Ćwiczenia 3. „Rozwój w biegu ludzkiego życia” A.Gałdowa
Zasadnicza charakterystyka okresów życia była zawsze w społecznościach archaicznych charakterystyką przez role społeczne. Szczególnie wyraźnie widać to na przykładzie „okresu dojrzewania”:
We współczesnej kulturze Zachodu- dojrzewanie to faza przede wszystkim w rozwoju biologicznym, charakteryzująca się burzliwością stanów psychicznych.
Wśród Indian północnoamerykańskich, w plemionach australijskich i afrykańskich to dojrzewanie przede wszystkim społeczne: obrzędy stanowią wyraz uznania dziecka za osobę dorosłą, zdolną do pełnienia nowych zajęć i obowiązków.
Kryteria społeczne stosowane w przeszłości najsilniej akcentowały: bycie odpowiedzialnym.
Wejście poprzez określone obrzędy w nowa sytuację społeczną oznaczało, że wypróbowana została zdolność jednostki do wzięcia odpowiedzialności za cele i system wartości, za etos grupy czy plemienia. Bycie odpowiedzialnym wiązało się z życiowym doświadczeniem i niejako wtórnie z wiekiem.
Dalece współczesne społeczeństwa odeszły od tego rodzaju kryteriów. Stopniowo coraz większy nacisk kładziono na to co łatwiejsze do uchwycenia: stan fizyczny określający sprawność działania, wiązany z wiekiem życia. Tam gdzie jest to możliwe bierze się pod uwagę momenty psychologiczne: sprawność procesów poznawczych i zasób informacji.
Jak wygląda wychowanie do bycia odpowiedzialnym?
Do ciekawych wniosków może doprowadzić porównanie dokonane przez Eliadego współczesnej edukacji zachodniej i tradycji edukacyjnej w kulturze hinduskiej. Eliade zauważa, że cała zachodnia edukacja oparta jest na historii i chronologii w przeciwieństwie do kultury hinduskiej, gdzie edukacja odbywa się w dwu płaszczyznach- metafizyki (nauka o bycie i niebycie, iluzji i wolności) i tradycji (chłopiec czy dziewczynka uczą się jeść, mówić, modlić się, nabywają wiedzę o seksualizmie i małżeństwie)
W społeczeństwach podtrzymujących tradycje kulturowe podjęcie określonej roli społecznej zawsze poprzedzone było odpowiednim przygotowaniem, natomiast we współczesnej kulturze zachodniej samo podjęcie roli (np. macierzyństwo w wyniku przypadkowego kontaktu seksualnego) traktowane jest jako legitymacja dojrzałości.
Kryteria formalne rodzą problem społeczny i moralny również ludzi w tzw. wieku emerytalnym- rzadko bierze się pod uwagę rzeczywiste możliwości odpowiedzialnego działania osoby odsyłanej na emeryturę i poprzez akt prawny sytuuje się ją na marginesie życia społecznego. Natomiast w społecznościach o rozwiniętej kulturze duchowej ze starością wiąże się mądrość i dar rady. We wschodnim chrześcijaństwie niezmiennie wielkim szacunkiem cieszy się postać „starca”, mistrza i przewodnika w życiu wewnętrznym. Specyfika ludzi starych polega na tym, że lepiej niż aktualne zdarzenia pamiętają i potrafią odtworzyć wydarzenia z przeszłości- ta właściwość zawsze stanowiła podstawę ciągłości tradycji kulturowych.
Pojęcie biegu życia weszło do psychologii stosunkowo niedawno- wprowadził je Erikson. Również on wyróżnił okresy w biegu życia. Niezwykle cenna dla psychologii okazała się obserwacja przechodzenia z jednego okresu do następnego: przejście staje się możliwe dzięki przezwyciężeniu kryzysu polegającego na ścieraniu się tendencji rozwojowej z tendencją do regresu. Jako rezultat przezwyciężonego kryzysu pojawia się nowa jakość ego.
Erikson wprowadzając pojęcie life span wskazał na specyfikę każdego z wyróżnionych okresów i szczególną rolę każdego z nich w całości życia człowieka.
Levinson wprowadził własną koncepcję podziału wprowadzając pojęcie cyklu życia ludzkiego. Propozycja terminologiczna wiąże się z dwiema ideami:
Idea biegu życia jako „podróży” od narodzin do śmierci,
Idea pór- pór roku z charakterystycznym dla nich wzrostem, kwitnieniem, dojrzewaniem i zamieraniem, a także pór dnia- oddającą psychologiczny charakter każdej pory życia
Powstało wiele sposobów widzenia rozwoju jako kategorii opisu biegu życia. Najbardziej podstawowe jest rozumienie rozwoju jako zmian zachodzących w strukturze i funkcjach organizmu.
Na potrzeb. Psychoanaliza jako pierwsza zajęła się motywacją ludzkiej aktywności, której źródeł upatrywała rozwój wpływ mają poszczególne czynniki:
- czynniki biologiczne wewnątrzustrojowe- wyznaczają kierunek i charakter zmian,
- czynniki fizyczne i chemiczne- określają warunki rozwoju
Te same czynniki mają również wpływ na rozwój psychiczny. W przypadku rozwoju psychicznego istotne znaczenie mają również społeczno kulturowe wyznaczniki rozwoju, które:
- wyznaczają przebieg rozwoju,
- decydują o sposobie i poziomie różnicowania się funkcji psychicznych,
- wyznaczają specyficzny dla danej jednostki sposób organizowania się tych funkcji w system o złożonej, wewnętrznej organizacji.
W rozwój psychiczny wbudowane są także charakterystyczne pętle sprzężenia zwrotnego: nowo wykształcone sprawności rozwijającej się jednostki poprzez jej aktywność wpływają na sam rozwój w dalszych jego etapach.
Rozwojowi fizycznemu odpowiada rozwój funkcji psychicznych, jednak zależność ta nie jest zależnością prostą. Z jednej strony bowiem warunkiem koniecznym pojawienia się pewnych funkcji psychicznych jest określony poziom rozwój struktur i funkcji organicznych, z drugiej strony pojawiające się funkcje psychiczne wytwarzają jakby własne, autonomiczne względem rozwoju fizycznego, czynniki dalszego rozwoju.
O tempie i jakości zmian rozwojowych w płaszczyźnie psychicznej decydują :
-poziom zróżnicowania środowiska i jego oddziaływań
-aktywność własna w otoczeniu
Nieuchronnie przychodzi jednak moment w którym fizyczna dojrzałość przechodzi w proces starzenia się.
Autonomia funkcji psychicznych względem poziomu rozwoju biologicznego decyduje o tym, że proces starzenia się w sferze psychicznej może się rozpocząć znacznie później niż w sferze fizycznej. Sprawność funkcji psychicznych jest po przekroczeniu swojego szczytu rozwoju kompensowana przez wypracowane strategie organizacji informacji, fakt posiadania ustruktualizowanej wiedzy oraz wynikające z uczenia się doświadczenie w rozwiązywaniu problemów.
Aktywność własna jednostki wskazuje na drugi warunek rozwoju zwany- motywacją. W grę wchodzą czynniki biologiczne, psychiczne, społeczne, fizyczne, wrodzone i nabyte..
Trzy z nich zasługują na szczególną uwagę: biologiczne, psychiczne i wartości. Czynniki te nie tylko wyznaczają kierunek aktywności, ale także ustalają pewną stałość tej aktywności charakterystyczną dla danej jednostki.
Jedną z najbardziej znanych teorii potrzeb jest teoria Maslowa (już ją znamy więc nie będę opisywać:) Potrzeby jako motywy rozwoju same ulegają rozwojowi - pojawiają się stopniowo coraz inne potrzeby .Hierarchia Maslowa wskazuje na względnie stałą ich kolejność. Charakterystyczne dla rozwoju potrzeb są zmiany w sposobie ich zaspakajania. Wpływ czynników społeczno-kulturowych określa dozwolone stany rzeczy - mówi się wówczas o socjalizacji jako czynniku określającym indywidualny sposób zaspakajania potrzeb.
W psychologii wiele uwagi poświęcono poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o genezę tych w popędach biologicznych, bez względu na jej rodzaj. Sformułowany został pogląd, że każdym wypadku chodzi o usunięcie napięcia wywołanego przez jakiś brak lub czynnik o charakterze popędowym. Pogląd ten podzielało wielu przedstawicieli orientacji behawiorystycznej. Ewidentny biologizm i mechanicyzm tego rodzaju jak również sformułowane w późniejszym okresie przekonanie o zasadniczo nieświadomej motywacji ludzkiego działania szybko stał się przedmiotem krytyki.
Jedna z bardziej znaczących prób udzielenia odpowiedzi na pytanie o genezę motywów aktywności człowieka jest teoria autonomii funkcjonalnej Allporta. W myśl tej teorii mechanizm redukcji popędu tłumaczy tylko część motywacji. Zasadnicze twierdzenie głosi, że w ciągu życia człowieka pojawiają się nowe motywy, które uniezależniają się od motywów pierwotnych. W późniejszych pracach Allport dochodzi do wniosku, że w przypadku aktywności ludzkiej w grę wchodzą motywy dwóch różnych porządków:
- genetycznie powiązane z popędowością- zdeterminowane biologicznie,
- te które mają psychogenny charakter- mają charakter hipotetyczny.
Liczne próby odpowiedzi na pytanie genezy motywów nie przyniosły satysfakcjonujących wyjaśnień.
Zwięźle i trafnie przedstawia ten problem Kołakowski: „nie można się spodziewać żadnego uzasadnionego empirycznie rozwiązania.. każda odpowiedz pozostaje czystą spekulacją” .
Świat zjawisk, przedmiotów i innych ludzi również jest źródłem procesów psychicznych. Nie należy oddzielać podmiotu o świata. Nuttin pisze o tym, że świat wchodzi w psychikę jako jej element integralny.
Otoczenie oddziaływuje na podmiot poprzez tradycje, naukę, sztukę czy religię. Osoba urealnia się przede wszystkim wobec drugiej osoby. Obiektywny sposób istnienia wartości ma zasadnicze znaczenie dla kształtowania się specyficznie ludzkich form aktywności, a relacyjny charakter związków człowieka ze światem pozwala lepiej zrozumieć autonomie specyficznie ludzkiej motywacji.
Mając na uwadze problem działania motywów człowieka można wyróżnić szczególne postacie relacji człowiek świat:
Relacje o charakterze społecznym- obecność drugiego człowieka stając się warunkiem zaspokojenia podstawowych potrzeb fizjologicznych staje się potrzeba podstawową, gdyż wiąże się z poczuciem bezpieczeństwa.
Wg Sullivana brak poczucia bezpieczeństwa stanowi podstawę źródła lęku. Podobnie dla Fromma podstawowy konflikt wynika ze ścierania się tendencji do autonomii i to tworzenia więzi z innymi ludźmi, stanowiącej gwarancję poczucia bezpieczeństwa.
W ramach tej relacji można wyróżnić dwie formy:
stan podmiotu (potrzeba) - zapośredniczenie spełnienia (człowiek) - przedmiot w świecie (spełnienie)
przedmiotowe ujęcie drugiego człowieka: stan podmiotu (potrzeba) - drugi człowiek (spełnienie)
Druga forma relacji ze światem tworzy się już wyraźnie pod wpływem oddziaływań otoczenia społecznego, przekazywanych przez nie wzorców kulturowych. Rozwój języka ma tu zasadnicze znaczenie. Inni ludzie i przedmioty w ramach tej relacji stanowią środek do celu a nie cel sam w sobie. W tym typie relacji mieści się to co Maslow nazwał potrzebą wzrostu.
Zatrzymanie się jednak w rozwoju na relacji tego typu czyni ten rozwój indywidualizmem, a związane z nim postawy wobec ludzi określić można jako niedojrzałe.
Ten typ relacji włącza w sposób oczywisty problematykę wartości, ich istnienia i doświadczania. Na tym etapie rozwoju wartości traktowane są instrumentalnie. W percepcji podmiotu wartości nie istnieją jako przedmioty domagające ustosunkowania się ale jako dobro „dla mnie”. Postawę taką można określić jako probe zawładnięcia wartościami.
Trzeci typ relacji- ujęcie wartości jako istniejących samodzielnie w taki sam sposób jak wszelkie inne przedmioty poznania, niezależnie od stanu potrzeb poznającego podmiotu.
Sposób poznawania wartości jest sprawą otwartą chociaż najczęściej podkreśla się jego intuicyjny charakter oraz udział uczuć. Poznanie wartości jest zazwyczaj zapośredniczone w przedmiocie, który te wartości urealnia. Człowiek dobry urealnia wartość dobra nie wyczerpując jej, bo wartości duchowe maja charakter absolutny i nie wyczerpują się. Doświadczeniu wartości towarzyszy nieodłącznie doświadczenie rozumianej konieczności świadczenia na jej rzecz, chronienia jej, kontemplowania czy pragnienie bycia samemu je nosicielem. Ten typ relacji zawiera pewien szczególny stan podmiotu o charakterze motywacyjnym- pragnienie. Potrzeba różni się tym, że w momencie jej zaistnienia znany jest stan rzeczy, który jest jej zaspokojeniem oraz to że potrzeba wygasa w momencie jej zaspokojenia. Pragnienie jedynie antycypuje to ku czemu jest skierowane. W przypadku pragnienia związanego z wartością nigdy nie można mówić i jego spełnieniu.
Frankl wyróżnia trzy możliwości ustosunkowania się do doświadczonej przez człowieka wartości:
kontemplacje (przezywanie wartości)
twórczość (działanie), a więc urealnianie wartości
postawę cierpienia - ofiary (odkrywanie sensu cierpienia jest nieograniczone i dlatego nastawienie się nań przewyższa wartości twórcze i przeżyciowe)
Cierpienie ma sens gdy chodzi o „coś”, nie może być celem samym w sobie.
Wg Frankla o rozpoznawaniu wartości decyduje sumienie- tzw. „organ sensu”. Wszelkie autentyczne wybory wartości dokonywane są bez refleksji, wręcz są nieświadome. Poprzez sumienie istnieje przedetyczne rozumienie wartości. Decyzje sumienia wynikają z intuicyjnego uchwycenia przez określoną osobę jej indywidualnej „powinności bytowej”.
Wyróżnienie trzech typów relacji człowiek - świat pozwala zmienić nieco sposób rozumienia pojęcia rozwój w odniesieniu do człowieka. Klasyczne rozumienie tego pojęcia jako ciągu zmian- zakłada przynajmniej teoretycznie pełnię dojrzałości i wyczerpanie się impulsów rozwoju. O takim rozwoju można mówić w ramach pierwszej relacji człowiek- świat. W drugim typie relacji- mimo radykalnej zmiany charakteru potrzeb z biologicznych na psychiczne- ważność przedmiotu nadal jest wyznaczana z punktu tego co dla podmiotu ważne. O pełnym urzeczywistnieniu się bytu można mówić dopiero w trzecim typie relacji człowieka ze światem.
Tym co stymuluje rozwój w ramach drugiego i trzeciego typu relacji są potrzeby psychiczne i wartości. To one decydują o różnicowaniu się i bogactwie form aktywności zewnętrznej i psychicznej. Psychika urzeczywistnia w doświadczeniu człowieka to co przynależy do jego sfery duchowej. Jedynym kryterium rozróżniania tego co psychofizyczne i togo co duchowe jest kierunek orientacji: na potrzeby lub na wartości. Możliwość zmiany orientacji jest dana każdemu człowiekowi, nie każdy jednaj podejmuje tę szansę rozwoju. Szansa ta ujawnia się w momencie pełnej dojrzałości psychofizycznej - jest to okres określany jako granica dorosłości.
5