Starożytność
Sofokles „Antygona”- kwestia prawa i władzy (prawo państwowe czy religijne). Rodzeństwo: Eteokles, Polinik, Antygona, Ismena. Antygona postawiona w sytuacji bez wyjścia. Postąpi zgodnie z wolą wujka Kreona - ocali życie, ale nie zazna spokoju sumienia. Jeżeli wypełni prawo boskie - konsekwencje ze strony panującego władcy. Mamy tu do czynienia z uzależnieniem życia ludzkiego od Fatum (przeznaczenia) z góry wyznaczającego człowiekowi los. Antygona dokonała wyboru sumienia. Kreon odnosi pozorny tryumf, ale ostatecznie zostaje ukarany przez los - traci syna i żonę (Hajmon na wieść o śmierci Antygony popełnia samobójstwo, zrozpaczona matka po śmierci syna czyni to co on). Władca Teb Kreon pozostaje sam z poczuciem winy za zaistniałe wypadki. Ismena z kolei ma charakter zupełnie przeciwny do siostry- cicha, spokojna, nieco bojaźliwa, podporządkowuje się karnie wszystkim postanowieniom władcy. Twierdzi, że sprawy wagi pańswowej, wielka polityka, jej związek z etyką, bohaterskie gesty nie powinny być udziałem kobiety. Przecież ktoś musi dbać o podtrzymanie rodu.
„Biblia”- Dobro i zło. Księga Hioba (miał 7 synów i 3 córki). Bogaty i szczęśliwy. Hiob chwalił Boga, w to wmieszał się szatan, stwierdził że nie sztuka chwalić Boga, gdy ma się wszystko. Bóg pozwolił wystawić Hioba na próbę- gdy Hiob się modlił został powiadomiony, że wróg zagarnął bydło, zabita czeladź, piorun spalił owce i pasterzy, dzieci zginęły w zawalonym domu. Hiob na to: „Pan dał, Pan wziął”. Szatan odebrał mu wówczas zdrowie- owrzodzenie ciała. Żona przeklina los, na co Hiob: „Przyjmowaliśmy od Boga dobro, dlaczego nie mamy przyjąć cierpienia”. Ostatecznie odzyskał dzieci, bogactwo i szczęście.
Miłość do człowieka najważniejszym przesłaniem NT (List św. Pawła do Rzymian)
Przypowieści: „O miłosiernym Samarytaninie” , „O synu marnotrawnym”
Średniowiecze
Bard Truwer- „Dzieje Tristana i Izoldy”
Piękna opowieść o miłości silniejszej niż ludzkie prawa, a nawet śmierć. Wprawdzie można powiedzieć, że miłość spadła na kochanków przypadkowo, a nawet omyłkowo (napój dany przez matkę Izoldy służącej pije ona i jej ochraniarz Tristan- zakochują się w sobie na zawsze). Napój miał być podany królowi Markowi i Izoldzie. W łożu króla Izoldę zastąpiła służąca, kochankowie uciekli. Najpierw skazani na stos, lecz ostatecznie Marek darował im winę. Poszukiwali się i rozłączali na przemian. Ranny Tristan miał zobaczyć Izoldę by wyzdrowieć, jednak żona okłamuje go, że tamta nie przybędzie i Tristan umiera. Izolda przybywa- także umiera. Wzruszony król Marek każe pochwać ich obok siebie, a z grobów wyrosłe drzewa łączą się gałęziami (symbol miłości trwalszej niż śmierć)
„Pieśń o Rolandzie”
Kim był Roland? Żył w czasach Karola Wielkiego. Ginie w walce w pirenejskim wąwozie w 778 roku. Dowodził tylną strażą w czasie powrotu z wyprawy na hiszpańskich Arabów. Mimo zbliżającej się klęski Roland nie chce zadąć w swój czarodziejski róg, uważa, że zhańbi swe imię. Gdy decyduje się na użycie rogu jest już za późno! Karol wprawdzie zwycięży, ale Roland umiera na wzgórzu, z modlitwą na ustach, rękawicą wzniesioną ku Bogu a twarzą ku Hiszpani. Roland był piękny, szlachetny i odważny do szaleństwa. Pochodzi z zacnego, hrabiowskiego rodu, jest wierny Bogu i ukochanemu władcy - Karolowi. Walczy o wiarę i ojczyznę - jest więc pobożnym patriotą. Jest mistrzem w swojej dziedzinie (jako rycerz). I oczywiście jest człowiekiem honoru. To obawa o honor nie pozwala mu wołać pomocy, honor staje się wręcz obsesją, wartością wyższą niż zwycięstwo, życie własnej poddanych. Musiał być pewny siebie i swoich racji, zacięty (nikogo nie słuchał) i uparty.
Renesans
William Shakespare (Szekspir)- „Makbet”
Słynna tragedia obrazuje ludzką ambicję, niszcząca żądzę władzy, odwieczny morał, iż nie można zbudować trwałej struktury na przemocy i krzywdzie - i że „zło rodzi kolejne zło”. Dowodzą tego dzieje Makbeta - szkockiego wodza, który uwierzył przepowiedni czarownic, iż będzie królem, uwierzył do tego stopnia, iż dokonał królobojstwa, a potem następnych morderstw. Motorem popychającym go do działania jest niepowtarzalna literacka kreacja kobiety demonicznej, femme fatale - Lady Makbet. Oboje małżonkowie przechodzą przemianę, oboje giną - nie mogą unieść ciężaru popełnionej zbrodni. Ważny jest w tragedii świat fantazji - demonów i czarownic, które właściwie uruchamiają machinę zbrodni przepowiadając mu częściowo przyszłość. Czy zdejmują z niego część odpowiedzialnośćci? Czy są może literackim upostaciowieniem ludzkich żądz i pragnień, utajonych w psychice, lecz czekających na sprzyjający sygnał? Czy „bajką opowiedzianą przez głupca” - jak konstatuje nieszczęsny Makbet?
Jan Kochanowski
Pisał Fraszki (charakter żartobliwy), Pieśń II, 5 („Wieczna sromota”) - dramatyczne skutki najazdu Tatarów na Podole w 1575 po ucieczce z Polski Henryka Walezego. Dramatyczny los Polaków napadniętych na rubieżach zmusza do zorganizowania obrony granic, do mobilizacji wszystkich sił. Kochanowski wzywa szlachtę do zorganizowania wojska, które stanie murem i będzie gwarantem bezpieczeństwa ojczyzny. Poeta dodaje też, że szlachta powinna walczyć tylko na wypadek totalnego zagrożenia, a do rozprawy z Tatarami wystarczą wojska zaciężne. I na koniec ostrzeżenie, by przysłowia „Polak mądry po szkodzie” nie trzeba było zamienić na: „Polak i przed szkodą i po szkodzie głupi”
W pieśni I, 9 („Chcemy sobie być radzi”) Kochanowski stwierdza, że nie można przewidzieć jaki nas czeka los jutro i nie należy próbować rozumem wszystkiego dochodzić, bo można zginąć a i tak nic się nie dowiemy. Należy z równą statecznością i spokojem: „Szczęście i nieszczęście znosić”
W pieśni II, 9 („Nie porzucaj nadzieje”) widać światopogląd renesansowego poety. Sądzi on, że kiedy następuje natężenie szczęścia lub smutku, wnet przychodzi odmiana. Sens pieśni mieści się w strofie przedostatniej: „Lecz na szczęście wszelakie serce ma być jednakie”
Po śmierci 2,5-letniej córeczki Urszulki Kochanowski wprost wyznaje swoje uczucia, jednak w formie ściśle konwencjonalnej. Treny są czymś więcej niż tylko poetyckim wyrazem bólu ojcowskiego.
Są one jednocześnie poematem filozoficznym opowiadającym o kryzysie światopoglądowym poety wywołanym przez osobiste przeżycia. W trenach mamy więc do czynienia z opisem klęski humanistycznej filozofii życiowej, którą ponosi ona w zetknięciu z ogromem nieszczęść spadających na człowieka.
Barok
Miguel de Cervantes - „Don Kichote z Manczy”
Szlachcic, który naczytał się romansów rycerskich, a owe księgi przewróciły mu całkiem w głowie. Do tego stopnia, iż uwierzył, że sam jest rycerzem, wybrał się w świat, zabrał ze sobą Sancho Pansę na ośle - w roli giermka. W jego szalonej głowie poczciwe wiatraki jawią się jako olbrzymi, wieśniaczka z Toboso jako księżniczka Dulcynea, karczma jako zamczysko itd. Jako rycerz pragnie podjąć walkę ze złem. Czy zatem istotne jest jaką formę to zło przybiera? Dla obrony dobra i szlachetności poświęca swoje życie - sądzi, iż do niego należy misja naprawy wszelkich krzywd. Misja szlachetna, ale że to walka z wiatrakami - to D. K. przegra. „D. K.” to powieść parodiująca romanse rycerskie, filozoficzna - poszukująca prawdy o świecie, psychologiczna - traktująca o szaleństwie, marzycielstwie, idealizmie, zawierająca motyw podróży, podejmująca temat „naprawy świata” i w tym etycznym wymiarze pesymistyczna.
Molier - „Skąpiec”
Komedie Moliera szydzą z ułomności, jego bohaterowie to typy, które nadal można spotkać na swojej drodze. Wątki „Skąpca” to: miłość Walerego i Elizy, Kleanta i Marianny, Harpagona do Marianny, historia zakopanej szkatułki, jej kradzieży i odnalezienia. Harpagon nad utratą szkatułki roztkliwia jak nad stratą ukochanej. Odznacza się też uwielbieniem dla pieniędzy: posiadać tzn. dla niego mieć złoto w ręku, albo przynajmniej w domu, w skrytce, w ziemi. Przez postać skąpca Molier ukazał namacalnie panowanie pieniędzy.
Oświecenie
Ignacy Krasicki - satyry
Krasicki napisał 22 satyry, z czego najbardziej znane to: „Do króla”, „Żona modna” i „Pijaństwo”. W nich to poeta krytykuje społeczne wady do których zaliczyć należy: niski poziom umysłowy społeczeństwa, modę na cudzoziemczyznę oraz nadmierne spożywanie alkoholu. Sam mówi o tym gatunku: „Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka, wielbi urząd, czci króla, lecz sądzi człowieka”
W satyrze „Do króla” ośmiesza poglądy szlachty dotyczące władzy królewskiej i samej osoby króla. Wymienił 5 rzekomych wad króla, które w istocie są jego zaletami i rzutują na ocenę tych, którzy je przedstawiają. Ukazują ich zacofanie, prymitywizm i niedojrzałość polityczną (owe wady: jest królem a nie królewskim dzieckiem, jest Polakiem a nie cudzoziemcem, jest za młody, przyjazny ludziom, jest mądry).
„Pijaństwo” jest satyrą obyczajową, w której poeta kreśli wizerunek nałogowego pijaka. Wymowa tego utworu jest tym tragiczniejsza, że osoba pijąca zdaje sobie sprawę z negatywnych skutków picia, niemniej nie może się oprzeć tej potrzebie, która już nim zawładnęła. Satyra jest przestrogą dla tych wszystkich, którzy praktykują zwyczaj picia alkoholu w tradycji rodzinnej. Wskazuje na zagrożenie uzależnieniem, które degeneruje człowieka (alkoholizm).
„Żona modna” to satyra na nowoczesne kobiety, które lubią się bawić, wytwornie mieszkać i wzorować się na modzie francuskiej. Z treści satyry wynika, że taka kobieta prowadzi swojego męża do ruiny majątkowej. Ponadto charakteryzują ją egoizm, lubowanie się w bogactwie, przepych i wzorowanie swoich przeżyć na poezji sentymentalnej i romansach, jest to osoba wysoce niepraktyczna.
Romantyzm
J. W. Goethe - „Cirpienia młodego Wertera”
Autor przedstawia tragiczną miłość młodzieńca. Jest to powieść w formie listów. Werter traktuje znajomość z Lottą poważnie. Ta ma go wyłącznie za przyjaciela, lecz on tego nie dostrzega, często odwiedza młodych małżonków, obdarza Lotę coraz większym uczuciem. Jednak Lota jest już zajęta co pogłębia jego depresje i coraz częstrze myśli samobójcze, na które się w końcu decyduje. Goethe stworzył nowy typ bohatera, który nosi nazwę werterycznego, który cechuje się dużą wrażliwością, jest artystą, kocha literaturę, czuje potrzebę kontaktu z przyrodą, prostym ludem, jest skłócony ze światem, nie akceptuje istniejącej rzeczywistości, wyraża bunt przeciwko istniejącym stosunkom społecznym i normom moralnym. Świat widzi przez pryzmat poezji i własnych marzeń. Wpływ bohatera werterycznego na ówczesne młode społeczeństwo był ogromny (taki sam strój jak Werter, mania samobójstw)
Adam Mickiewicz - „III część Dziadów”
Autor traktował swój utwór jako pewnego rodzaju mobilizację za nie wzięcie udziału w P. Listopadowym. Podkreślał, że jako działacz spiskowy stał się już ofiarą despotyzmu carskiego i spełnił swój obowiązek patriotyczny. III część „Dziadów” miała być dodatkowym wkładem w walkę.
Akcja rozgrywa się w 1823. Więzieni są Polacy-patrioci; młodzież (głód, bicie, wymuszanie zeznań, niepewność losu, poczucie niewinności). Więźniowie prowadzą rozmowy, których puentą jest na ogół sprawa narodowa - wolność. Jeden z więźniów (Konrad) postanawia zostać nowym Prometeuszem. Czuje się wyższy od ludzi, chciałby ich uszczęśliwić nawet wbrew im samym. Za zaistniały stan rzeczy Konrad oskarża Boga, jako stwórcę i rządcę świata. Wystąpienie Konrada przeciwko Bogu jest przejawem jego indywidualizmu, wielkiej dumy i pychy. Popychany przez złe duchy gotów jest znieważyć Boga: „ty nie ojcem świata, ale...”. Przed wymówieniem słowa „carem” ratuje go interwencja dobrych duchów i modlitwa (Ewy? Rodziny? Księdza?)
W III części „Dziadów” Mickiewicz przedstawił również sceny realistyczne. Należą do nich sceny np. VII i VIII, czyli „Salon warszawski” i „Pan Senator”. Nie brak tu karykaturalnych, satyrycznie nakreślonych postaci Polaków - zauszników Nowosilcowa. To przede wszystkim towarzystwo stolikowe - arystokratyczna elita, którą stanowią miedzy innymi oficerowie, literaci piszący wątpliwej jakości wiersze i wytworne damy podziwiające kunszt i maestrię Nowosilcowa w organizacji balu.
Przeciwstawia im autor tych, którzy stoją „przy drzwiach”, młodych patriotów szeptem rozprawiających o wywózkach na Sybir, prześladowaniach, tragicznej historii Cichowskiego. To właśnie ona staje się powodem do konfrontacji lojalistów i patriotów. Damy i literaci czują się wyraźnie zgorszeni tak drastyczną opowieścią, gustują bardziej w wierszach francuskich i twierdzą: „My Polacy, my lubimy sielanki!”
Podobny kontrast ukazuje scena balu u Senatora. Wykwintnego widowiska zorganizowanego „na wzór obrazu” nie jest wstanie zakłócić nawet sprawa Rollinsona, którego matka przychodzi błagać Senatora o łaskę dla syna. Bal trwa nadal, wirują roztańczone pary, a jedna z dam ubrana w przepyszną toaletę oburza się widząc, że w tak ważnej chwili ktoś ośmielił się zająć uwagę senatora. Ocenę tak zróżnicowanych postaw polskiego społeczeństwa zawiera wypowiedź Piotra Wysockiego zamykająca scenę „Salonu warszawskiego”. Porównuje on polki naród do lawy, „z wierzchu zimnej i twardej” (ugodowcy, ci, którzy przeszli na stronę wroga) lecz posiada też „głębię” (konspiratorzy, spiskowcy ogarnięci patriotycznym szaleństwem, bezkompromisowi i gotowi na wszystko).
Adam Mickiewicz - „Pan Tadeusz”
W powszechnym mniemaniu „P. T.” Jest epopeją, nawet narodową. Jednak poeta w części podtytułu skromnie nazwał go historią szlachecką, a w swoich wypowiedziach nigdy nie nazwał jej epopeją. W rzeczywistość „P. T.” Jest sumą gatunków literackich (Epopeja - ważne wydarzenia związane z ostatnimi latami niepodległej Rzeczypospolitej, pierwsze lata po jej utracie i odchodzenie w przeszłość przedstawicieli sarmacji, akcja powiązana jest z czasami napoleońskimi zapowiadającymi przełom w życiu Polaków - powrót do niepodległości, rozpoczęcie inwokacją, aura świętości wywołana zwróceniem się do Panny Świętej co Jasnej broni Częstochowy, szerokie obrazy obyczajów i przyrody, nie brak dziwności, opowiadanie w 3 osobie z częstymi głosami bohaterów, istnienie tragizmu, wiele epizodów --historia Domeyki i Doweyki, spór o Kusego i Sokoła, anegdota petersburska Telimeny itp. , szeroko rozbudowane porównania Powieść - dzieje Jacka Soplicy Poemat heroikomiczny - zajazd na Soplicowo ma charakter groteski i tragedii. Bojowy impet uczestników b. Szybko kieruje się na jadło i napitek, a zajazd przemienia się w wojnę z żywym inwentarzem Komedia - spór Asesora z Rejentem, finał sporu Domeyki i Doweyki, anegdota Telimeny, perypetie miłosne Tadeusza, Zosi, Telimeny i Hrabiego Sielanka - z pamięci własnej i przyjaciół usiłował wykreować swoistą Arkadię. Z zamierzonej idylli w poemacie pozostało: polowania, grzybobranie, obficie personifikowane krajoobrazy, zaloty, życie towarzyskie, postać Zosi Baśń - dziwna aura świata zanikającego, hiperbolizacja, psychologicznie uproszczone portrety postaci, zakończenie Liryka - poetyckie wypowiedzi o charakterze autobiograficznym Satyra - opis zabudowań zaściankowych, ważna Sędziego nauka o grzeczności, podkomorzego uwagi polityczne nad modami)
Pozytywizm
Hornoriusz Balzac - „Ojciec Goriot”
Powieść jest przede wszystkim kapitalnym studium charakterów ludzkich, odsłania ostatecznie obraz świata, w którym religia pieniądza, układy i zależności kształtują związki pomiędzy ludźmi, niszczą miłość i przywiązanie. Finał powieści otwiera pesymistyczną perspektywę. Oto samotnie umiera O. G., Vautrin zostaje zdenuncjowany, klęskę ponosi wierząca w szczerość uczuć pani de Beauseant. Pozostaje jedynie Restignac --silny, zdecydowany. To on próbuje teraz zmierzyć się ze światem, rzuci mu zuchwale wyzwanie, bo już zdobył niezbędną „edukację”. Rozpocznie swoją zawrotną karierę w świecie, z którym „trzeba postępować tak jak na to zasługuje”. Do tego należałoby dodać dramat ojcowsi głównego bohatera.
Eliza Orzeszkowa - „Nad Niemnem”
W powieści funkcjonują plany czasowe: teraźniejszość - lata 80 XIX wieku. Akcja dzieje się mniej więcej 20 lat po P. Styczniowym, trwa krótko, bo zaledwie przez jedno lato. Główny wątek to przbieg konfliktu między dworem a zaściankiem. Do tego mamy romansowy wariant akcji - historia Jana i Justyny. Przeszłość dalsza - sięga XVI wieku, wskrzesza czasy Polski Jagiellonów. Wprowadzona w formie opowiadań o Janie i Cecyli - protoplastach rodu Bohatyrowiczów. Przeszłość bliższa - doniosłe wydarzenia XIX wieku (kampania napoleońska oraz P. Styczn. Jego fragmentaryczny obraz pojawia się w opwiadaniu Janka, jak ojciec wyruszał do walki). Mieszkańców dworu w Korczynie dzieli od mieszkańców zaścianka dzieli ostry konflikt. Dziedzicem Korczyna jest Benedykt, który chce od Bohatyrowiczów odszkodowanie za to co wyrządziły ich konie na jego polu. Dwór poupada wskutek ustawy uwłaszczeniowej, a także za przyczyną części jego mieszkańców i zaprzyjaźnionych z nimi pobliskich ziemian. To przede wszystkim pani domu - Emilia chorująca wiecznie na globus, jej towarzyszka Teresa oczekująca jedynie pretendenta do ręki; arystokrata Różyc, lekkoduch i bawidamek, szukający dodatkowych podniet w narkotykach; obywatel ziemski Kirło - utracjusz i próżniak; wreszcie niespełniony artystycznie malarz Zygmunt - pięknoduch, bezkrytycznie zakochany w Paryżu. Powrót do Arkadii może nastąpić tylko przez pracę. Taką opcję reprezentują Jan i Justyna, a dzięki małżeństwie panny z dworu z przedstawicielem zaścianka załagodzony zostanie konflikt między Korczynem a zaściankiem, doprowadzi do scalenia, odbudowy dawnych układów. Witold Korczyński będzie uczył mieszkańców nowych metod uprawy roli i przekonywał o konieczności wprowadzenia mechanizacji. I tak staje otworem droga do „raju utraconego”.
Młoda Polska
Stanisław Wyspiański - „Wesele”
Gospodarz - najszacowniejsza postać (z krwi i kości) z „Wesela”. Ponieważ prezentuje rozwagę, uczciwość, szlachetność - to jemu pojawi się Wernyhora , i to Gospodarz będzie miał odegrać rolę w zrywie niepodległościowym. Niestety, mimo że tak pozytywnie scharakteryzowany, zawodzi - prześpi główny moment, a róg powierzy Jaśkowi. Prototypem Gospodarza był Włodzimierz Tetmajer (brat Kazimierza), który ożenił się z wiejską dziewczyną i osiadł na wsi.
Gabriela Zapolska - „Moralność pani Dulskiej”
Aniela Dulska- reprezentantka mieszczańskiej kołtunerii. Symbol kobiety ograniczonej, fałszywej, obdarzonej specyficzną niemoralną „moralnością” na pokaz. Niestety - typ przeciętny, reprezentatywny i uniwersalny, myli się ten kto myśli, że zdarzył się raz, sto lat temu i akurat Zapolska zarejestrowała to niezwykłe indywiduum w swojej tragifarsie.
Na jej portret składa się wiele aktów drobnych - jej zachowanie wobec rodziny i sąsiadów, obraz jej mieszkania, niemy protest męża - Dulskiego - to wszystko daje charakterystykę osoby odpychającej, a w dodatku flejtuchowatej („Kobieta uczciwa nie potrzebuje mieć czystej bielizny dla męża"). Punk kulminacyjny - to jej postawa w sprawie syna, który wdał się w romans z Hanką - służącą. Z efektem dość przewidywalnym - nieślubnego dziecka. Dulska opłaca wyjazd Hanki, łatwo radzi sobie z wątpliwościami Zbyszka, by tylko zagrzebać głęboko własne brudy, uniknąć skandalu i żyć dalej z czystym sumieniem porządnej kobiety.
Wł. St. Reymont - „Chłopi”
Utwór podzielony jest na cztery części odpowiadające porom roku. Życie ludzi łączy się z rytmem przyrody. Każdy z czterech tomów stanowi całość dla siebie, wszystkie jednak układają się w logiczną konstrukcję. Wątki: konflikt Macieja i Antka o ziemię i ukochaną kobietę. To ostatnie wprowadza do powieści wymiar tragedii antycznej (motyw kaziroctwa). Zwieńczeniem tego konfliktu jest bitwa o las Serwitutowy. W czsie jej trwania Antek w ostatniej chwili porzuca myśl o ojcobójstwie, aby następnie w obliczu przegranej rodzica w walce z borowym przeobrazić się w mściciela.
Jagna - najładniejsza panna we wsi, bujna urodą lipeckiej blondynki, wychodzi za mąż za starego Borynę. Zdradza go namiętnie z Antkiem, potem z innymi adoratorami, wreszcie z klerykiem Jasiem - kobiety w zemście wywożą ją ze wsi na wozie z gnojem. Mimo to Jagna nie zajęła w polskiej literaturze miejsca ladacznicy czy rozpustnicy. Jest symbolem naturalnej namiętności, obiektem pożądania, kobiecym obrazem ludzkich rządz. Moralność niewielką odgrywa rolę w jej poczynaniach - Jagusia za każdym razem, na swój sposób kocha!
Według Reymonta Jagusia nie była zła, nie była zepsuta, nie była też mądra - była wciąż gotowa do miłości - jak matka ziemia. Poza tym wyrasta na heroinę królestwa, o które, jak w micie walczy ojciei i syn, władca i następca. Jako jednostka wykluczona ze społeczności, ponosi karę za swoją odmienność.
Boryna - ojciec, Maciej. Bogacz lipecki realizuje stary i znany literaturze typ podstarzałego mężczyzny, który „sprawia sobie” nową żonę, i wkrótce staje się rogaczem. Ale prezentuje też Boryna typ gospodarza z prawdziwego zdarzenia, rządzącego twardą ręką w swoim małym państewku, oraz prawdziwą, chłopską mentalność zrośnięcia z ziemią.
Boryna - syn, Antek. Porywczy, młody zazdrosny o Jagnę: o ziemię, o dziedziczenie, o znaczenie w rodzinie. Buntownik przeciw ojcu, kochanek Jagusi, niewinny mąż Hanki - w końcu godzi się z ojcem, wraca do żony, rezygnuje z Jagny. Przykro tylko, że w czasie, kiedy wieś występuje przeciw niej w żaden sposób nie stara się jej pomóc - nie ponosi żadnej odpowiedzialności za przeszłość. Jest to świadectwem jego pełnej przynależności do społeczności wiejskiej, wydaje się jednak krzywdzące wobec Jagny, choć ta nie byłą aniołem ani wzorem cnót.
XX-lecie międzywojenne
Stefan Żeromski - „Przedwiośnie”
Rewolucja jest jednym z głównych wątków „Przedwiośnia”. Świadczy o tym klamrowa kompozycja powieści, która zaczyna się wizją rewolucji w Baku, a kończy proroctwem takiej samej makabry w Polsce. Zapowiada ją bowiem obraz marszu robotników na Belweder w finalnej scenie powieści. Dla Cezarego na początku rewolucja budziła fascynację, biegał o wiece, słuchał przemówień. Rewolucja uwolniła go od władzy rodziców, zwiększyła wolność. Jednak już wkrótce z większym dystansem spojrzy na wszystko (głód), zmienia swój stosunek do matki. Kolejnym szokiem dla niego było wywożenie zwłok, zobaczył i uświadomił sobie jak krwawe żniwo zbira rewolucja. Przez rewolucję utracił najbliższych. Porażające jest dla młodego Baryki ściągnięcie wraz ze skórą obrączki z palca zwłok matki. Zostaje skazany na tułaczkę po świecie, poznaje na uniwersytecie Antoniego Lulka, wyznawcę teorii Lenina, przywódcę komunistów. Odwiedzał też Szymona Gajowca (patriota z praktycznym stosunkiem do rzeczywistości) Rewolucja ma na celu w/g Lulka przynieść raj na ziemi, wprowadzić sprawiedliwość społeczną. Ostatecznie bierze udział w marszu na Belweder (gest rozpaczy, desperacji niż wyraz akceptacji rewolucyjnych haseł).
Książka składa się z czech części: piekło (rzezie tatarsko - ormiańskie, Cezary - świadek i uczestnik mordów rewolucyjnych), czyściec (dla Cezarego - wojna polsko - radziecka 1920/21, dla Seweryna - szeregi legionistów Piłsudskiego), raj (młody Baryka uwieżył w raj na ziemi do którego miała doprowadzić go rewolucja; komunista Lulek wierzył, że nastąpi okres gdy będzie tylko jedna klasa - robotnicza; kraina szklanych domów Seweryna Baryki).
Stanisław Ignacy Witkiewicz - „Szewcy”
Historia rewolucji dokonuje się w trzech fazach (pucz faszystowski, rewolucja socjalistów - szewców, mechanizacja społeczeństwa). Bohaterami są trzy klasy społeczne: arystokracja, burżuazja, robotnicy. Akt I: prokurator Scurvy dokonuje przy pomocy organizacji dziarskich chłopców zamachu stanu, wprowadza rządy dyktatorskie, wprowadza demokrację; Akt II: szewcy zostają zamknięci w więzieniu i ukarani brakiem pracy. W końcu jednak buntują się i rozpoczynają rewolucję, która daje im władzę (pracują); Akt III: następuje okres porewolucyjnego chaosu. Czeladnicy ogarnięci metafizyczną pustką istnienia zabijają Sajetana (gdyż: „Rewolucja pożera własne dzieci”). Na scenę wkraczają przedstawiciele nowej władzy - Towarzysz X i Towarzysz Abramowski. Kładą kres chaosowi i dokonują mechanizacji społeczeństwa. O sobie mówią z żalem: „Szkoda, że my sami nie jesteśmy automatami”. Przesłanie „Szewców”: ostrzeżenie przed zagładą wartości, zobrazowanie końca cywilizacji.
Lata wojny i okupacji
Zofia Nałkowska - „Medaliony”
Motto: „Ludzie ludziom zgotowali ten los”. „Profesor Spanner” - w Niemczech ludzie potrafią zrobić coś z niczego. „Dno” - reakcja oficera niemieckiego na widok stłoczonych ludzi w wagonie kolejowym. „Kobieta cmentarna” - rzeczywistość jest do wytrzymania. „Przy torze kolejowym” - dlaczego zabił? Nie kierowało nim współczucie i litość, lecz okrucieństwo i premedytacja. „Dwojra Zielona” - ocalić od zapomnienia, opowiedzieć prawdę, szklane oko, praca w zakładach. „Wiza” - reakcje człowieka na ekstremalne warunki bytowania (greczynki). „Człowiek jest mocny” - chęć przeżycia. „Dorośli i dzieci w Oświęcimiu” - prawda o obozach zagłady.