Temat IX ROZWÓJ ŚWIATOPOGLĄDU
Pojecie światopoglądu obejmuje przekonania człowieka ważne dla niego i znaczące dla kultury, w jakiej żyje.
Kształtuje się wraz z rozwojem na podstawie zdobywanej wiedzy i doświadczenia.
O światopoglądzie możemy mówić, gdy człowiek jest zdolny do refleksji, do oceny i wyboru.
Światopogląd danego człowieka jest niepowtarzalny, gdyż wpływają na niego partykularne doświadczenia.
Poglądy dziecka są fragmentaryczne i zmienne, określa się je jako światopogląd naiwny.
Funkcje światopoglądu wg J. Reykowskiego:
Przekonania, jeżeli są silne, mogą stanowić dyrektywę działania człowieka, mobilizować do podejmowania zadań i do pokonywania trudności.
Funkcja wartościująca - gdy występuje jako norma na podstawie której ocenia się postępowanie ludzi.
Funkcja kontrolna własnego postępowania
Funkcja wyjaśniająca wobec poszczególnych zjawisk
Funkcja integracyjna, dzięki której poszczególne poglądy są scalane zapewniając poczucie wewnętrznego ładu.
Funkcja obronna - może bronić człowieka przed lękiem, przed zwątpieniem i utratą sensu istnienia.
Funkcja ofensywna: walka o własne przekonania.
Światopogląd jest wyrazem nie tylko intelektualnego modelu świata, ale także jego oceną i podnietą do działania. Jest związany z moralnością człowieka, z jego intelektem, uczuciami i motywacją.
Światopogląd rozpatruje się na podstawie kryterium
Intensywności (łączy się z jego funkcją ofensywną),
Powszechności (może stanowić oparcie dla pojedynczego człowieka)
Stabilności (jest ona oceniania pozytywnie w odniesieniu do światopoglądu człowieka dojrzałego).
Światopogląd młodzieży rozwija się w wyniku zderzenia dotychczasowych poglądów na świat z nowym jego odczytaniem. Identyfikacja jest progiem do wejścia na drogę do dojrzałości, a przekroczenie go pozwala na rozwiniecie potrzeby sensu życia.
Postawy światopoglądowe:
I Idealizm młodzieńczy - jest rozumiany jako silnie zabarwiona emocjonalnie potrzeba dobra. Młodzież nadmiernie sterowana może wyrazić swoją potrzebę idealizmu w formie niepełnej lub reagować obronnie, wytwarzając postawę cyniczną bądź nihilistyczną.
Idealizm polega na ujmowaniu rzeczywistości na miarę pragnień, występuje w fazach analogicznych do faz rozwoju światopoglądu.
Faza poszukiwania wzorca idealnego, czyli faza odtwórcza to czas poszukiwania bohatera, identyfikacji z osobą. Do tej fazy można zaliczyć kult bohatera u chłopców oraz adorację u dziewcząt.
Następna faza idealizmu polega na tworzeniu koncepcji doskonałej rzeczywistości już bez konkretnych wzorców jako samodzielną, twórczą wizję świata i własnej w nim roli. Postawa idealizmu przechodzi w postawę realizmu.
Szuman uważał, że idealizm rodzi się z marzeń, których jeszcze nie opanował doświadczenie
II Nihilizm - polega na zaprzeczeniu sensowi ludzkiego istnienia, w tym także istnienia własnego, występuje zarówno pod wpływem pojedynczego, wstrząsającego przeżycia, jak i - częściej - pod wpływem ciągu traumatyzujących zdarzeń. W skrajny przypadku prowadzi do zniszczenia samego siebie. Nihilizm prowadzi także do łącznie się w grupy, które wytwarzają różne destrukcyjne formy światopoglądowe; zalicza się do nich satanizm itp.
III Cynizm przejawia się w rozbieżności między głoszonymi przekonaniami a ich realizacji.
Cynizm ukryty - głoszone przekonania cieszą się moralną aprobatą środowiska i pod tą osłoną sprzeczne z werbalizowaną treścią działania mogą być niezauważone.
Cynizm jawny - polega na werbalizowaniu własnej, instrumentalnej motywacji, która jednak rzadko przechodzi w konsekwentne działanie. Jest najczęściej po prostu moralna prowokacja
Cynizm pozorny - właściwie cynizmem nie jest, ale ta jego forma bywa przez dorosłych najczęściej określana mianem cynizmu. Werbalizowane poglądy i działania są tu wprawdzie zgodne, ale przeciwstawne wartościom akceptowanym w środowisku, do którego się należy.
W przeciwieństwie do idealizmu młodzieńczego, który jest normalny nihilizm i cynizm powstają w wyniku oddziaływania określonych sytuacji. Cynizm świadczy o wewnętrznym oporze, a nihilizm o rezygnacji.
Stosunek młodzieży do religii:
UTRATA WIARY
Jej początkiem może być odrzucenie obrzędowości, charakterystyczne są odejścia i powroty, przezywana jest jako strata lub odzyskanie wolności.
SILNY WYBUCH RELIGIJNOŚCI
Poszukiwanie w sobie i wokół siebie wartości duchowych, poświęcanie dużej ilości czasu na praktyki religijne.
PRZYŁĄCZENIE DO SEKT RELIGIJNYCH
Następuje pod wpływem zewnętrznych okoliczności, np. rozpad rodziny, zakłamania światopoglądu rodziców.
NIE WGŁĘBIANIE SIĘ W PROBLEMY RELIGII I WIARY
Stosowanie praktyk religijnych w zależności od nacisk, bądź zaprzestanie w zależności od aktualnych warunków. Postawa ta jest raczej trwała.
BRAK STOSUNKU DO RELIGII
Nie ujmowanie życia w kategoriach jakiejkolwiek religii. Często taka młodzież pozbawiona jest zasad moralnych, bądź też przejęte poglądy etyczne determinują jej postępowanie.
Kształtowanie się światopoglądu jest utrudnione rozpadem tradycyjnych wartości. Nie mając wyraźnych drogowskazów moralnych i przy braku wsparcia ze strony rodziny, część młodzieży przyłącza się do rozmaitych grup, szukając w nich akceptacji i uznania, a zarazem możliwości wyrażania swoich frustracji.
Po bezrefleksyjnym ujmowaniu świata przez dziecko występuje okres wzmożonego krytycyzmu.
Dwa sposoby istnienia człowieka w świecie: jako działającego aktora, twórcy przedmiotowych sensów i indywidualnych wartości, oraz jako pełnego dystansu obserwatora, umiejętnie (i beznamiętnie) wyrażającego różne nie tylko własne punkty widzenia.
Hołówka twierdzi, że zdrowy rozsądek wie wszystko, co trzeba. Gdy mówimy o światopoglądzie człowieka, mówimy o jego reprezentacji świata realnego, „jaki jest”, jaki zna jako aktor czy obserwator. Zdrowy rozsądek pełni natomiast rolę ostatecznej instancji, jest naturalnym fundamentem każdej naszej wiedzy.
Wiedzą potoczną nazywamy wiedze ukształtowaną w drodze naturalnego rozwoju, to w zdroworozsądkowej wiedzy zawarte są ukryte twierdzenia o świecie.
Reprezentacja świata to pole znaczeń nadawanych jego obiektom.
Każda epoka ma charakterystyczny dla siebie istniejący poza świadomością ludzi sposób widzenia świata. Rzeczy widzimy nie takimi jak są, ale jak się nam jawią w naszym doświadczeniu.
Subiektywność światopoglądu - istnieje odległość między nim a światem rzeczywistym.
Światopogląd człowieka to reprezentacja świata w umyśle człowieka. Reprezentacje tę tworzymy będąc w różnych relacjach do świata: aktor - obserwator. Gdy mówimy o reprezentacji świata w umyśle człowieka, musimy pamiętać, że on sam ma w tej reprezentacji swoje miejsce (reprezentacja JA).
Wartości stanowią kryteria, kategorie służące do opisu i oceny świata takiego, „jaki jest” i jako takie ujmowane są w postaci aksjologicznej, są to pytania i odpowiedzi, o to, co cenne, co stanowi idealne kryteria oceny świata.
Uniwersum wartości - to świat idealny, świat wartości. Światopogląd będący odbiciem codzienności i naszego doświadczenia jest światem konkretnych obiektów, zdarzeń, sytuacji, ludzi, związków, zależności, które w toku naszego życia nabrały określonego znaczenia. Nabrały one ważności i zajmują istotne miejsce w naszym codziennym świecie.
Między światopoglądem a światem wartości zachodzą więc różne dynamiczne związki, ale są to jednak 2 różne byty.
Nasze reprezentacje różnych obszarów świata realnego tworzą schematy poznawcze, między którymi związki są bliższe lub dalsze. Cechą światopoglądu jest jego globalność, między wszystkim (większością) elementami reprezentacji świata zachodzą różnorodne związki, zależności, podporządkowania.
Struktura mało spójna i mało wyrazista to niedojrzałość światopoglądowa.
Świat realny może być mniej lub bardziej nasycony wartościami, aż do tego stopnia, iż mówimy o idealistycznym światopoglądzie.
W światopoglądzie, w reprezentacji świata „jaki jest” jego rdzeń, czy metawartość stanowi obiekt centralny świata, czyli „centralność” - ważność jaką stanowi dla całego układu.
Rdzeniem może być dominujący ośrodek lęku, przymusu lub miłości, radości. Wtedy wokół tegoż obiektu centralnego skupia się szereg emocji, które promieniują na inne obiekty świata. Światopogląd jako reprezentacja świata poza swymi obiektami odzwierciedla wzajemne między nimi stosunki. Efektem układu tych ustosunkowań jest poczucie lęku bądź bezpieczeństwa. Obiekty, ich wzajemne stosunki i cały układ emocjonalny tworzą strukturę światopoglądu. Jest to struktura dynamiczna.
Światopogląd człowieka poza swą strukturą, która go charakteryzuje ma pewne, dające się wyraźnie określić cechy, takie jak dojrzałość, barwa, orientacja.
Geneza światopoglądu
Czynnik I genezy światopoglądu to doświadczenie człowieka. Źródła doświadczeń:
Doświadczenie pochodne z własnego, osobistego, indywidualnego życia (dot. krytycznych momentów)
Doświadczenie wywodzące się z współżycia z innymi, w tych zdarzeniach szuka się głównie źródeł socjalizacji całych pokoleń.
Czynnik II i III to czynniki związany z obrazem własnego Ja w świecie.
Czynnik IV genezy reprezentacji świata to typ umysłu, który te wszystkie dane o sobie, o świecie, przesiewa, przetwarza, organizuje w obraz naszego świata, jaki mamy w umyśle.
Wg koncepcji Kolberga na okres młodzieńczy przypada poziom rozwoju moralnego nazywany postkonwencjonalnym. Kolberg wyróżnił w tej fazie 2 etapy:
Prawa społeczne przeciw prawom indywidualnym
Ujmowanie przez jednostkę zasad moralnych w terminach umowy społecznej, wartości i prawa są względne.
Studium uniwersalnych praw etycznych
Samodzielne poszukiwanie przez jednostkę norm etycznych, zgodnych z logicznym rozumowaniem, stadium to nie zawsze jest osiągane.
Kolberg uważa, że orientacja moralna jednostki jest konsekwencją jej rozwoju poznawczego, a istotne znaczenie w rozwoju moralnym mają interakcje społeczne, szczególnie z rówieśnikami.
4 typy idealne światopoglądu wg. H. Świdy-Ziemby:
Autentyczny katolik - najważniejsze jest postępowanie zgodne z zasadami moralnymi, zgodnymi z sumieniem. Nie zależy im na zadowoleniu z wykonanej pracy, nie cenią osiągnięć, rywalizacja = utrata sensu życia.
Chłodno- rywalizacyjny - konkurencja zdrową zasadą; swobodne życie nieskrępowane zależnością uczuciową; odrzucenie wartości rodzinnych, cenione jest życie bez odpoczynku.
Emocjonalny indywidualista - sens ma tylko życie nasycone emocjami; samorealizacja w miłości, rodzicielstwie, pracy; poczucie kierowania własnym życiem.
Homeostatyczno-wspólnotowy - wewnętrzny spokój i brak zaangażowania najważniejsze; cenne są przyjaźnie i dostosowanie; przyjmowanie losu bez buntu.
3 typy dojrzałego światopoglądu wg Guryckiej:
Wyraźne tendencje humanistyczne - najbardziej cenione są afiliacja i prospołeczność, najmniej cenione wartości obywatelskie.
Tendencje humanistyczne i konkretne - idealizm pojmowany pragmatycznie jako siła działania.
Zawiera obraz świata zagrożonego - przemoc decyduje o ludzkim losie, niechęć do sloganów, pustych słów.