terytoria powiernicze i niesamodzielne. Deklaracja bowiem „popierała ruchy niepodległościowe na terytoriach powierniczych i niesamodzielnych.”

Stwierdzała, że „wszystkie narody zamieszkujące oba rodzaje obszarów mają prawo do samostanowienia; co oznacza prawo do określenia wg własnej woli swego statusu politycznego oraz swobodnego rozwijania swego życia gospodarczego, społecznego i kulturalnego (...).

Podkreślała, że „Niedostateczne... przygotowanie polityczne, gospodarcze i społeczne i kulturalne nie powinno w żadnym przypadku stanowić pretekstu do zwlekania z przyznaniem niepodległości.”

Ten (dekolonizacyjny) wymiar samostanowienia potwierdziła, kolejna Deklaracja Zgromadzenia Ogólnego - Deklaracja zasad prawa międzynarodowego dotycząca przyjaznych stosunków i współdziałania państw zgodnie z Karą Narodów Zjednoczonych z 24.10.1970 roku

Prawo do określenia wg własnej woli swego statusu... nie koniecznie musiało oznaczać niepodległość. W praktyce to jednak oznaczało dokonanie takiego właśnie wyboru.

W procesie poszerzanie się kręgu państw członkowskich ONZ odnotowuje się dwa okresy `przyspieszenia'.

Pierwszy w latach 1955 (76 członków ONZ) - 1975 (144 członków ONZ) - 76 + 68 państw = 144 - to właśnie efekt procesu dekolonizacji Afryki i Azji + 2 państwa niemieckie (NRD, RFN - 1973);

(iv) Konieczne przesłanki procesu dekolonizacji

Proces dekolonizacji musiał spełnić z pkt widzenia prawa międzynarodowego dwa warunki:

- ludność musiała deklarować wolę posiadania niepodległego państwa;

- proces uszanować musiał zasadę uti possidetis iuris;

Uti possidetis, ita possidetis - “Niech pozostanie tak, jak dotychczas posiadacie” -

„Hiszpańskie kolonie Środkowej i Południowej Ameryki proklamując niepodległość w drugiej dekadzie XIX wieku, przyjęły zasadę prawa konstytucyjnego i międzynarodowego, której dały nazwę uti possidetis iuris z 1810 roku. Zasada ta utrwala regułę że granicami nowopowstałych republik będą granice odziedziczonych przez nie hiszpańskich prowincji. Ta ogólna zasada dawała tę korzyść ..., że z prawnego punktu widzenia żadne terytorium dawnej Ameryki hiszpańskiej nie pozostawało bez właściciela.” (orzeczenie w sporze granicznym między Kolumbia a Wenezuela - 1922)

Wyrok MTS w sprawie sporu granicznego między Burkina Faso a Mali (1986) stwierdza, że zasada uti possidetis iuris „Stanowi zasadę ogólną prawa międzynarodowego, logicznie związaną ze zjawiskiem wybijania się na niepodległość, w którym to procesie się ujawnia. Jej cel jest oczywisty, uniknięcie zagrożenia i niebezpieczeństw dla nowopowstałych państw.”

„(...) zasada uti possidetis iuris (...) jakkolwiek w swych źródłach była zasadą normującą problemy dekolonizacji w Ameryce i Afryce, stanowi dzisiaj zasadę będącą zasadą generalną”, której to prawo do samostanowienia nie może uczynić bezskuteczną „poza przypadkiem porozumienia zawartego przez zainteresowane państwa (Komisja Arbitrażowa ds. Jugosławii - opinia 3 i 2, 11.01..1992)

(v) Formy dekolonizacji - forma realizacji prawa do samostanowienia.

Procesy dekolonizacji nie zawsze przebiegały pokojowo.

Szereg kolejnych rezolucji po przyjęciu Deklaracji nr 1415 potwierdzało „niezbywalne prawo ludności obszarów kolonialnych do prowadzenia walki przeciwko kolonialnej władzy przy użyciu wszelkich koniecznych środków, która tłumi jej niepodległościowe aspiracje.”

Te środki konieczne to także akty użycia siły.

Użycie siły w procesach dekolonizacji staje się uznanym w prawie wyjątkiem od zasady zakazującej użycia lub grożenia użyciem siły.

Prawo ochrony ofiar konfliktów zbrojnych - ściślej Protokół Dodatkowy I do konwencji genewskich z 1977 roku - stwierdza to, stanowiąc w art. 1, że ochrona prawa genewskiego obejmuje nie tylko przypadki konfliktów międzypaństwowych, lecz obejmuje „(...) konflikty zbrojne, w których ludy walczą przeciw panowaniu kolonialnemu i obcej okupacji oraz przeciwko reżimom rasistowskim, wykonując swe prawo do samostanowienia zawarte w Karcie Narodów Zjednoczonych oraz w Deklaracji w sprawie zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków i współpracy między państwami, zgodnie z Karta Narodów Zjednoczonych.”

(2) Secesja

Secesja to akt oderwania części terytorium istniejącego państwa i ustanowienie na części oderwanej państwa nowego. Prawo międzynarodowe nie aprobuje, nie autoryzuje praktyki secesji. Powód ?

Przyjmuje się, że terytorium `secesjonistyczne' nie posiada - w odróżnieniu od terytorium powierniczego czy też niesamodzielnego - statusu odrębnego i różnego od terytorium od którego się separuje. Z tej przyczyny każda secesja w istocie swojej godzi w kardynalna zasadę międzynarodowego porządku prawnego, zasadę stanowiącą o ochronie integralności terytorialnej (istniejącego) państwa.

Praktyka secesji:

Nieudanej:

- 1960-1961 - próba secesji Katangi (Kongo) - RB zakwalifikowała próbę jako „działania secesjonistyczne nielegalnie podjęte przez administracje prowincji Katanga”;

- 1967-1969 - secesja prowincji Biafra (Nigeria) - SG ONZ stwierdził, że „ONZ nigdy nie zaakceptowała i nigdy nie zaakceptuje zasady dopuszczającej secesję części państwa”;

Udanej:

1971 - oderwanie się od Pakistanu, Wschodniego Bengalu (Bangladesz); 1993 - Erytrea od Etiopii; 2002 - Timor Zachodni od Indonezji;

Secesja 14 republik radzieckich;

* 1991 - traktat białowieski (8.12.) (Ukraina, Białoruś, Rosja) + traktat z Ałma-Aty (21.12.) powołujący do życia Wspólnotę Niepodległych Państw (WNP) - stwierdzały, że Federacja Rosyjska jest kontynuatorem ZSRR. Podmiot państwowy zmienia `imię', kontynuując swoją podmiotową egzystencję, w zmienionym przestrzennie kształcie.

* w Deklaracji z Ałma-Aty podpisanej (21.12.1991) przez byłe republiki radzieckie (11) przystępujące do WNE - (z wyjątkiem republik bałtyckich i Gruzji) postanowiono, że „(...) Państwa Wspólnoty Niepodległych Państw popierają rozwiązanie w następstwie przyjęcia którego Rosja kontynuować będzie członkostwo ZSRR w ONZ, włączając w to członkostwo w Radzie Bezpieczeństwa i innych organizacjach międzynarodowych.”

Bieg tzw. „rozpadu” ZSRR daje podstawy, aby przyjąć, że deklaracje niepodległości byłych republik radzieckich (Łotwy i Estonii w 1990, Litwy zaś w 1991) sygnalizowały o dokonaniu secesji - oderwaniu się republik bałtyckich od podmiotu państwowego o imieniu ZSRR, zaś traktaty z Białowieży i Ałma-Aty, sygnalizowały o dokonaniu secesji - oderwaniu się od podmiotu państwowego o imieniu Federacja Rosyjska, republik pozostałych.

Secesja Kosowa (17.02.2008);

Starcie się dwóch nacjonalizmów serbskiego i kosowskiego (albańskiego) osiągnęło swoje współczesne apogeum w latach 80'. Podjęcie przez społeczność Kosowa na przełomie dekady 80'/90' kroków prowadzących do usamodzielnienia się w ramach Federacyjnej Republiki Jugosławii (przekształcenia autonomii prowincji w (siódmą) republikę FRJ) wywołało proces pacyfikacji prowincji, a w następstwie tego, deklarowanie w referendum (1991) woli oderwania się od FRJ, proces pacyfikacji pogłębiło. Serbskie akcje osłabił proces rozpadu jugosłowiańskiej federacji (91'-96'). Ich wznowienie i nasilenie, jak i w odpowiedzi, zorganizowany polityczny (Liga Demokratyczna Kosowa, powstała w 1989 roku partia polityczna) i zbrojny opór społeczności Kosowa (Wyzwoleńcza Armia Kosowa) nastąpiły w latach 96-99. Skala cierpień albańskiej ludności prowincji (osób wysiedlonych - `etniczne czystki': 200 tys. - 1997; 350 tys. - 1999;), jak i dokonywanych zniszczeń wywołała międzynarodowe reakcje. Powstała (1998) tzw. Grupa Kontaktowa ds. Byłej Jugosławii (przedstawiciele: Francji, Niemiec, Włoch, Rosji i Stanów Zjednoczonych - mediator pomiędzy stronami konfliktu). Spotkanie w Ramboullet (23.02.1999) gdzie między stronami mediowali przedstawiciele UE, Rosji i Stanów Zjednoczonych, zakończyło przyjęcie tzw., Porozumienia z Ramboullet, jako dokumentu wyjściowego dla dalszych negocjacji dotyczących już jego praktycznej implementacji - unormowania sytuacji w Kosowie. Dalsze ich prowadzenie na warunkach Grupy Kontaktowej zostało jednak przez FRJ odrzucone. FRJ odrzuciła warunek zgody na swobodne poruszanie się formacji NATO w jej państwowej przestrzeni. W następstwie tego, jak i kontynuowania serbskich operacji w Kosowie, nastąpiła interwencja NATO (23.03.-10.06).

Zakończenie akcji NATO nastąpiło w chwili przyjęcia 10.06.1999 roku przez RB ONZ rezolucji nr 1244. Jej podjęcia było kwalifikowaniem sytuacji jako „zagrażającej międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu” (rozdz. VII Karty NZ). Rezolucja ustanowiła Kosowo protektoratem międzynarodowym sprawowanym przez ONZ. Międzynarodowy zarząd sprawować miała misja ONZ - UNMIK (United Nations Interim Administration Mission in Kosovo). Misję ONZ wspomagają, podlegające UNMIK: NATO, Unia Europejska i Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy. Zarząd objął: w obszarze administracji cywilnej i wymiaru sprawiedliwości UNMIK; w obszarze bezpieczeństwa, NATO (KFOR - Kosovo Force); demokratyzacji i tworzenia instytucji demokratycznych, OBWE; rekonstrukcji i rozwoju ekonomicznego, UE. Działania UNMIK, jak i wspomagających ONZ organizacji, pozwoliły ukształtować podstawową tkankę instytucji organów przedstawicielskich (parlament), jak szeroko rozumianej administracji, w przestrzeni Kosowa. Działania te nie wyczerpują jednak misji ONZ. Misję tę wyczerpie rozstrzygnięcie społeczności międzynarodowej o politycznym statusie Kosowa.

Wypracowanie projektu rozwiązań dotyczących politycznego statusu Kosowa zostało powierzone (25.10.2005) decyzją RB ONZ Martti Ahtissari (byłemu prezydentowi Finlandii). RB antycypowała w swej decyzji, iż pożądanym rozwiązaniem dla Kosowa winno być „znacząca autonomia lub niepodległość”. Projekt - Comprehensive Proposal for the Kosovo Status Settlement - został ukończony i przedłożony RB ONZ - 2.02.2007. Projekt w istocie projektuje powstanie w Kosowie państwa. Prowadzone przez Martti Ahtissari ze stronami konfliktu negocjacje nt jego ew. wdrożenia nie przyniosły rezultatu. Serbia wyklucza oddzielenie się Kosowa od Serbii. W związku z niemożnością wypracowania porozumienia Ahtissari w swym sprawozdaniu przedłożonym (26.03.2007) Sekretarzowi Generalnemu ONZ stwierdził, że przyznanie niepodległości prowincji jest „jedynym rozwiązaniem pozwalającym na stabilizację i rozwój ekonomiczny tego regionu.”.

Ostateczna decyzja w sprawie przyszłości Kosowa należy do RB ONZ. Brak jednomyślności w sprawie Kosowa stałych członków Rady wyklucza podjęcie merytorycznej decyzji.

17 lutego 2008 roku parlament Kosowa ogłosił niepodległość Kosowa.

Punktem wyjścia dla oceny zdarzeń zachodzących w Kosowie (secesja ?) jest rezolucja nr 1244 RB ONZ (1999) ustanawiająca Administrację ONZ w Kosowie i ustanawiająca ramy prowadzenia debaty nt. przyszłego politycznego i prawnego statusu Kosowa.

Rezolucja we wstępie stwierdza, że RB podejmuje ją „Potwierdzając zobowiązanie wszystkich państw członkowskich do poszanowania suwerenności i terytorialnej integralności Federacyjnej Republiki Jugosławii i innych państw regionu (...)”

W szczegółowych postanowieniach rezolucji dotyczących przyszłego statusu Kosowa - $ 11 pkt a i e - rezolucja stwierdza, że „ostateczne rozwiązanie” będzie brało pod uwagę ustalenia przyjęte w Porozumieniach z Ramboullet.

Porozumienia z Ramboullet czyli `Interim Agreement for Peace and Self-Government In Kosovo' http://jurist.law.pitt.edu/ramb.htm - w wielu miejscach akcentuje integralny związek Kosowa z FRJ. W: Preambule; następnie w części zatytułowanej „Framework” Artykuł I Zasady (pkt. 2); wreszcie w rozdziale 1 zatytułowanym „Konstytucja”, w którym deklarowane jest, iż pragnieniem stron jest, aby „(...) poprzez tę Konstytucję ustanowić instytucje demokratycznego samorządu w Kosowie, opartych na poszanowaniu terytorialnej integralności i suwerenności Federacyjnej Republiki Jugosławii.”

Rozdz. 8, Artykuł I, pkt 3 Porozumień, stanowi także, że międzynarodowe spotkania stron porozumienia będą się odbywały co trzy lata „w celu określenia mechanizmu ostatecznych ustaleń dotyczących Kosowa, mając na uwadze wolę społeczności, opinie stosownych władz, wysiłków każdej ze stron na rzecz implementacji tego porozumienia (...)”.

Ten zapis wskazuje, iż przyjmując Porozumienia, strony zakładały, iż obok pozostawania Kosowa w ramach FRJ, inne rozwiązania statusu Kosowa mogą mieć miejsce i są możliwe.

Zatem - w świetle zapisów Porozumień z Ramboullet i przywołujących jej postanowienia rezolucji RB nr 1244 są możliwe dwa rozwiązania: Kosowo pozostaje w ramach FRJ, możliwym jest jednak jego usamodzielnienie się w następstwie przeprowadzenia referendum ludowego - „zgodnie w wolą społeczności”. Tę perspektywę strona serbska w Ramboullet akceptowała. Powód odrzucenia Porozumień przez FRJ był inny.

Sądzić zatem należy, mając na uwadze postanowienia rezolucji RB nr 1244, że niepodległość Kosowa, secesja prowincji od FRJ jest możliwa i prawnie uprawniona, jeżeli:

Serbia w porozumieniu z społecznością Kosowa wyrazi na to zgodę, a referendum ludowe wolę ustanowienia państwa potwierdzi;

Strony Porozumień z Ramboullet (w tym Serbia), po przeprowadzeniu referendum ludowego, stwierdzą o powstaniu państwa;

Strony Porozumień z Ramboullet będący członkami Rady Bezpieczeństwa, po przeprowadzeniu referendum ludowego, uchwałą Rady Bezpieczeństwa ONZ (za zgodą wszystkich stałych członków) stwierdzą o powstaniu państwa; ten akt może być kwalifikowany jako zakończenie regulowania przez Narody Zjednoczone stanu „zagrażającego międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu” od 1999 roku.

Sytuacja w której proklamacja niepodległości jest wyłącznie decyzją parlamentu w Kosowie nie wspartą zgodą Serbii, stron Porozumienia w Ramboullet lub Rady Bezpieczeństwa ONZ, jest faktem, który nie znajduje wsparcia w prawie międzynarodowym. Jest „(...) rozbiciem, (...) w części, integralności terytorialnej i jedności politycznej Serbii”. Jest faktem, który może w sposób trwały zmienić kształt mapy politycznej tej części Europy - ex faciis ius oritur / ex iniuria ius oritur. Pytanie tylko, jakim kosztem ?

Secesja a prawo do samostanowienia narodów ?

Deklaracja zasad prawa międzynarodowego (rezolucja ZO) z 1970 roku stanowi, że „prawo narodów do równouprawnienia i samostanowienia nie może być interpretowane jako upoważniające lub zachęcające do jakiejkolwiek działalności, która by rozbijała lub naruszała, w całości lub w części, integralność terytorialną lub jedność polityczną suwerennych lub niepodległych państw”.

Rządząca (po wygranych wyborach w 1976 roku w prowincji Quebec (Kanada)) partia PQ (Partie Quebequois) w 1980 roku zorganizowała referendum. Rząd postawił w nim pytanie o poparcie rozpoczęcia rozmów z rządem w Ottawie w przedmiocie uznania suwerenności prowincji Quebec i ustanowieniu jej politycznej i ekonomicznej unii z Kanadą. Opcja usamodzielnienia się została odrzucona większością 60 % do 40% (!). Powtórzone referendum (1995 roku) zasygnalizował niewielką przewagę przeciwników secesji. Problem ewentualnej secesji prowincji, legalności aktu secesji prowincji był przedmiotem analizy Sądu Najwyższego Kanady.

SN stwierdził m.in., że „Liczne dokumenty międzynarodowe które stanowią i wspierają prawo narodów do samostanowienia zawierają równoległe postanowienia wspierające konkluzje, że istnienie takiego prawa musi być odpowiednio limitowane, aby zapobiec zagrożeniu istniejącej terytorialnej integralności państw jak również stabilności relacji między suwerennymi państwami (...) i dodał „Państwo, którego rząd reprezentuje cały naród lub społeczności zamieszkujące na jego terytorium, na zasadzie równości i niedyskryminacji, i przestrzega realizacji tego prawa w swym porządku wewnętrznym, jest umocowane w świetle prawa międzynarodowego do ochrony swej terytorialnej integralności.”

SN istnienie takiego stanu prawa i spraw nim normowanych w Kanadzie potwierdził. I odnosząc się do praktyk kolejnych (jak i przyszłych) `emancypacyjnych' referendów stwierdził, że: „Quebec nie mógłby, niezależnie od wyniku referendum, przywoływać swojego prawa do samostanowienia w celu uzasadnienia swej secesji od innych części federacji. Demokratyczny głos, jakiejkolwiek większości, nie wywołałby skutków prawnych sam w sobie i nie mógłby zepchnąć w drugi plan zasad federalizmu i rządów prawa, praw jednostek i mniejszości, funkcjonowania porządku demokratycznego w innych prowincjach jak i w całej Kanadzie.”

SN konsekwentnie wywodził, że „prawo do zewnętrznego samostanowienia (które mogłoby przybrać formę domagania się prawa do jednostronnej secesji) pojawia się jedynie w skrajnych przypadkach, i, nawet wtedy, przy bardzo ostrożnym zdefiniowaniu uzasadniających to okoliczności (...).

M.in., ta wypowiedź SN Kanady, inspiruje próby zdefiniowania takich sytuacji i okoliczności. W świetle opinii doktryny, orzeczeń sądowych, praktyki państw (niepodległość Kosowa ?) próba uprawnionej secesji - naruszającej integralność terytorialną istniejącego podmiotu państwowego - musi wykazać, że:

1. dokonujący secesji są „narodem” (etnicznie wyodrębnioną grupą);

2. państw od którego chcą się oderwać, w sposób poważny narusza ich prawa człowieka;

3. nie istnieją inne efektywne środki, ani w prawie wewnętrznym ani międzynarodowym, aby ich podmiotową tożsamość uchronić;

(3) Podział

Podział - następuje, gdy na obszarze państwa dotąd istniejącego powstają dwa lub więcej państw. To nowe podmioty państwowe.

Proces dekompozycji Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Jugosławii w ocenie Komisji Arbitrażowej ds. Jugosławii wyrażonej w opinii nr 1 (29.11.1991) był „toczącym się procesem podziału”, a w opinii nr 8 (4.07.1992) „zakończonym procesem podziału w następstwie którego nie istnieje Federacyjna Socjalistyczna Republika Jugosławii”.

Proces niekontrolowany lub kontrolowany.

Słowacja ogłosiła o swojej suwerenności 17.07.1992 roku, po podpisaniu przez przywódców czeskich i słowackich protokołu, w którym stwierdzono o niemożliwości kontynuowania podmiotowego bytu Czechosłowacji (tzw. `porozumienie z Bratysławy'). Szereg problemów prawnych jakie stawiał podział (m.in., biegu linii granicznej) regulowanych było w porozumieniach, które ustalały, że spełnienie `aksamitnego rozwodu' - podział - nastąpi 1.01.1993 roku.

Secesja, podział - dotyczył państw federacyjnych - uszanowanie zasady uti possidetis iuris, było dla wszystkich oczywiste.

(4) Zjednoczenie

Zjednoczenie - oznacza akt połączenia się dwóch lub więcej państw; powstaje nowy państwowy podmiot, podmioty łączące się przestają istnieć.

Dobrowolny i równoprawny traktat zjednoczeniowy. Połączenie Jemenu Północnego z Południowym (1990).

Tzw. `zjednoczenie' Niemiec

Proces ten przebiegający w roku 1990 czyniony był w odwołaniu do art. 23 Ustawy Zasadniczej RFN przyjętej 23.05.1949 roku.

Artykuł 23 przewidywał dołączenie nowych landów do landów tworzących RFN, zaś w art. 146 przewidywał w następstwie połączenia przyjęta zostanie nowa konstytucja przez naród niemiecki, która w preambule potwierdzi wolę ochrony jedności narodowej i państwowej.

Art. 23 „Konstytucja obowiązuje przede wszystkim w landach Badenii, Bawarii, Bremie, Wielkim-Berlinie, Hamburgu, Hesji, Dolnej Saksonii, Nadrenii Północnej-Westfalii, Nadrenii-Palatynacie, Szlezwiku-Holsztynie, Badenii-Wirtembergii i Wirtembergii-Hohenzollern. W innych częściach Niemiec zostanie wprowadzona decyzją o przystąpieniu.”

Art. 146 „Niniejsza Ustawa Zasadnicza, która po dopełnieniu jedności i wolności Niemiec obowiązuje w odniesieniu do całego Narodu Niemieckiego, utraci swoje obowiązywanie w dniu, w którym wejdzie w życie konstytucja, która zostanie uchwalona przez Naród Niemiecki w drodze wolnej decyzji.”

Zatem w świetle zapisów prawa konstytucyjnego, połączenie które miało nastąpić nie było postrzegane jako tworzenie państwa nowego, nie było także łączeniem państw istniejących, lecz było aktem reintegracji części społeczności niemieckiej z państwem, od którego było ono oddzielone wbrew swej woli.

Ten proces reintegracji nastąpił w dwóch etapach:

Pierwszym:

aspekt wewnętrzny- 18.05.1990 RFN i NRD podpisały dwustronny układ o unii walutowej, gospodarczej i socjalnej;

aspekt zewnętrzny - 12.09.1990 układ o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec; konferencja „2 plus 4”;

Drugim:

Ratyfikacja przez Parlamenty RFN i NRD - 20.09.1990 - układu o przywróceniu jedności Niemiec (układ zjednoczeniowy);

Na mocy w/w umów i art. 23 Ustawy Zasadniczej - NRD 3.10.1990 roku połączona została z RFN; był to akt dobrowolnej inkorporacji, nie zaś zjednoczenia w rozumieniu przyjętej jego definicji.

Rozpad Czechosłowacji i tzw. `rozpad' ZSRR, zjednoczenie Niemiec RFN, rozpad Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii określał - po procesach dekolonizacji - wymiar kolejnego gwałtownego poszerzanie się kręgu państw członkowskich ONZ. Obejmował on lata 1990 (159) - 1993 (184) - 25 nowych państw - zmiany w Europie Środkowej i Wschodniej, na Bałkanach + 2 państwa koreańskie (1991);

Nabycie terytorium

Nabycie terytorium oznacza iż obejmujący je w suwerenne władanie ma prawo wykonywania na nim pełni kompetencji/jurysdykcji, z pełnym ich skutkiem wobec członków społeczności międzynarodowej.

Sposoby nabywania terytorium w perspektywie historycznej dotyczą:

- terytoriów, które w chwili nabycia nie podlegają niczyjej władzy;

- szczególną `formułą' nabycia terytorium u schyłku Średniowiecza była bulla hiszpańskiego papieska Aleksandra VI Inter Caetera (1493), gwarantująca Hiszpanii wszelkie odkryte i nieodkryte jeszcze ziemie położone na zachód i południe od południka łączącego oba bieguny, a oddalonego w swym biegu o 100 Mm na zachód od wysp Azorskich i Zielonego Przylądka (Cape Verde);

- swoistym `sposobem' nabycia terytorium były postanowienia traktatu z Tordesillas (1497) zawartego pomiędzy Hiszpanią a Portugalią, zmieniające ustalenia bulli Inter Caetera, a dzielące pomiędzy strony traktatu przestrzenie bullą opisane;

Nabywanie terytoriów w odwołaniu do reguł prawa międzynarodowego (prawa narodów) - a postrzeganych przez Europejczyków jako res nullius - kolonizowane pozaeuropejskie przestrzenie - następowało w drodze okupacji (ich zajęcia). Skutek prawny nabycia terytorium był konsekwencją sprawowania w zajętej przestrzeni efektywnej jej kontroli. Kontroli, która z biegiem czasu polegała na podjęciu wszelkich aktywności kompetencyjnych i jurysdykcyjnych, analogicznych do tych, jakie państwo kolonialne podejmowało w Metropolii.

Sprawowanie efektywnej kontroli sygnalizowane było wymaganym (np. w Afryce) prawem dopełnieniem obowiązku notyfikowania zainteresowanym państwom trzecim o fakcie nabycia terytorium.

Akt Generalny Konferencji Berlińskiej (1885);

Art. 34 „Mocarstwo, które w przyszłości obejmie w posiadanie jakiekolwiek terytorium na wybrzeżach lądu afrykańskiego poza granicami swych dotychczasowych posiadłości, albo które nie mając ich dotąd, nabędzie je w przyszłości, i tak samo Mocarstwo, które obejmie tam protektorat, prześle notyfikację odpowiedniego aktu innym Mocarstwom Akt niniejszy podpisującym, aby dać im możność wystąpienia z ewentualnymi reklamacjami.

Art. 35 „Mocarstwa Akt niniejszy podpisujące uznają, że na terytoriach przez nie zajętych na wybrzeżach lądu afrykańskiego mają obowiązek ustanowić wystarczającą władzę, która by była zdolna zapewnić poszanowanie praw nabytych i - w razie potrzeby - wolność handlu i tranzytu w warunkach, jakie będą umowami określone.”

Aktywności kolonizacyjne państw europejskich w Afryce podejmowały: Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Włochy, Hiszpania, Portugalia i Belgia. Każde z tych państw miało, więcej niż jedną kolonię.

- terytorium, które do chwili nabycia podlegało władzy innego państwa; w przypadku tym formuły nabycia terytorium dzielimy na umowne i pozaumowne;

Formuły umowne:

Podstawową formą nabywania terytorium jest umowa cesji. Kształtuje ona stan prawny między cesjonariuszem i cedentem, a także będąc skuteczna erga omnes nowy układ terytorialny w relacji wobec państw trzecich.

W przeszłości częstą formułą cesji były umowy kupna - sprzedaży terytorium. Pierwszym kupcem były Stany Zjednoczone - kupno Alaski od Rosji US (7,2 mln $), ale i Luizjany od Francji, Florydy od Hiszpanii, czy też Teksasu, Nowego Meksyku i Północnej Kalifornii od Meksyku.

Współcześnie umowy cesji służą;

- częściej - korygowaniu biegu granic - umowa polsko-radziecka z 1950 roku o wymianie 400 km2; podobnie umowa belgijsko-niemiecka z tego samego roku;

- rzadziej - zmianie porządku terytorialnego - traktaty pokojowe - przynależność Alzacji i Lotaryngii - traktat frankfurcki (1871) / traktat wersalski (1919);

Traktat pokoju z Niemcami (traktat wersalski) - 28.06.1919;

„Dział V. Alzacja i Lotaryngia.

Wysokie układające się Strony, uznając obowiązek moralny naprawienia krzywdy, wyrządzonej przez Niemcy w r. 1871 zarówno prawom Francji, jak i woli ludności Alzacji i Lotaryngii, która oddzielono od Ojczyzny mimo uroczystego protestu ich przedstawicieli na Zgromadzeniu w Boredaux, zgadzają się na następujące artykuły:

Art. 51. Terytoria odstąpione Niemcom na podstawie Preliminarzy Pokoju, podpisanych w Wersalu dn. 26 lutego r. 1871 i Traktatu frankfurckiego z dn. 10 maja 1871 r., przywraca się pod zwierzchnictwo francuskie od dnia zawieszenia broni z dn. 11 listopada r. 1918.

Postanowienia traktatów ustalających granicę z przed r., 1871, odzyskują moc obowiązującą. (...)”

Formuły pozaumowne:

W dobie ukształtowanej już społeczności suwerennych państw (wiek XVI....) akt nabywania terytorium, gdy wskazywać tytuł prawny nabycia był następstwem prowadzonych wojen lub następstwem porozumień będących następstwem wstępowania panujących lub członków ich rodzin w związki małżeńskie.

Formuła nabywania terytorium w następstwie `królewskich ożenków' praktykowana przez dynastię Habsburgów w wieku XV i XVI była powodem ukształtowania się powiedzenia - Bella gerant alii; tu felix Austria nube - „Niech inni prowadzą wojny, ty szczęśliwa Austrio, żeń się”.

Zawojowanie (debellatio) - faktyczne wykonywanie aktów władczych na terytorium zdobytym było tożsame z aktem aneksji terytorium.

STMS w sprawie statusu prawnego Grenlandii Wschodniej stwierdzał: (1933) „Podbój niezależnie od przyczyny jego dokonania prowadził do utraty suwerenności w następstwie prowadzonych działań wojennych między państwami, powodował że wskutek klęski jednego z nich, suwerenność nad terytorium przechodziła z państwa pokonanego na państwo zwycięskie”.

Ten sposób nabywania terytorium to przeszłość, bowiem traktat wyrzeczenia się wojny (17.08.1928) w art. I stanowił: „Wysokie układające się Strony oświadczają uroczyście imieniem swoich ludów, że potępiają uciekanie się do wojny celem załatwiania sporów międzynarodowych i wyrzekają się jej jako narzędzia polityki narodowej w swych wzajemnych stosunkach.”

Deklaracja zasad prawa międzynarodowego (rezolucja ZO z 1970 roku) stanowi wprost: „Żadne nabytki terytorialne wynikające z groźby lub użycia siły nie mogą być uznane za legalne”.

Rezolucja RB nr 662 (9.08.1990) - „aneksja Kuwejtu przez Irak, jakiejkolwiek nie przybrałaby formy i jakkolwiek nie byłaby uzasadniana jest pozbawiona jakiejkolwiek podstawy prawnej i jest nieważna”.

Akty jednostronne - jednostronna decyzja państw, sądu lub organu organizacji międzynarodowej przyznająca terytorium;Decyzja państw a decyzja organizacji międzynarodowej - traktaty pokojowe 1947) decyzja Zgromadzenia Ogólnego NZ o przyznaniu terytorium Erytrei Etiopii;Art. 23 traktatu pokojowego stwierdzał, że „Włochy zrzekają się wszelkich praw i tytułów do włoskich posiadłości w Afryce” i zgadzają się, „aby do chwili podjęcia ostatecznych rozstrzygnięć dotyczących ich przyszłości, posiadłości te pozostawały pod istniejącą administracją.” Ponieważ strony traktatu pokojowego nie podjęły we wskazanym traktatem terminie przedmiotowej decyzji, problem został przekazany Zgromadzeniu Ogólnemu ONZ. Zgromadzenie Ogólne (2.12.1950) przyjęło rezolucję, w której stwierdziło, że „Erytrea powinna stanowić autonomiczną jednostkę pozostającą w relacjach federalnych z Etiopią, poddaną suwerenności Etiopskiej Korony .” Relacja federacji Erytrei z Etiopią ustanowiona została 11.09.1952 roku.

Zasiedzenie - długotrwałe, rzeczywiste wykonywanie zwierzchnictwa nad terytorium rodzi skutek jego nabycia;

Na kryteria szczegółowe jakie musi spełniać akt zasiedzenia wskazuje wypowiedź w sprawie wysp Las Palmas (1928) arbitra Max'a Huber'a - „(...) wystarczy aby to wykonywanie [suwerenności]... w przeszłości było... wykonywane znacząco długo, w sposób ciągły i pokojowy, aby wykazać, wszelkiej władzy, która mogłaby uważać się za posiadająca suwerenność nad wyspą lub zgłaszać prawa do suwerenności, racjonalną możliwość tego, iż w świetle zachodzących okoliczności, należy stwierdzić stan rzeczy niezgodny z jej realnymi prawami lub prawami do wykonywania których aspiruje.”

Falklandy - przykład nabycia terytorium w drodze zasiedzenia

Falklandy - odkrycie brytyjskie (koniec XVI wieku); od 1770 Hiszpania panowała nad wyspami do 1816 roku; od 1816 niezależna od Hiszpanii, niepodległa Argentyna do 1833 roku włada wyspami; od 1833 roku terytorium zamorskie Zjednoczonego Królestwa. Po 1945 roku sugestie ONZ podjęcia rokowań w sprawie przynależności wysp. Odkrycie zasobów ropy naftowej i ich skala prowadzi m.in., do wojny o Falklandy 04-07.1982 r.; w 1995 roku strony konfliktu podpisują umowę o współpracy w zakresie eksploatacji złóż ropy, w praktyce nierealizowaną.

Suwerenność Wielkiej Brytanii nad wyspami - Falklandy (Malwiny) wg dominujących opinii doktryny jest wynikiem (pokojowego) zasiedzenia przez Zjednoczone Królestwo wysp należących w przeszłości do Argentyny.

Opinia Ministra Spraw Zagranicznych Argentyny wyrażona na posiedzeniu Komitety ds. dekolonizacji ONZ w roku 2007: „(... zapewnienie prawa do samostanowienia brytyjskim mieszkańcom wysp oznaczałoby zaakceptowanie rozbicia integralności terytorialnej Argentyny.” (!!!)

Sukcesja - reguły sukcesji

Omawiane dotąd zagadnienia - sposoby powstania państwa, nabycia terytorium - sygnalizują o trwałych zmianach terytorialnych.

Powiedzieć zatem możemy, że zmienia się gospodarz terytorium, na terytorium pojawia się lub wkracza na nie nowy suweren.

Rodzi się pytanie:

• czy może całkowicie zdystansować się od zobowiązań międzynarodowych swego poprzednika, związanych z przejmowanym terytorium ?

• czy też musi w pełni je honorować ?

Czy może tertium datur ?

Znaczenie postawionego pytania. Oto przykład:

Rozprzestrzenianie się broni atomowej nie leży w niczyim interesie. Społeczność międzynarodowa jest zainteresowana tym, aby broń atomowa nie była rozprzestrzeniania. Jest zainteresowana tym, aby formalnie i faktycznie - klub atomowy był nieliczny, był takim, nawet jeśli to trudne i ociera się o fikcję, klubem jedynie 5 Mocarstw.

Traktatowy obowiązek nieproliferacji (NPT - Non-Proliferation Treaty) - ciążący na Mocarstwach atomowych i pozostałych nie-atomowych stronach konwencji - określa układ o nie-rozprzestrzenianiu broni jądrowej przyjęty 1 lipca 1968 roku, którego ważność utrzymał traktat z 10 września 1996 roku. Stronami tego traktatu jest oczywiście 5 Mocarstw `atomowych'.

Jeżeli ZSRR, jedno z mocarstw atomowych przyjęło na siebie zobowiązania nie rozprzestrzeniania broni atomowej i w toku historycznych wydarzeń „zanika”, zaś kontynuatorem podmiotowości państwa radzieckiego jest Federacja Rosyjska, a pozostałe byłe republiki radzieckie dokonują secesji, rodzą się postawione na wstępie pytania:

• czy traktatowe gwarancje dotyczące nieproliferacji broni atomowej doznają dramatycznego uszczerbku bowiem nowopowstałe państwa - Ukraina, Białoruś i Kazachstan - nie `dziedziczą' po ZSRR zobowiązań NPT i stają się niezwiązanymi tym traktatem nowymi Mocarstwami atomowymi faktycznie dysponując składowaną na ich terytorium bronią atomową ?

• czy też gwarancje traktatowe nie doznają uszczerbku, bowiem dokonanie aktów secesji nie oznacza, iżby nowopowstałe państwa, były zwolnione z międzynarodowych zobowiązań poprzednika, `dziedziczą' NPT, a mamy do czynienia z uszczerbkiem jedynie politycznym, bowiem klub atomowy „kaprysem historii” powiększony został o 3 dalsze państwa, tworząc klub 8 Mocarstw atomowych, które są jednak świadome (liczymy na to) sensu zasady pacta sunt servanda ?

Problem „radzieckiej broni atomowej” szczęśliwie rozwiązano w sposób następujący. Republiki przekazały swój atomowy arsenał Rosji i przystąpiły do NPT (Białoruś 07.1993; Kazachstan 02.1994; Ukraina 12.1994).

Ale pytanie o los zobowiązań traktatowych dotyczących materii mniej skomplikowanych, w przypadkach secesji czy też wszelkich innych przekształceń terytorialnych, pozostaje.

Regulują kwestię m.in. losu zobowiązań traktatowych - reguły sukcesji państw.

Czym jest sukcesja ?

Sukcesja państw oznacza trwałe zastąpienie jednego państwa przez inne państwo w zakresie odpowiedzialności za międzynarodowe stosunki terytorium.

Mamy zatem, gdy o sukcesji mowa, do czynienia z trwałym zastąpieniem państwa, które nazywamy „państwem-poprzednikiem” przez „państwo sukcesora”. Państwo sukcesor wkraczając na terytorium, przejmuje w istocie odpowiedzialność za los związanych z tym terytorium zobowiązań międzynarodowych, które zaciągnęło i związało z nim „państwo-poprzednik”. Reguły sukcesji określają zakres przejętej za zobowiązania poprzednika odpowiedzialności.

Następuje przejęcie odpowiedzialności za los zobowiązań państwa poprzednika, ale ... wobec kogo ?

Skutki trwałego zastępowania na terytorium jednego państwa przez inne interesują wiele podmiotów:

(i) po pierwsze, interesują podmioty prawa krajowego - ściślej osoby fizyczne i prawne, które poddane zostają nowej władzy; osoby te muszą szanować nowy porządek prawny; pytają jednak, jak zmiana gospodarza wpłynie na ich dalszy - indywidualny, obywatelski, majątkowy los ? czy mogą liczyć na przewidziane prawem międzynarodowym gwarancje pozwalające zaadaptować się „bezboleśnie” w nowej politycznej i prawnej rzeczywistości ?

(ii) po drugie, interesują bezpośrednio „państwo poprzednika” i „sukcesora” bowiem:

- musi miedzy nimi nastąpić oczywisty podział majątku - podział majątku (w szerokim tego słowa znaczeniu - zarówno aktywów jak i pasywów - związanych z przestrzenią, z której jeden podmiot ustępuje, a drugi przestrzeń tę obejmuje;

- musi nastąpić także przejęcie materiałów, dokumentacji pozwalającej na kontynuowanie administracji przejmowanym terytorium;

(iii) (po trzecie, interesuje społeczność międzynarodową - bliższe i dalsze otoczenie - oczywiście jest subtelna różnica, czy przekształcenia dotyczą przestrzeni dawnego ZSRR, czy też Wysp Salomona na Pacyfiku;

Rozpatrzmy kolejno te typy relacji.

1. relacje między państwem sukcesorem a jednostkami (osobami fizycznymi i prawnymi);

1.1. Problem dotyczy uszanowania przez państwo sukcesora „praw nabytych” przez jednostki pod rządami regulacji państwa poprzednika.

Ten problem dzieli - współcześnie - państwa i doktrynę.

Wg klasycznego prawa międzynarodowego, względy słuszności przemawiają za tym, iż wymagać trzeba od sukcesora poszanowania praw nabytych jednostek, nabycie których nastąpiło:

na podstawie ustawodawstwa państwa poprzednika;

lub na podstawie zawartych przez jednostki z państwem tym kontraktów;

Zastosowanie tej zasady odnoszono jest przede wszystkim do praw o charakterze cywilnoprawnym, do praw które jednostki nabyły w drodze zawarcia kontraktów cywilnoprawnych z państwem poprzednikiem. Np. kontraktów przenoszących na jednostkę własność ziemi.

W wielu wypowiedziach STSM konsekrował tę zasadę. Także w sprawach, które dotyczyły II RP.

Otóż po zakończeniu I w. św. i odzyskaniu niepodległości, władze polskie na ziemiach byłego zaboru pruskiego podjęły działania zmierzające do unieważnienia nadań ziemi niemieckim kolonistom dokonanych przez władze zaborcze. Trybunał ocenił tę politykę jednoznacznie stwierdzając w swej opinii doradczej z 1923 roku, że

„(...) prawa nabyte zgodnie z prawem obowiązującym nie stają się prawem kaduka w następstwie zmiany suwerena. Nawet ci, którzy kontestują istnienie w prawie międzynarodowym reguł normujących zagadnienia sukcesji, nie zaprzeczają temu, aby prawa osób prywatnych, wliczając w nie prawa, które nabyły od państwa poprzednika jako właściciele ziemscy, nie mogłyby być skutecznie przeciwstawione sukcesorowi.”

Nie uszanowanie tej zasady rodzi odpowiedzialność międzynarodową - sprawa Fabryki chorzowskiej (1927).

1.2. Zasada uszanowania praw nabytych rozszerzana jest także - co potwierdza orzecznictwo międzynarodowe - na prawa nabyte w wyniku zawarcia kontraktów prawa publicznego. Ściślej chodzi o przypadki udzielenia przez państwo poprzednika koncesji na świadczenie usług o charakterze publicznym.

I tak w sprawie Mavromatisa (Grecja v. UK) - STMS - orzekł (1923), że Wielka Brytania (realizujące mandat w Palestynie) musi honorować udzielone przez upadłe Imperium Ottomańskie (Turcję) koncesje na prowadzenie robót publicznych (robót drogowych) na terytorium Palestyny.

W orzecznictwie międzynarodowym I poł. XX wieku panowało ugruntowane przekonanie, że ew. konflikty interesów stron w interesującej nas relacji dotyczącej honorowania praw uzyskanych w wyniku zawarcia kontraktów prawa publicznego, rozstrzygają zasady następujące:

- zasada nakazująca uszanowanie praw nabytych;

- jeżeli sukcesor odmawia uznania ważności udzielonej przez poprzednika koncesji, ma obowiązek przyznania podmiotowi stosownego odszkodowania:

- wysokość odszkodowania musi uwzględniać wysokość poniesionych nakładów na uruchomienia inwestycji, a także okres jej amortyzacji.

1.3. Trzeba odnotować wszakże, że praktyka II poł. XX wieku - szczególnie praktyka państwa rozwijających się (tzw. Trzeciego Świata) i państw socjalistycznych - tym klasycznym regułom uszanowania praw nabytych się sprzeciwiała.

Państwa uważały, że takiemu „automatyzmowi”, który niesie za sobą obowiązek uznania praw nabytych przeczy:

- konsensualna podstawa prawa międzynarodowego, tzn. państwo zawsze może odmówić zgody, zwłaszcza w przypadku głębokiej różnicy zdań w obrębie społeczności międzynarodowej w przedmiocie praw nabytych, na ich honorowanie;

- uszanowanie zasady przez państwa nowopowstałe eliminuje faktycznie możliwość prowadzenia przez nie samodzielnej polityki ekonomicznej - nie ma ono czym gospodarować, bowiem np.: (1) ziemia znajduje się w ręku ułamka % ludności państwa, byłych kolonizatorów; (2) brak po stronie nowopowstałych państw funduszy na stosowne, godziwe odszkodowanie, aby ziemię tę (od właścicieli) odzyskać;

Sumując, powiedzieć możemy, że jakkolwiek dla państw kierujących się w urządzaniu państwa regułami gospodarki rynkowej przyjęcie reguły honorowania praw nabytych (a nade wszystko przyznania stosownego odszkodowania, w przypadku przejęcia własności) wydaje się oczywiste - to w prawie międzynarodowym polaryzacja opinii jest współcześnie zbyt głęboka, aby mówić o przyjęciu klasycznej zasady praw nabytych w normowaniu interesującej nas relacji - jednostka - „sukcesor” - zarówno w odniesieniu do kontraktów cywilnoprawnych, jak i kontraktów prawa publicznego.

1.4. Natomiast, gdy mieć na uwadze prawa publiczne jednostek gwarantowane przez państwo poprzednika takie np. jak:

prawo wyborcze (bierne);

prawo piastowania urzędów publicznych;

dysponowania obywatelstwem państwa poprzednika;

uważa się, że nie muszą być one honorowane przez państwo sukcesora. Uważa się, że należą one do „sfery zastrzeżonej” państwa sukcesora.

Mimo tak kategorycznego stwierdzenia, w odniesienia do kwestii obywatelstwa jednostki poddanej władztwu nowego suwerena - problem - nie jest współcześnie tak jednoznaczny.

1.4.1. Wpływ zmian terytorialnych na obywatelstwo osób prywatnych - staje się przedmiotem międzynarodowej debaty - wywołany zostaje tzw. „problem sukcesji obywatelstwa”.

Przyznanie lub odmowa przyznania obywatelstwa jest prerogatytwą państwa. To co oczywiste, także prerogatywą państwa sukcesora.

Jednakże - nie tylko instynkt, ale i rozum podpowiada nam - że, nie powinno się przyznawać sukcesorowi prawa do arbitralnego określenia kręgu osób, które obdarzy swym obywatelstwem w warunkach zachodzących zmian terytorialnych:

- tzn. arbitralnej odmowy przyznania statusu obywatelstwa ogółowi populacji przejętego w drodze cesji terytorium;

- lub odmowy obywatelstwa jakiejś części populacji terytorium oderwanego w drodze secesji; na swoim całym, nowym terytorium (odmowa obywatelstwa Estonii, nie-Estończykom, czyli populacji rosyjskiej stanowiącej 1/3 ludności państwa ?).

Problem jest ważny na tyle, że zajęła się nim KMP.

Jak wskazuje Komisja w preambule projektu konwencji w sprawie obywatelstwa osób fizycznych w odniesieniu do sukcesji państw - 1997 roku:

- „jakkolwiek obywatelstwo należy do zagadnień prawa wewnętrznego normowanego prawem wewnętrznym, z uwzględnieniem ograniczeń płynących z prawa międzynarodowego”;

- to jednak problem obywatelstwa osób w warunkach sukcesji jest problemem, który musi godzić interesy państw i jednostek;

Państwa zatem (w tym sukcesor) zabezpieczając swoje interesy muszą pamiętać o tym o czym mówią:

(i) w preambule konwencja z 1930 roku o kolizji niektórych ustaw o obywatelstwie, a mianowicie, że „(...) leży w interesie wspólnoty międzynarodowej uznanie przez wszystkich jej członków, że każda osoba powinna posiadać obywatelstwo (...);

(ii) Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, która w art. 15 stanowi:„Każdy człowiek ma prawo do posiadania obywatelstwa”; 2. „Nikt nie może być samowolnie pozbawiony swego obywatelstwa ani pozbawiony prawa zmiany swego obywatelstwa.”

Zasada podstawowa proponowana w projekcie konwencji (liczącej 26 artykułów)...

w art. 1 stwierdza, że „Każda jednostka, która w dacie sukcesji, posiadała obywatelstwo państwa poprzednika, niezależnie od sposobu jego nabycia, ma prawo do obywatelstwa co najmniej jednego z zainteresowanych państw (tj. państwa poprzednika i państwa sukcesora), zgodnie z przyjętymi regułami.” oraz

w art. 3 stanowi, że „Państwa zainteresowane podejmą wszelkie stosowne kroki aby osoby, które w dacie sukcesji miały obywatelstwo państwa poprzednika, nie stały się osobami pozbawionymi obywatelstwa w następstwie sukcesji.”

Przygotowywanie konwencji zatem sygnalizuje o potrzebie wypracowania reguł, które służyć mają wypracowaniu pewnej równowagi, gdy przychodzi ważyć interes sukcesora i interes obywatela państwa poprzednika, w zakresie obywatelstwa.

Pojawia się zatem, umownie rzecz ujmując, problem „sukcesji obywatelstwa”.

2. relacje między państwem sukcesorem a państwem poprzednikiem

Przedmiotem sukcesji w relacji miedzy państwem sukcesorem a państwem poprzednikiem są, w systematyzacji proponowanej konwencja wiedeńską z 1983 roku - majątek, archiwa i długi.

Sukcesja - majątku, archiwów i długów - jest problemem realnym przy cesji, secesji, podziale czy też powstaniu n.n.p. Najprościej przebiega przy zjednoczeniu - państwo sukcesor „bierze” wszystko.

Sukcesja majątku

Reguły podstawowe:

(i) utrwaloną zasadą jest, że na sukcesora przechodzi całość majątku, które należało - zgodnie z prawem państwa poprzednika do tegoż państwa;

„Majątek” to:

• mienie ruchome i nieruchome; mienie nieruchome położone na obejmowanym przez sukcesora terytorium;

• mienie publiczne, nie prywatne;

Komisja Badintera dostarczająca państwo Wspólnoty opinii prawnych o zdarzeniach mających na Bałkanach na początku lat 90' wypowiadając się nt. sukcesji majątku (13.08.1993 r.) stwierdziła, że jest wyłączony z sukcesji majątku majątek przedsiębiorstw prywatnych, niezależnie od formy prawnej ich działania pod rządami państwa poprzednika, a także majątek państw federacyjnych, członków SFRJ, który członkowie federacji, na terytorium przejmowanym przez sukcesora posiadali;

• majątek wg konwencji to - nie tylko mienie ruchome i nieruchome - to także prawa, roszczenia (wymierne w pieniądzu), które zgodnie z prawem państwa poprzednika do niego należały;

(ii) przekaz tego majątku może być stwierdzony umową, może nastąpić ten przekaz bez umowy;

(iii) przejęcie majątku następuje w chwili (dniu) przejęcia suwerenności nad terytorium przez państwo sukcesora;

(iv) przekaz majątku następuje bez odszkodowania, chyba, że państwo poprzednik i państwo sukcesor ustalą inaczej;

Sukcesja archiwów

Cechą odróżniającą archiwa, archiwalia, od innych rodzajów własności państwowej jest ich treść i funkcja. Archiwa to dokumenty związane z działalnością państwa poprzednika, przede wszystkim związane z administrowaniem danym terytorium, dokumenty niezbędne dla sprawnego zarządzania danym terytorium.

Bliższa specyfikacja archiwów polega na zróżnicowaniu ich na:

archiwa zarządu (archives de gestion) - techniczne; a więc np. plany sieci wodociągowo-kanalizacyjnej; zasilania energetycznego; inne tego typu

archiwa suwerena - dokumenty będące refleksem działania władzy w regionie, terenie - np. dokumenty struktur samorządowych;

Powiedzieć możemy, że reguły sukcesji majątku, dotyczą także archiwów, a więc:

(i) przekaz tego archiwów może być stwierdzony umową, może nastąpić ten przekaz bez umowy.

(ii) przejęcie majątku następuje w chwili (dniu) przejęcia suwerenności nad terytorium przez państwo sukcesora;

(iii) przekaz majątku następuje bez odszkodowania, chyba, że państwo poprzednik i państwo sukcesor ustalą inaczej;

Sukcesja długów - chodzi o sukcesję międzynarodowych zobowiązań finansowych.

Długi wg konwencji to - „wszelkie zobowiązania finansowe państwa poprzednika wobec innego państwa, organizacji międzynarodowej lub też innego podmiotu prawa międzynarodowego, powstałe zgodnie z prawem międzynarodowym.” Istotę tych zobowiązań określa najczęściej stosowny traktat.

Długi różnicuje się na:

• długi uniwersalne (narodowe);

• długi zlokalizowane (związane z częścią narodowego terytorium);

Rozdzielenie finansowych ciężarów samo w sobie jest sprawą drażliwą.

Konwencja pozostawia zainteresowanym (państwu poprzednikowi i sukcesorowi) pełną swobodę w wyborze metody pozwalającej na rozdzielenie ciężarów finansowych.

Ten margines swobody określa reguła generalna przyjęta w konwencji - stwierdza ona, że długi przechodzą na państwo sukcesora w słusznej proporcji, biorąc pod uwagę przechodzące na jego rzecz, majątek i aktywa (wierzytelności).

Ta reguła zostaje wyłączona w przypadku n.n.p. - w takim przypadku, żadne zobowiązania (długi) poprzednika nie przechodzą na sukcesora.

Zapisanie reguły to jedna sprawa, inna jak przekłada się ona na praktykę.

W przypadku podziału Federacyjnej Republiko Czechosłowackiej - Czesi i Słowacy, w odwołaniu do wzmiankowanej reguły podzielili długi Federacji (podobnie jak jej aktywa) w relacji 2:1 na rzecz Republiki Czeskiej, ustalając tę proporcję w odwołaniu do liczby ludności obu krajów.

Przykład sukcesji długów przez państwa, które powstały w wyniku tzw. „rozpadu” ZSRR.

Regulacja długów ZSRR miała „dwa podejścia”.

W pierwszym byłe republiki radzieckie decydowały się na partycypację w długu, a zakres obowiązku był pochodna łącznego stosowania rozmaitych kryteriów tj.

• procentowego ich udziału w eksporcie ZSRR;

• procentowego ich udziału w imporcie ZSRR;

• wreszcie udziału w PKB (produkcie krajowym brutto ZSRR);

W drugim całość ciężarów przejęła na siebie Rosja, zastrzegając dla siebie wszakże wszelkie profity płynące z aktywów byłego ZSRR.

3. relacje między państwem sukcesorem a społecznością międzynarodową;

Problem tej relacji dotyczy:

• sukcesji traktatów;

• sukcesji członkostwa w organizacji międzynarodowej;

• sukcesji odpowiedzialności;

3.1. Sukcesja traktatów;

Problem sukcesji traktatów jest skomplikowany o tyle, o ile praktyka państw jest w tej mierze zróżnicowana i niejednolita.

Pewną próbę usystematyzowania tych reguł znajdujemy w konwencji wiedeńskiej z 8.04.1978 roku, która zajmuje się sukcesją w odniesieniu do traktatów.

Konwencja weszła w życie w 1996 roku - ratyfikacje przesądzające o jej wejściu w życie pochodziły od państw, które narodziły się w Europie Środkowej, i Wschodniej (Bośni i Hercegowiny, Chorwacji, Estonii, Macedonii, Czech, Słowacji, Słowenii i Ukrainy).

Konwencja ta proponuje reguły sukcesji, wyróżniając cztery ich kategorie, i odnosząc do znanych nam przekształceń terytorialnych tj.

• aktu cesji terytorium;

• oraz sposobów powstania państw tj. kolejno:

• dekolonizacji (nowe niepodległe państwo - nnp);

• zjednoczenia;

• rozpadu i secesji;

A. Sukcesja traktatów w przypadku cesji części terytorium.

Przyjęto zasadę „przesuwalności granic traktatów” tzn. że w następstwie przekazania części terytorium traktaty państwa poprzednika obowiązują en bloc na uszczuplonym terytorium, natomiast traktaty sukcesora obowiązują również en bloc na terytorium przejętym w suwerenne władanie.

B. Sukcesja traktatów „nowego niepodległego państwa”.

Konwencja mając na uwadze efekty procesów dekolonizacyjnych wskazuje na „nowe niepodległe państwo” i właściwe takim przypadkom reguły sukcesji.

Przyjęto zasadę - „nnp nie jest zobowiązane utrzymywać w mocy lub stać się strona jakiejkolwiek umowy z samego tylko faktu, że w momencie sukcesji umowa taka obowiązywała w odniesieniu do terytorium, którego sukcesja dotyczy.”

A więc punktem wyjścia refleksji nad sukcesją traktatów przez nnp jest zasada „czystej tablicy” (tabula rasa). Nnp nie staje się „automatycznie” sukcesorem, nie „dziedziczy” po poprzedniku niczego automatycznie. Nnp nie ma zobowiązań traktatowych, dopóty, dopóki ich nie wykreuje samodzielnie. Ta zasada skupia się na interesie państwa sukcesora.

To założenie - „czystej tablicy” - modyfikuje, uelastycznia nieco konwencja stanowiąc o możliwości (zasadzie) kontynuacji traktatów poprzednika, która to zasada przewiduje, że;

• w przypadku traktatów wielostronnych, nnp może określić wobec nich swój stosunek w ten sposób, że drogą notyfikacji określa swoja gotowość (opting in) lub brak gotowości (opting out) do dalszego uczestnictwa w umowie; oczywiście przystąpienie do umów wielostronnych tam gdzie wymagana jest zgoda uczestników traktatu, sama gotowość nnp uczestniczenia w traktacie nie wystarcza.

• w przypadku traktatów dwustronnych, „które w momencie sukcesji państw obowiązywały w odniesieniu do terytorium, którego sukcesja dotyczy, uważa się je za obowiązujące między nnp a drugim państwem, gdy:

1. państwa wyraźnie tak uzgodniły;

2. z ich postępowania można wnioskować, że tak uzgodniły;

A więc traktaty wielostronne i dwustronne tyczące terytorium nnp nie wygasają, z chwilą jego powstania. Trwają. Traktaty wielostronne wszakże dla swej dalszej wobec nnp skuteczności wymagają stosownej noty; a traktaty dwustronne dla swej skuteczności wymagają obopólnego zainteresowania ich trwaniem przez strony.

C. Sukcesja traktatów w przypadku zjednoczenia.

Przyjęto zasadę - w przypadku połączenia się „dwu lub więcej państw i utworzeniu jednego państwa „(...) umowa obowiązująca w momencie sukcesji... w odniesieniu do któregokolwiek z nich nadal obowiązuje w odniesieniu do państwa sukcesora.”

Ta zasada wymaga komentarza. Konwencja proponuje zasadę „kontynuacji terytorialnej, częściowej” traktatów - należy ją rozumieć w ten sposób, że traktaty państw poprzedników (tak wielostronne jak i dwustronne) kontynuują swą egzystencję w odniesieniu do tych części terytorium, wobec których były skuteczne przed połączeniem.

Rozszerzenie skuteczności traktatów państwa poprzednika na całe terytorium państwa sukcesora:

• jest możliwe w przypadku wielostronnych traktatów o charakterze powszechnym i następuje w drodze wystosowania do depozytariusza stosownej notyfikacji;

• nie jest możliwe, jeśli rozszerzenie traktatu byłoby niezgodne z celem i przedmiotem umowy, lub wykluczałaby to zasadnicza zmiana okoliczności.

D. Sukcesja traktatów w przypadku rozpadu i secesji.

Przyjęto zasadę - kontynuacji traktatów, która dotyczy zarówno traktatów bilateralnych jak i wielostronnych. Tzn. w obu przypadkach, wszystkie traktaty w chwili sukcesji związane z terytorium dzielącym się lub odrywającym się, pozostają traktatami wiążącymi na terytoriach podzielonych lub terytorium oderwanym.

3.1.1. Sukcesja ipso iure pewnych kategorii traktatów, niezależnie od zachodzących przekształceń.

Niezależnie od wymienionych sytuacji i powiązanych z nimi reguł sukcesji traktatów - istnieją traktaty, a konwencja z 1978 to częściowo potwierdza, których sukcesorem jest każdy sukcesor, niezależnie od formuły zachodzących przekształceń terytorialnych chodzi o:

1. traktaty graniczne oraz zobowiązania i prawa stanowione traktatami pozostającymi w związku z reżimem granicznym;

MTS w sprawie Burkina Faso v. Mali (1986) stwierdził: „nie ma cienia wątpliwości, że poszanowania wcześniej istniejących międzynarodowych granic w przypadku sukcesji państw wynika z generalnej reguły prawa międzynarodowego.”

2. traktaty ustanawiające inne obiektywne reżimy terytorialne (np. strefy rejonów nadgranicznych, strefy zdemilitaryzowane, zneutralizowane, ustanawiające wolność żeglugi na pewnych obszarach morskich;);

3. a także zdaniem wielu traktaty, których cechą jest to, że ujmują normy powszechnego prawa zwyczajowego, czy też normy ius cogens; (np. układ paryski z 1928 roku formułujący zakaz stosowania siły w relacjach międzypaństwowych; czy też konwencja w sprawie ścigania i karania zbrodni ludobójstwa z 1948 roku);

Rodzi się interesujące pytanie - co z sukcesją traktatów dotyczących praw człowieka ?

Przypadkiem szczególnie delikatnym jest przypadek traktatu ustanawiającego mechanizm kontroli przestrzegania praw człowieka.

Rodzi się wątpliwość i pytanie, czy:

• traktat taki należy do kategorii wielostronnych traktatów, o sukcesji których mowa w konwencji z 1978 roku;

• czy też jest to przykład traktatu, którego sukcesja poddana być musi innemu szczególnemu reżimowi (ipso iure) ?

Sukcesja ipso iure ?

Praktyka lat 90' na Wschodzie Europy i Bałkanach w tej mierze była niejednolita - jedni notyfikowali o sukcesji tego rodzaju traktatów, inni przystępowali do nich. Jeśli zatem doktryna opowiada się za sukcesją ipso iure traktatów praw człowieka, o tyle tak zróżnicowana praktyka:

• z jednej strony dowodzi, że materia praw człowieka nie jest wyniesiona na ołtarze; nie jest materią szczególną, a państwa zastrzegają sobie prawo decyzji - w tym „zwłoki” w decydowaniu o tym czy chcą być związane traktatami stanowiącymi o ich ochronie ;

• z drugiej, co może bardziej zastanawiające, praktyka taka skłaniać może do formułowania tezy, że prawa człowieka nie mają charakteru powszechnego (powszechnego prawa zwyczajowego);

3.2. Sukcesja traktatów ustanawiających organizacje międzynarodowe - sukcesja członkostwa w organizacji międzynarodowej.

Konwencja o dotycząca sukcesji w odniesieniu do traktatów z 1978 roku, nie reguluje sukcesji traktatów konstytuujących organizacje międzynarodowe.

Problem sukcesji członkostwa w organizacji międzynarodowej, czyli sukcesji traktatu ustanawiającego statut organizacji międzynarodowej, określają dwie okoliczności:

• pierwsza - decyzja o wstąpieniu do organizacji międzynarodowej, a więc o zawarciu traktatu, powiązana jest z aktem zgody na to członków Organizacji; trudno zatem pogodzić tę okoliczność z przyjęciem reguły sukcesji traktatów wielostronnych ipso iure w odniesieniu do statutów organizacji międzynarodowych;

• druga - jak wyobrazić sobie i pogodzić „automatyzm” sukcesji traktatu i członkostwa tym samym, z traktatami powołującymi do życia organizacje o charakterze zamkniętym - organizacje o integracyjnym charakterze, czy też organizacje tworzące sojusze wojskowe - których skład członkowski jest przez twórców, a później członków organizacji starannie dobierany ?

Okoliczności te uzasadniają przyjęcie reguły, że każde nowe państwo musi ubiegać się o przyjęcie do Organizacji i musi poddać się przewidzianym statutem procedurom przyjęcia. W praktyce procedura przyjęcia może być upraszczana.

Tutaj trzy interesujące przykłady - pokazujące jak reguła ta normuje rzeczywistość.

(i). Przykład czeski i słowacki.

Federacja Czechosłowacka zaniknęła w następstwie „aksamitnego rozwodu” państw Federację tworzących - Republikę Czeską i Republikę Słowacką, przeprowadzonego w noc z 31.12.1992 na 1.01.1993, na podstawie porozumienia zainteresowanych państw. Żadne z nowopowstałych państw nie aspirowało do bycia podmiotowym kontynuatorem zanikającej Federacji. Jeszcze przed rozwodem, stały przedstawiciel Federacji skierował 10.12.1992 notę do SG ONZ, w której poinformował, że Czechosłowacja przestanie istnieć z dniem 1.01.1993, zaś dwa państwa sukcesorzy „(...) aplikowały będą o członkostwo w ONZ niezwłocznie”. Procedura przystąpienia zakończyła się nota bene 19.01.1993 roku.

Z kolei Republika Federalna, Republika Czeska i Republika Słowacka podpisały 12.12.1992 roku trójporozumienie, w którym ustaliły w których, poza ONZ, organizacjach międzynarodowych (m.in. organizacjach wyspecjalizowanych ONZ - Międzynarodowej Organizacji Lotnictwa Cywilnego, czy też MOP) które z nich utrzyma członkostwo w organizacji, a które w wyniku tego rozstrzygnięcia będzie zmuszone do aplikowania w niej o członkostwo. Nadto strony podzieliły też miejsca zajmowane przez Czechosłowacje w organach ONZ i organach innych organizacji, między siebie, tj. Czechy i Słowację.

Podpisujący umowę sądzili, że notyfikowanie tych ustaleń do organizacji, pozwoli im wg poczynionej „rozpiski” kontynuować udział w pracach organizacji.

Ta próba została jednomyślnie odrzucona przez wszystkie organizacje, które potwierdzały zdanie wyrażone przez służby prawne onz-owskie, gdzie stwierdzano „(...) Czechosłowacja przestała istnieć 1.01.1993 roku, nikt nie jest jej kontynuatorem pod tym samym czy też innym imieniem.”

(ii). Przykład rosyjski.

W Deklaracji z Ałma-Aty podpisanej - 21.12.1991 roku - przez wszystkie byłe republiki radzieckie - tworzące WNE - (z wyjątkiem republik bałtyckich i Gruzji postanowiono, że „(...) Państwa Wspólnoty Niepodległych Państw popierają rozwiązanie w następstwie przyjęcia którego Rosja kontynuować będzie członkostwo ZSRR w ONZ, włączając w to członkostwo w Radzie Bezpieczeństwa i innych organizacjach międzynarodowych.”

W liście z 24.12.1991 roku, Prezydent Jelcyn notyfikował treść porozumienia SG NZ, stwierdzając m.in. „Mam honor poinformować Pana, że członkostwo ZSRR w ONZ, włączając RO i inne organy i organizacje systemu ONZ, będzie kontynuowane przez Federację Rosyjską, przy wsparciu państw należących do Wspólnoty Niepodległych Państw. W związku z tym, uprzejmie proszę aby nazwa „Federacji Rosyjskiej” była przyjęta w ONZ w miejsce nazwy „ZSRR”. Federacja Rosyjska bierze pełna odpowiedzialność za wszystkie prawa i obowiązki ZSRR, w ramach Karty NZ, włączając w to zobowiązania finansowe.”

(iii). Przykład niemiecki.

Oba państwa niemieckie tuż przed połączeniem przesłały do ONZ listy informujące o zamiarze połączenia i informując o tym, że nazwa NRD nie będzie w przyszłości używana. W dniu zjednoczenia, SG ONZ otrzymał notę z RFN, w której informowano, że „(...) dwa państwa niemieckie połączyły się tworząc jedno państwo, które jako jeden członek Narodów Zjednoczonych pozostaje związany postanowieniami Karty (...) Od daty zjednoczenia, Federalna Republika Niemiec będzie działała w Narodach Zjednoczonych pod nazwą „Niemcy”.”

3.3. Sukcesja odpowiedzialności.

Rzecz dotyczy, w założeniu, przejęcia odpowiedzialności za niezgodne z prawem międzynarodowych zachowania państwa poprzednika przez państwo sukcesora. Orzecznictwo międzynarodowe przyjmuje, że sukcesja odpowiedzialności w takich przypadkach nie ma miejsca. Jedynie państwo dokonujące aktu bezprawnego ponosi odpowiedzialność. Problem „rozwiązuje” jego zanik.

Państwo sukcesor nie jest także zobowiązane do wykonywania opieki dyplomatycznej aby wykazać odpowiedzialność państwa trzeciego, z tej przyczyny, że zdarzenie poprzedzające sukcesję wywołało uszczerbek w prawach chronionych prawem międzynarodowym po stronie osoby zamieszkującej objęte przezeń terytorium.

Uznanie

Uznanie - to akt, poprzez który państwo stwierdza, że podmiot / przedmiot uznania istnieje i powinien być oceniany, traktowany w świetle prawa międzynarodowego.

(i) rola uznania - pochodną funkcji stabilizowania w prawie zmian w obrębie społeczności międzynarodowej - wynikajacych m.in. w nastepstwie powstawania państw i przekształceń jakim państwa ulegają w toku swej egzystencji;

(ii) przedmiot uznania tak bogaty jak skala - podmiotowych i przedmiotowych - zmian..

(iii) kluczowe akty uznania: uznanie państwa i uznanie rządu...

Uznanie państwa

I. Uznanie a narodziny nowego państwa

Charakter uznania:

- konstytutywny; terytorium, ludność, realna władza +... uznanie = państwo; uznanie wyraża ideę `kooptacji' i zbiorowej weryfikacji (przez społeczność międzynarodową) państwowych kwalifikacji podmiotu (kwalifikacji... `narodu cywilizowanego');

L.Oppenheim, International Law, 1905.

Autor wyróżniał kategorię `w pełni suwerennych państw' (`full-Sovereign States'). Poddawał w wątpliwość objęcie nią państw niechrześcijańskich takich jak Chiny, Korea, Syjam, Persja, a także chrześcijańskiej Etiopii.

Stwierdzał „Ich cywilizacje są tak zasadniczo różne od państw chrześcijańskich, że relacje z nimi na wzór układanych w kręgu państw chrześcijańskich, są z tej przyczyny niemożliwe. Ani ich rządy, ani ich ludność nie jest w stanie zrozumieć prawa międzynarodowego i podjąć się zachowań, które byłyby w zgodzie z wszystkimi regułami tego prawa.”

- deklaratywny; terytorium, ludność, władza = państwo; uznanie jest konstatacją faktu o takich znamionach; nie warunkuje `kooptacji' do społeczności państw już istniejących;

„Uznanie ma charakter deklaratywny. Istnienie nowego państwa, z wszystkimi prawnymi następstwami jego istnienia, pozostaje bez związku z odmową jego uznania przez jedno lub więcej państw” (rezolucja Instytutu Prawa Międzynarodowego - 1936);

Konwencja w sprawie praw i obowiązków państw (konferencje pan-amerykańskie 1933) stwierdzała: „Istnienie polityczne państwa jest niezależne od uznania przez inne państwa” (art. 3).

„Istnienie państwa lub jego zanik jest kwestią faktu; uznanie przez inne państwa wywołuje skutki czysto deklaratywne” (Komisja Arbitrażowa ds. Jugosławii opinia 1, 29.11.1991);

Odmowa uznanie nie implikuje braku państwowej egzystencji.

Tak jak samo uznanie państwa nie wystarcza, aby ono rzeczywiście powstało.

W drodze ku państwowości...

Na podstawie umów, stronami których są Izrael i Organizacja Wyzwolenia Palestyny; ściślej - umowy zawartej 13 września 1993 roku w Waszyngtonie, która rozpoczęła tzw. proces pokojowy (istotą którego jest stopniowe wycofywanie się z określonych terytorium władz Izraela, i zastępowanie jej autonomicznymi władzami palestyńskimi) i umowy z 4 maja 1994 roku zawartej w Kairze, w której obie strony określiły reguły wyodrębnienia Autonomii Palestyńskiej, następuje „restrukturyzacja kompetencji/jurysdykcji” w obrębie izraelskiego terytorium.

Podział (rozdział) kompetencji nastąpił w strefie Gazy i Jerycha (tzw. Zachodnim Brzegu rzeki Jordan) - podział między Izrael a Autonomię (w szczegółach uściślany - z różnym skutkiem - późniejszymi porozumieniami). Na ich podstawie OWP przejmując od Izraela te przestrzenie jest uprawniona do wykonywania w niej kompetencji stanowienia prawa i administrowania w dziedzinach takich jak: szkolnictwo, polityka kulturalna, ochrona zdrowia, turystyka, sprawy socjalne, polityka podatkowa i fiskalna, porządku publicznego, a także samodzielnego wykonywania w przestrzeniach tych wymiaru sprawiedliwości.

Autonomia nie korzysta z prawa legacji, korzysta natomiast z ograniczonej kompetencji traktatowej. Posiada status obserwatora w ONZ. Kompetencja kształtowania stosunków międzynarodowych i obrony należy do Izraela.

Zawarte porozumienia wskazują, że OWP uznała, że nie jest rządem państwa. Autonomia zaś stanowi „zalążek państwowości”, w obrębie której OWP, i kolejne pochodzące z wyboru struktury palestyńskiej władzy wykonują limitowane kompetencje terytorialne.

II. Uznanie a kompetencje/jurysdykcja państwa nowego

Sytuacja prawna państwa jest różna przed i po uznaniu.

Przed... jest członkiem społeczności międzynarodowej, w najszerszym z możliwych zakresie realizuje kompetencje zupełne i wyłączne na swoim terytorium;

„Także przed uznaniem, państwo ma prawo bronić swej integralności terytorialnej i swej niepodległości, zabezpieczać swój byt i pomyślność, organizować w najlepszy możliwy sposób swoje interesy, normować je, administrować nimi poprzez stosowne służby, określać kompetencje swoich sądów. Wykonywanie tych praw jest jedynie limitowane wykonywaniem praw innych państw zgodnie z prawem międzynarodowym” (art. 3) - Konwencja w sprawie praw i obowiązków państw (1933).

Aktywności państwa w relacji wobec innych państw, wykonywanie kompetencji/jurysdykcji poza terytorium - bez uznania ze strony innych - a więc współpraca polityczna (relacje dyplomatyczne), współpraca w innych dziedzinach (mierzona traktatami, członkostwem w OM), wykonywanie kompetencji personalnej, korzystanie z immunitetu państwa ... jest NIEMOŻLIWE...

Jedynie uznanie normalizuje w wszelkich, wynikających z woli stron, wymiarach i materiach, relacje między nowym państwem a państwem (-ami), które dokonuje (-ją) aktu uznania.

Sytuacja państwa po uznaniu jest zatem zasadniczo inna bowiem...

„Uznanie implikuje akceptację, przez państwo które je dokonuje, osobowości nowego państwa oraz wszystkich przynależnych, obu stronom, praw i obowiązków, wynikających z prawa międzynarodowego. Uznanie jest bezwarunkowe i nieodwołalne.” (art. 6) - Konwencja w sprawie praw i obowiązków państw (1933).

III. Wykonywanie uznania

Procedura uznawania nie została wypracowana. Każde państwo jest całkowicie samodzielne w ocenie występowania przesłanek państwowości. Nie istnieje obowiązek uznania. To konsekwencja zdecentralizowania społeczności międzynarodowej.

„Uznanie jest aktem dyskrecjonalnym, którego inne państwa mogą dokonać w momencie podjęcia [politycznego] wyboru, w sposób o jakim samodzielnie zdecydują, całkowicie wolnym”. (Komisja Arbitrażowa ds. Jugosławii opinia 10, 4.07.1992);

Jakkolwiek akt uznania jest całkowicie dyskrecjonalny, to jednak prawo międzynarodowe stawia pewne wymagania, ściślej wymaga, aby podmiot uznania był bytem efektywnym.

Wymóg efektywności nie zawsze jest decydujący dla uznającego. Z tej przyczyny rozróżnia się przypadki uznania przedwczesnego i spóźnionego. Rozróżnienie przypadków uznania przedwczesnego i spóźnionego sygnalizuje też z całą mocą, obok prawnej, polityczną funkcję uznania.

Polityczna funkcja uznania - Tajwan - Republika Chin - władze uznające się za legitymizowaną władzę całych Chin, będące ich przedstawicielem w ONZ do roku 1971.ChRL przeciwstawia się uznaniu Tajwanu za państwo, uważając Tajwan za swoją prowincję. Państwa trzecie dyplomatycznie „milczą”. Tajwan faktycznie utrzymuje międzynarodowe relacje zarówno z państwami jak i organizacjami międzynarodowymi (Międzynarodowa Organizacja Handlu) „tak jak” niepodległe państwo. Podawany jest przykład strony internetowej CIA (USA) na której Tajwan umieszczony został na liście państw, poza alfabetycznym ich wymienieniem, obok Unii Europejskiej - z komentarzem, że „nieoficjalne handlowe i kulturalne relacje z ludnością Tajwanu są utrzymywane poprzez nieoficjalne struktury - Amerykański Instytut na Tajwanie (AIT).” Wzmiankowany AIT jest organizacja non-profit, powstałą po zmianie kierunku polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych wobec Chin, z Tajpei na Pekin, w 1979 (1.01). Taiwan Relations Act (10.04.1979) ustanawiający m.in. AIT, stanowi podstawę prawną dla kontynuowania „handlowych, kulturalnych i innych stosunków pomiędzy społeczeństwem Stanów Zjednoczonych i społeczeństwem Tajwanu”. Stanowi także, że „wszelkie programy, transakcje lub inne stosunki realizowane dotąd przez Prezydenta lub jakakolwiek agendę rządu Stanów Zjednoczonych wobec Tajwanu, będą w sposób i w zakresie wskazanym przez Prezydenta, będą realizowane przez Amerykański Instytut na Tajwanie.”

Uznanie przedwczesne

- 1778 - uznanie Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej przez Francję; uzasadniając decyzję Francja podkreślała, że „Wielka Brytania efektywnie utraciła swoje kolonie”, zaś „Stany Zjednoczone w następstwie wydarzeń lat siedemdziesiątych w pełni korzystają z niepodległości”. [1776, 1777, 1787, 1793...];

- w 1903 roku, w kilka dni po wybuchu powstania p-ko rządowi Kolumbii, USA uznały za państwo Panamę, i podpisały z jego władzami traktat określający prawa US do budowy kanału morskiego i zarządu nad nim;

- 1948 - akty uznania kierowane do władz Izraela, czynione były przed definitywnym ukształtowaniem się terytorium tego państwa;

Uznanie spóźnione

- w wieku XIX, nowopowstające państwa Ameryki Łacińskiej, emancypujące się spod dominacji Hiszpanii, były uznane przez tę ostatnią, w indywidualnych przypadkach, z opóźnieniem sięgającym od 10 do 70 lat;

- 1993 (30.12.) - Stolica Apostolska i Izrael ustanowiły relacje dyplomatyczne w tej dacie;

- większość państw arabskich nie uznaje Izraela (1948-2006);

Uznanie warunkowe

- 1903 - uznanie Panamy przez US pod warunkiem gwarantowania praw do budowy i eksploatowania kanału;

- 1919 - uznanie nowych państw w Europie Centralnej (m.in., Polski) pod warunkiem zawarcia i respektowania tzw. traktatów mniejszościowych;

Aktualny przykład uznania warunkowego

1991 (16.12.) „Wskazówki dotyczące uznania nowych państw w Europie Wschodniej i Związku Radzieckim” przyjęte przez Wspólnoty i Państwa Członkowskie.

„Wspólnota i jej Państwa Członkowskie potwierdzają swoje przywiązanie do Aktu Końcowego z Helsinek, Karty Paryskiej, w szczególności zaś do zasady samostanowienia. Potwierdzają swoją gotowość do uznania, zgodnie z przyjętymi standardami międzynarodowej praktyki i realiami politycznymi w każdym przypadku, tych nowych Państw, które w następstwie historycznych zmian w regionie, powstały na demokratycznej podstawie, przyjęły stosowne zobowiązania międzynarodowe i zobowiązały się do uczestniczenia w dobrej wierze w pokojowym procesie i negocjacjach.

Zatem, zajmują one wspólne stanowisko w procesie uznawania tych nowych Państw, który wymaga od nich:

• uszanowania postanowień Karty Narodów Zjednoczonych i zobowiązań zawartych w Akcie Końcowym z Helsinek i Karcie Paryskiej, szczególnie zaś tych tyczących rządów prawa, demokracji i praw człowieka

• gwarancji praw etnicznych i narodowych grup o mniejszości w zgodzie z zobowiązaniami przyjętymi w ramach OBWE

• poszanowania nienaruszalności wszelkich granic, które mogą zostać zmienione jedynie w drodze pokojowej i w drodze porozumienia

• przyjęcia wszelkich stosownych zobowiązań dotyczących rozbrojenia i nierozprzestrzeniania broni nuklearnej, jak i bezpieczeństwa i regionalnej stabilności

• zobowiązania się do rozwiązywania w drodze porozumienia, włączając w to jeśli będzie to właściwe postępowanie arbitrażowe, wszelkich kwestii dotyczących sukcesji państw i regionalnych sporów

Wspólnota i jej Państwa Członkowskie nie uznają podmiotów, które będą następstwem aktów agresji. Będą brały pod uwagę następstwa uznania przez państwa sąsiedzkie.

Zobowiązanie się do respektowania tych zasad otwiera drogę do uznania przez Wspólnotę i Państwa Członkowskie i do ustanowienia stosunków dyplomatycznych. Ustanowione one zostaną w drodze porozumień.”

Pytanie - Jeśli „Istnienie państwa lub jego zanik jest kwestią faktu; uznanie przez inne państwa wywołuje skutki czysto deklaratywne” (Komisja Arbitrażowa ds. Jugosławii opinia 1, 29.11.1991) to dlaczego ocena spełnienia wskazanych wyżej przesłanek przez aspirujący do państwowości podmiot, ma warunkować uznanie ? Powrót do konstytutywnego charakteru uznania ?

IV. Obowiązek nieuznawania

Rzecz dotyczy przypadków powstawania podmiotów aspirujących do statusu państwa z naruszeniem prawa.

Powstanie państw jest faktem, `kaprysem historii', nie każdy jednak fakt, czy też `kaprys historii' uzyska międzynarodową sankcję...

Istnieje obowiązek nieuznawania państw, których powstanie następuje w drodze bezprawnego użycia siły.

1931 - okupacja Mandżurii przez Japonię; ustanowienie przez Japonię państwa Mandżukuo (1.03.1932); reakcja Stanów Zjednoczonych (Sekretarz Stanu Henry Lewis Stimson) W nocie kierowanej do rządu japońskiego deklarowano, że administracja amerykańska „nie uzna nowej sytuacji de facto, jak i nie uzna traktatów lub porozumień, między rządem japońskim a nowopowstałym, ani jego przedstawicieli..., bowiem naruszałoby to suwerenność, niepodległość oraz terytorialną i administracyjną integralność Republiki Chin..., jak również nie uznają jakiejkolwiek sytuacji, traktatu lub porozumienia, które mogłyby być podjęte w sprzeczności z konwencją i zobowiązaniami Paktu paryskiego z 27 sierpnia 1928 roku.”

Zgromadzenie Ligi Narodów (1932) - „Członkowie Ligi postanawiają nie uznawać jakiejkolwiek sytuacji, traktatu lub porozumień, które byłyby sprzeczne z Paktem LN i Paktem Paryskim z 1928 roku”

1935 - aneksja Etiopii przez Włochy i ustanowienia „Królestwa Włoch w Etiopii” - brak reakcji Zgromadzenia LN; nowe państwo uznane zostało przez 44 państwa (!);

Czy poza bezprawnym użyciem siły, naruszenie innej normy prawa międzynarodowego implikuje obowiązek nieuznawania podmiotu państwowego powstałego z jej naruszeniem ?

Uważa się, że jest nią norma stanowiąca o prawie do samostanowienia narodów.

Zatem powstanie państwa, którego powstania nie wspiera rzeczywista społeczna (narodowa) wola jego ustanowienia objęte jest obowiązkiem nieuznawania. Ta zasada kształtowała się w kontekście procesów dekolonizacyjnych.

- odmowa uznania Rodezji Pd. (1965-1980);

- proklamacja niepodległości (bantustanu) Transkei przez Republikę Południowej Afryki (1976) - Zgromadzenie Ogólne ONZ stwierdziło o jej `nieważności' i zażądało „aby wszystkie rządy odmówiły uznania, w jakiejkolwiek formie, Transkei aspirującej do uzyskania niepodległości i wstrzymały się przed ustanawianiem jakichkolwiek relacji z `bantustanami' ”, a także zalecało aby „przyjęto skuteczne środki zakazujące osobom fizycznym, spółkom i innym instytucjom poddanym ich jurysdykcji wchodzenia z nimi w te relacje”.

Zupełnie odmienną - w relacji do obowiązku nieuznawania sankcjonowaną prawem - rzadko spotykaną jest praktyka wywierania przez państwo nacisku na inne państwa, aby nie uznawały państwa nowopowstałego.

- tzw. „doktryna Hallstein'a” (1950-1960); presja RFN na państwa, aby nie uznawały NRD;

- presja Grecji na państwa członkowskie WE (1992), aby nie uznawały Republiki Macedonii, uzasadniana tym, że przyjęcie przez nowopowstałe państwo nazwy `Macedonia' stanowi zagrożenie dla integralności terytorialnej Grecji. Siła tego zarzutu sprawiła to, że Macedonia została przyjęta do licznych organizacji międzynarodowych pod nazwą „Była Jugosłowiańska Republika Macedonia”.

V. Uznanie de iure i uznanie de facto - a uznanie państwa;

Uznanie de iure jest uznaniem ostatecznym, nieodwracalnym, pełnym i całkowitym, który wywołuje pełnię skutków prawnych jakie z uznaniem są związane.

Uznanie de facto jest uznaniem tymczasowym, odwoływalnym, wywołującym ograniczone skutki prawne.

Uznanie państwa jest w istocie swojej uznaniem de iure. Państwo istnieje lub nie istnieje. Tertium non datur. Uznanie zatem dotyczy efektywnego bytu i jest aktem ostatecznym, nieodwracalnym, całkowitym, wywołującym pełnię skutków jakie uznanie z sobą niesie.

„Uznanie implikuje akceptację, przez państwo które je dokonuje, osobowości nowego państwa oraz wszystkich przynależnych, obu stronom, praw i obowiązków, wynikających z prawa międzynarodowego. Uznanie jest bezwarunkowe i nieodwołalne.” (art. 6) - Konwencja w sprawie praw i obowiązków państw (1933).

Świadectwem tego:

- brak aktów uznania RFN w 1949 roku przez Mocarstwa, mimo faktu całkowitego zaniku niemieckich władz państwowych po 1945, w następstwie wprowadzenia reżimu okupacyjnego (Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec - najwyższa władza) w przestrzeni Niemiec; okoliczność okupacji nie implikowała zaniku podmiotowości Niemiec jako państwa, podmiotu przez Mocarstwa już w przeszłości ostatecznie, nieodwracalnie, całkowicie uznanego;

- brak aktów uznania Litwy, Łotwy i Estonii w 1991 roku ze strony części państw europejskich (m.in., Francji), które nigdy nie uznały aneksji tych państw przez ZSRR; właśnie dlatego, że ich uznanie uczynione w 1920 roku było ostateczne, nieodwracalne, całkowite, w sierpniu 1991 roku nastąpiło `jedynie' odnowienie relacji dyplomatycznych;

VI. Formy uznania

Uznanie: indywidualne i zbiorowe;

Uznanie indywidualne:

26.02.2008 - uznanie Kosowa przez RP

Komunikat prasowy

Rzeczypospolita Polska uznając niepodległość Republiki Kosowo wyraża tym samym przekonanie, że w swej polityce wewnętrznej i zagranicznej państwo to będzie kierować się zasadami powszechnie uznanych norm demokratycznych oraz szanować wzorce prawa międzynarodowego.

Przyjęta 17 lutego br. przez Zgromadzenie Narodowe Kosowa deklaracja niepodległości wskazuje, że Kosowo ma być demokratyczną, świecką i wieloetniczną republiką, której przyszła konstytucja będzie gwarantować przestrzegane praw człowieka i podstawowych wolności wszystkich obywateli Kosowa, a powszechnie obowiązującymi zasadami będą równość obywateli wobec prawa i niedyskryminacja ze względów etnicznych. W deklaracji podkreślono również, że do czasu przejęcia przez miejscowe władze odpowiedzialności za sprawy kraju, na terenie republiki uznawana będzie obecność zarówno misji Unii Europejskiej, jak i międzynarodowa obecność sił wojskowych z przywódczą rolą NATO.

Uznając niepodległość Republiki Kosowo Polska daje wyraz solidarności z innymi państwami członkowskimi Unii Europejskiej oraz ze społecznością międzynarodową. Jako członkowi Sojuszu Północnoatlantyckiego i Unii Europejskiej, Polsce zależy na dalszej pokojowej transformacji społeczno-politycznej państw Bałkanów Zachodnich. Rząd wyraża również nadzieję, że niepodległe Kosowo będzie w przyszłości dobrym partnerem do rozwijania korzystnych wzajemnie stosunków politycznych, gospodarczych i społecznych.

Uznanie zbiorowe:

- sygnatariusze traktatu wersalskiego (1919), składając podpisy pod jego postanowieniami uznali Polskę i Czechosłowację;

- państwa członkowie Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie przyjmując razem z RFN Kartę paryską (21.11.1990) uznały akt zjednoczenia Niemiec (20.09.1990/3.10.1990);

- państwa WE uznały (1992) Bośnię i Hercegowinę, Słowenię i Chorwację;

- Francja i Hiszpania uznały traktatem (1.06.1993) suwerenność Andorry;

Uznanie wyraźne i domniemane;

Uznanie wyraźne polega na przyjęciu aktu (nota dyplomatyczna, publiczne oświadczenie), który wyraża wolę uznania nowego państwa;

Uznanie domniemane - głosowanie za przyjęciem do OM (ONZ), ustanowienie stosunków dyplomatycznych, podpisanie umowy bilateralnej...

- traktat pokoju pomiędzy Izraelem a Jordanią (1994);

Natomiast... udział w konferencji międzynarodowej, przystąpienie do wielostronnego traktatu, kontakt polityków na najwyższym szczeblu... co do zasady nie implikuje uznania. Chyba, że...

- Bośnia i Hercegowina i Serbia uznały się wzajemnie w następstwie przyjęcia traktatu z Dayton (1995);

Uznanie rządu

Praktyka przekształceń państwa jakim w toku swej egzystencji podlega obejmuje przekształcenia w elemencie państwowości jakim jest władza.

Ich wyrazem najgłębszym - najbardziej poruszającym ukształtowaną konfiguracją kompetencji - jest przypadek poza konstytucyjnej zmiany rządu. Ta właśnie zmiana łączy się z instytucją uznania rządu.

Czy jednak poza konstytucyjna zmiana rządu powinna wywoływać problem uznania rządu ?

Zmiana, choć dramatyczna, zachodzi w elemencie państwowości istniejącego już i uznanego państwowego podmiotu.

Niezależnie od głębi politycznych - rządowych - przekształceń, nowy rząd jest zobowiązany realizować jego przeszłe międzynarodowe zobowiązania. „Państwa wszak przeżywają w swoich rządach”. Zatem...

Z formalnego, prawnego punktu widzenia zatem potrzeba formalnego uznania zmiany rządu, poza konstytucyjnej zmiany rządu nie jest konieczna.

Faktycznie jednak następuje (problem skali) zmiana politycznej tożsamości państwa, a krąg chcących uprawiać relacje z podmiotem o zmienionej tożsamości, może ulegać dramatycznej zmianie.

Zatem sytuacja rządu ustanowionego w drodze poza konstytucyjnej faktycznie staje się bardzo zbliżona do tej w jakiej znajduje się nowopowstałe państwo przed i po uznaniu.

Pełnia politycznego działania w obrębie społeczności międzynarodowej, zakres wykonywania kompetencji/jurysdykcji zależy w sposób oczywisty od uznania nowej władzy przez innych.

Od uznania zatem zależy; możliwość prowadzenia politycznego dyskursu z innymi poprzez uznanie za uprawnionych do jego prowadzenia funkcjonariuszy (dyplomatycznych, konsularnych), uprawnionych do korzystania z immunitetów (jurysdykcyjnego i egzekucyjnego), skutecznie wykonujących kompetencję personalną... itd.

I. Charakter i przesłanki uznania rządu

Uznanie rządu ma charakter deklaratywny, jest całkowicie dyskrecjonalne, i jest prawnie skuteczne, jeśli dotyczy efektywnie wykonywanej władzy.

Akt uznania władzy komunistycznej w Chinach przez rząd Jej Królewskiej Mości skierowany w 3 miesiące po objęciu władzy przez Mao Tse Tung'a:

„Rząd Jej Królewskiej dokonując przeglądu sytuacji będącego następstwem utworzenia rządu centralnego Chińskiej Republiki Ludowej i odnotowując, że rząd ten w chwili obecnej, kontroluje w sposób efektywny większą część terytorium Chin, uznaje z dniem niniejszym wspomniany rząd jako rząd de iure Chin”.

II. Uznanie rządu - uznanie de iure i de facto

Uznanie rządu podobnie jak uznanie państwa może być: indywidualne lub zbiorowe, bezwarunkowe i warunkowe, wyraźne i domniemane, wreszcie być uznaniem de iure lub de facto.

Sens rozróżnienia uznania rządu de iure i de facto jest następujący...

Rząd dochodzący do władzy w drodze pozakonstytucyjnej póki nie zostaje umocowany do działania zgodnie z prawem wewnętrznym państwa, jakkolwiek działa efektywnie, jest uznawany de facto. Z chwilą uzyskania `inwestytury', umocowany do działania zgodnie z prawem wewnętrznym jest uznawany de iure.

Praktyka uznawania jest wszakże różnorodna i względy polityczne kładą się cieniem na praktykę uznawania rządów.

Np. rząd `Wolnej Francji', rząd tymczasowy Republiki Francuskiej, nie legitymowany prawem wewnętrznym do sprawowania rządów, w istocie rząd de facto, był uznawany u schyłku 1944 roku za rząd de iure Republiki Francuskiej przez 44 państwa.

---