Handel zagraniczny i bilans płatniczy:
HANDEL ZAGRANICZNY
Wymiana towarowa Polski z zagranicą w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości (do 1921) była uzależniona od systemu reglamentacyjnego. Ustaleniu jej rozmiarów stoi na przeszkodzie znaczny w tym czasie przemyt i nieustabilizowane stosunki walutowe. Jednocześnie tworzyły się instytucje handlu zagr., jednolity system celny (pierwsza taryfa celna, mało skuteczna ze względu na funkcjonowanie w kraju 3 różnych walut i dużą inflację, powstała 1919), podpisywano międzynar. umowy handl. przyznające obustronnie klauzule największego uprzywilejowania (pierwsza 1921 z Rumunią). W 1924 wprowadzono jednolitą walutę złoty, powstała nowa, skuteczniejsza taryfa celna (podwyższono stawki celne na większość towarów, obniżono na artykuły powszechnego spożycia); handel zagr. dynamicznie się rozwijał. Światowy kryzys gosp. (1929 35) i powszechna w tym czasie tendencja maks. ograniczania importu i promowania eksportu spowodowała znaczny spadek obrotów w handlu międzynar.; w Polsce wzrosła ingerencja państwa w handel zagr.; mimo dużych kosztów wewn. (do 700 mln zł rocznie), prowadzono politykę dumpingu (znacznie niższe ceny eksportowe niż wewn., często poniżej kosztów produkcji), ustanowiono różnorodne ulgi i ułatwienia dla eksporterów, m.in. zwroty ceł, premie wywozowe, ułatwienia kredytowe, zniżki przewozowe. W 1933 wprowadzono nową taryfę celną ograniczającą import; po zakończeniu kryzysu zniesiono częściowo ograniczenia importowe, preferując dobra inwestycyjne; jednak do 1939 zaznaczała się ingerencja państwa w tę dziedzinę gospodarki. W 1921 29 stale wzrastały obroty handlu zagr. (ok. 4 mld 1923, ok. 6,5 mld zł 1929); mimo to saldo bilansu handl. (poza 1923 i 1926) było ujemne (pokrywane kredytami zagr. i in. aktywami) i wynosiło od ponad 300 mln zł w 1922 do ponad 850 mln w 1928; lata wielkiego kryzysu to okres ponad trzykrotnego spadku obrotów (do ok. 1,8 mld zł, 1935) i jednocześnie, w wyniku interwencjonizmu państw., dodatniego bilansu handl. (60 400 mln zł); poprawa sytuacji gosp. (zarówno w Polsce jak i na świecie) spowodowała ożywienie w handlu zagr.; w Polsce obroty wzrosły do ok. 0,5 mld dol. USA w 1938, polityka uprzemysłowienia kraju sprzyjała wzrostowi importu, mimo to bilans handl. 1939 ponownie był ujemny. Do 1938 gł. partnerem handlowym Polski były Niemcy; wojna gosp. (celna) z zach. sąsiadem, trwająca 1925 34, spowodowała konieczność nawiązania przez Polskę nowych kontaktów; od 1938 najważniejszymi partnerami Polski były: W. Brytania, USA, Niemcy. W okresie II Rzeczypospolitej Polska eksportowała surowce (gł. węgiel) i półfabrykaty (ok. 60% eksportu, 1938) oraz artykuły rolno-spoż. (ok. 36%); wraz z rozwojem przemysłu pojawił się również niewielki eksport maszyn i urządzeń (1,3% łącznie ze środkami transportu, 1938). Import był związany z dużym zapotrzebowaniem Polski na artykuły żywnościowe i powszechnego użytku, surowce oraz sprzęt wojsk.; początkowo udział maszyn i urządzeń nie przekraczał 10% całego importu, 1924 28 nastąpił jego wzrost do ok. 13%; w roku 1938 Polska importowała gł. maszyny, urządzenia i środki transportu (14,8% importu), surowce włókiennicze (18,9%), artykuły spoż. (9,1%). Po II wojnie świat., do 1990, organizacja handlu zagr. była oparta na zasadzie monopolu państw.; wraz z wprowadzeniem reguł gospodarki rynkowej (1990) dokonano liberalizacji handlu zagr.; zniesiono większość koncesji, umożliwiono prowadzenie transakcji handl. osobom fiz. i prawnym, prawie całkowicie zlikwidowano ograniczenia ilościowe w eksporcie i imporcie; równocześnie wprowadzono wewn. wymienialność złotego oraz taryfę celną dotyczącą importu ze wszystkich krajów świata (do 1989 import z państw RWPG nie był objęty cłem); dla niektórych towarów importowanych ustala się corocznie kontyngenty bezcłowe, np. dla samochodów osobowych i niektórych urządzeń elektron.; w systemie regulacji eksportu środki adm. stosuje się w ograniczonym zakresie, gł. w postaci pozwoleń wywozu i kontyngentów eksportowych, których istnienie wynika z ograniczeń nakładanych na Polskę przez kraje wysoko rozwinięte dotyczą one m.in. eksportu wyrobów włók. do krajów Unii Eur., wyrobów tekstylnych i odzież. do Kanady, Norwegii, Szwecji i USA. Obowiązek uzyskania pozwoleń wywozu obejmuje gł. towary objęte koncesjonowaniem, te, na których wywóz ustalono kontyngenty ilościowe lub wartościowe, oraz dokumentację nauk.-techniczną. W wyniku liberalizacji handlu zagr. powstają liczne prywatne firmy handl., zaawansowany jest proces prywatyzacji przedsiębiorstw państw.; 1990 93 sprywatyzowano 34% wszystkich jednostek handlu zagr., m.in. do końca 1993 na drodze kapitałowej sprywatyzowano PSM C. Hartwig Gdańsk; Rolimpex i Stalexport przekształcono w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa, których akcje zostały 1994 wprowadzone do publ. obrotu; wśród państw. spółek prawa handl. 1990 93 na drodze kapitałowej (sprzedaż udziałów, akcji Skarbu Państwa) sprywatyzowano 8 spółek, tj. Elektrim, BRE, Animex, Agros Holding, Budimex, Labimex, PolMot Holding, Universal. Udział sektora prywatnego w eksporcie 1994 wynosił 51,3% obrotów (4,9%, 1990), w imporcie 65,8% (14,4%, 1990). Obroty handlu zagr. 1946 osiągnęły 0,6 mld zł dewizowych w imporcie i 0,5 mld zł dewizowych w eksporcie, 1950 obroty wzrosły 4,5 razy w imporcie (do 668 mln dol. USA) i 5 razy w eksporcie (do 634 mln dol.); najwyższy w okresie PRL poziom obrotów handlu zagr. wystąpił w 2 poł. lat 70. w eksporcie wynosił ok. 17 mld dol. USA, a w imporcie ok. 19 mld dol.; na początku lat 80. nastąpił spadek obrotów handlu zagr. w imporcie, do 10,8 mld dol. USA w 1985, w eksporcie do 11,5 mld dol. (1985); w kolejnych latach (do 1989) import ustabilizował się na poziomie ok. 11 12 mld dol. USA i 1990 gwałtownie się obniżył do 9,5 mld dol. USA; eksport w tym czasie systematycznie wzrastał do 14,3 mld dol. USA w 1990. Dynamiczny rozwój obrotów handl. z zagranicą rozpoczął się ponownie po 1990; wartość eksportu w ruchu rzeczowym towarów (tzn. przekraczających granicę) 1997 wynosiła 24,4 mld dol. USA, importu 37,1 mld dol. USA. Od 1970 zmniejsza się udział Polski w świat. obrotach handl. od 1,1% (1970) do 0,4% (1993). Saldo obrotów handlu zagr. 1950 70 było ujemne, nie przekraczało jednak w skali rocznej 170 mln dol. USA (34 mln dol. w 1950, 169 mln dol. w 1960, 60 mln dol. w 1970); od 1972 znacznie pogłębiał się deficyt w wymianie towarowej z krajami kapitalist.; zwiększał się import dóbr inwestycyjnych i konsumpcyjnych na warunkach kredytowych; ujemne saldo obrotów handl. (z wyłączeniem krajów komunist.) wzrosło z 1 mld zł dewizowych w 1972 do 9,7 mld zł w 1976; pod koniec lat 70. deficyt zaczynał się zmniejszać, osiągając 3 mld zł dewizowych, tj. 2,1 mld dol. USA (1980). W 1981 82 w realizacji obrotów handlu zagr. wystąpiły znaczne trudności; spadek produkcji, przy konieczności kierowania towarów na rynek wewn., ograniczał możliwości eksportu i powodował niewywiązywanie się z umów i kontraktów handl.; zmniejszone wpływy dewizowe i trudności w uzyskaniu kredytów zagr. przyczyniły się do zmniejszenia importu z krajów kapitalist.; embargo nałożone na Polskę 1982 przez kraje zach. i szybsze ograniczenie importu niż eksportu wolnodewizowego spowodowały, że po raz pierwszy osiągnięto dodatnie saldo bilansu handl. z tzw. II obszarem płatniczym (państwa kapitalist.); od 1982 saldo obrotów w całym handlu zagr. było dodatnie i wzrosło z 653 mln dol. USA w 1985 do 4,8 mld dol. w 1990; na takie wyniki miało wpływ m.in. obniżenie konsumpcji i inwestycji, zwiększenie eksportu węgla kam. (1984 jego eksport osiągnął rekordowy poziom w historii pol. gospodarki 43 mln t), wzrost eksportu na rynek radz. przy jednoczesnym ograniczeniu dostaw z ZSRR (dodatnie saldo z I obszarem płatniczym zwiększyło się z 1,1 mld rubli 1988 do 4,4 mld rubli 1990); od 1991 ponownie występuje ujemne saldo bilansu handlu zagr.; 1991 94 deficyt zwiększył się z 618 mln dol. USA do 4,3 mld dol. i dotyczył handlu z większością krajów; dodatni bilans handl. 1994 Polska uzyskała m.in. z Niemcami, Holandią, Danią, Grecją, Portugalią, Bułgarią, Litwą, Łotwą, Ukrainą i Rumunią. Od 1990 maleje udział eksportu w produkcie krajowym brutto z 28,6% do 22,9% w 1993. Do istotnych przyczyn utrudniających rozwój pol. eksportu należą: świat. recesja gosp., utrata tradycyjnych rynków zbytu, silna koncentracja eksportu zarówno w ujęciu geogr., jak i towarowym, brak środków i instytucji finansujących handel zagr. (1992 zaledwie 1,7% eksportu finansowano kredytami, gł. krótkoterminowymi), brak systemu ubezpieczeń zagr. dostaw (1992 działała jedynie Korporacja Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych z kapitałem zakładowym 40 mld zł; 1994 kapitał zwiększono do ponad 200 mld zł), brak jednolitej polityki promocyjnej pol. towarów. Struktura geogr. handlu zagranicznego Polski nie wykazywała zmian przez wiele lat. Najważniejszymi pol. partnerami handl. były ZSRR, NRD i Czechosłowacja, a wśród krajów kapitalist. RFN, której rola powoli wzrastała, zwł. od 1980. Zasadnicze zmiany w strukturze geogr. eksportu nastąpiły wraz z wprowadzeniem liberalizacji gospodarki; 1989 91 znacząco wzrósł udział państw EWG (obecnie Unii Eur.), zarówno w eksporcie (z 32% do 55%) jak i w imporcie (z 34% do 49,9%), towarzyszył mu spadek udziału obrotów z państwami byłego RWPG z 34,8% do 16,8% w eksporcie oraz z 32,2% do 19% w imporcie; 1990 91 ZSRR, dotychczas gł. partner handlowy Polski (20,8% eksportu, 18,1% importu, 1989), przesunął się na drugie miejsce (eksport 11%, import 14,1%, 1991), a gł. partnerem stały się Niemcy (eksport 29,4%, import 26,5%); 1991 94 wzrósł udział państw Unii Eur. zarówno w eksporcie (63%) jak i imporcie (58%), utrwaliła się dominacja rynku niem. (eksport 35,7%, import 27,4%), spadł udział obrotów z całym regionem środk.-wsch. Europy (w eksporcie z 21% w 1990 do 14,5% w 1994, w imporcie z 22% do 14,2%), ustabilizowały się obroty z krajami rozwijającymi się (eksport 10 12%, import 11%). Głównymi, poza Niemcami, partnerami handlowymi Polski są: Rosja (5,4% eksportu, 6,8% importu, 1994), Włochy (odpowiednio 4,9%, 8,4%), W. Brytania (4,6%, 5,3%), Holandia (5,9%, 4,6%), Francja, Austria. Struktura towarowa eksportu 1950 była zbliżona do przedwojennej; dominującą pozycję (68%) zajmowały paliwa, surowce i materiały, eksport maszyn i urządzeń stanowił 6,7%, a produktów rolnych 25,5% całego eksportu. Do 1981 najbardziej dynamicznie rozwijał się eksport wyrobów przemysłu elektromaszyn. (ich udział wzrósł do 45,2%), chem. (9,6%) i lekkiego (8,6%), spadał natomiast udział w eksporcie paliw i energii (do 10,4%), artykułów spoż. i rolnych (7,0%); następne dziesięciolecie i pocz. lat 90. przyniosły kolejne zmiany w strukturze towarowej eksportu; znacznie spadł udział eksportu wyrobów przemysłu elektromaszyn. (do 25,8%, 1994), zwiększyła się natomiast rola przemysłu lekkiego (14,7% eksportu) i metalurgicznego (13,7), na zbliżonym poziomie kształtował się eksport wyrobów chem., drewno-papierniczych i rolno-spoż. (po ok. 10%). Najważniejszymi artykułami eksportowymi 1994 były: węgiel kam., wyroby gotowe walcowane na gorąco, hutn. i walcowane z metali nieżel., konstrukcje metal., kable, maszyny i urządzenia do procesów chem., miedź, siarka, nawozy azotowe, wyroby farm., artykuły mleczarskie, owoce, cukier, mięso, kazeina, samochody osobowe, meble. W imporcie największe zmiany 1989 91 nastąpiły w relacjach pomiędzy importem zaopatrzeniowo-inwestycyjnym a konsumpcyjnym; udział w imporcie towarów przeznaczonych na bieżące potrzeby produkcji spadł w tym czasie z 61,1% do 45,6%, zaś wykorzystywanych na inwestycje wzrósł z 12,6% do 17%, podczas gdy udział importu konsumpcyjnego zwiększył się z 12,9% do 32,7%; 1992 93 zaszły kolejne zmiany ponownie wzrósł udział w imporcie towarów przeznaczonych na produkcję (do 64,8%, 1993), spadł natomiast udział towarów inwestycyjnych (do 14,7%) i konsumpcyjnych (do 19,9%). W strukturze importu 1994 dominowały wyroby przemysłu elektromaszyn. 33,8% (1981 30,6%) i chem. 19,2% (1981 11,7%), ponadto artykuły rolno-spoż. 11,1% (1981 23,2%) oraz paliwa i energia 10,5% (1981 17,4%). Szczególnie istotny dla pol. gospodarki jest import ropy naft. (40% zapotrzebowania pokrywa import z Rosji) i gazu ziemnego (96% zapotrzebowania pokrywa import z Rosji); ponadto importuje się produkty naft. i syntet. paliwa płynne, rudy żelaza, metali rzadkich, boksyty, cynę, zboża, maszyny i urządzenia hutn. i odlewnicze oraz dla przemysłu spoż., precyzyjnego, wyroby z tworzyw sztucznych, samochody, sprzęt elektron. i elektrotechn., chemikalia. Od 1990 Polska podejmuje działania w kierunku szerszego otwarcia na świat. rynki eksportowe. W 1993 weszło w życie Środkowoeur. Porozumienie o Wolnym Handlu (CEFTA) podpisane przez Polskę, Czechy, Słowację i Węgry; przewidujące zniesienie ceł na artykuły przem. do końca 1997. Pod koniec 1993 zaczęła obowiązywać umowa o stopniowym tworzeniu strefy wolnego handlu artykułami przem. między Polską a państwami EFTA ( Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu); artykuły rolno-spoż. objęto odrębnymi dwustronnymi porozumieniami; 1995 wraz z przystąpieniem Austrii, Finlandii i Szwecji do Unii Eur. umowa straciła swoje znaczenie. W 1994 wszedł w życie Układ o Stowarzyszeniu ze Wspólnotami (stowarzyszenie z Unią Eur.). W II 1995 Polska ratyfikowała porozumienie wynikające z ustaleń dotyczących handlu międzynar. przyjętych w akcie końcowym Rundy Urugwajskiej GATT. Zgodnie z tymi postanowieniami zmianie musi ulec wiele norm prawnych regulujących wymianę handl. z zagranicą; ponadto od VII 1995 nie mogą obowiązywać jakiekolwiek, poza taryfą celną, bariery chroniące rynki krajów członkowskich; opłaty wyrównawcze muszą zostać staryfikowane (wprowadzone do taryfy celnej), której stawki zgodnie z ustalonym harmonogramem będą systematycznie obniżane, np. cła chroniące pol. rynek będą 2001 niższe o 41%; ważna jest również stopniowa (rozłożona na 6 lat) redukcja subsydiów do artykułów rolnych i zniesienie subsydiów do innych towarów. W efekcie przystąpienia 1995 do Świat. Organizacji Handlu Polska powinna uzyskać większą dostępność do świat. rynków i znacznie rozwinąć międzynar. wymianę handlową.
ZADŁUŻENIE ZAGRANICZNE
W okresie II RP państwo pol. zaciągało różnorodne kredyty zagr.; w pierwszym okresie po odzyskaniu niepodległości były to gł. pożyczki na zakup żywności i wyposażenie wojska; 1918 20 w związku z wojną pol.-bolszewicką uzyskano 272 mln dol. USA, gł. w postaci dostaw towarów (99% wartości kredytów, z tego tylko ok. 10% stanowiły surowce i dobra inwestycyjne). W 1924 25 pozyskaniu kredytów towarzyszyło udzielanie wierzycielom różnych przywilejów, np. 12,5 mln dol. USA pożyczone Polsce przez Włochów było związane z prawem dostarczania przez nich tytoniu dla Pol. Monopolu Tytoniowego, 6 mln dol. USA od szwedz. koncernu Kreugera z prawem dzierżawy monopolu zapałczanego (przedłużono je 1933 w związku z drugim kredytem 32 mln dol. USA). 1927 rząd USA udzielił Polsce kredytu (62 mln dol. USA i 2 mln funtów bryt.) na ustabilizowanie waluty. Lata wielkiego kryzysu gosp. nie sprzyjały pozyskiwaniu pożyczek zagr.; dopiero 1933 Polska uzyskała od firm bryt. 2 mln funtów na elektryfikację węzła warsz., a 1934 4,8 mln funtów na dostawy dla PKP; 1936 uzyskano kredyt na cele wojsk. i inwestycyjne od Francji, 1939 kredyty towarowe od Francji i W. Brytanii. Głównymi wierzycielami Polski 1938 były: USA, Francja, W. Brytania. Po II wojnie światowej Polska podjęła spłaty części przedwojennych zobowiązań; zaciągała również nowe kredyty. Wobec ogromnych zniszczeń wojennych Polska była w dużym stopniu uzależniona od pomocy zagr.; w pierwszych latach była to gł. bezzwrotna pomoc z ZSRR i do 1947 organizacji UNRRA ( Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy). Odrzucając 1947 amer. plan Marshalla Polska uzależniła się w pełni od ZSRR; kredyty inwestycyjne i na dostawy żywności (1945 49 ok. 1 mld rubli) miały być spłacone m.in. dostawami pol. węgla kam. (ceny rozliczeniowe ustalono znacznie poniżej cen świat.). Wojna w Korei (1950 53) i rozpoczęcie zimnej wojny prawie całkowicie zahamowały kontakty handl. i finansowe z krajami zach.; po 1955 sytuacja uległa poprawie. W 1956 podpisano porozumienie z ZSRR zmniejszające zadłużenie Polski o ok. 0,5 mld dol. USA w wyniku przeliczenia cen eksportowanego od 1945 węgla na ceny światowe. W 1957 zostały uregulowane niektóre sporne zagadnienia finansowe z USA, m.in. odszkodowania za znacjonalizowane 1946 mienie obywateli i firm amer.; w tym samym roku Polska otrzymała kredyt od USA na zakup zboża; zadłużenie kraju wynosiło 232 mln dol. USA. W 1960 dług zwiększył się do 1752 mln dol. USA; polityka antyimportowa lat 60. doprowadziła do jego obniżenia do 716 mln dol. USA w 1967; była to jednak sytuacja przejściowa 1970 zadłużenie ponownie wzrosło do ok. 1,7 mld dol. USA, w tym 1 mld wobec państw kapitalistycznych. Na pocz. lat 80. zadłużenie Polski w walutach wymienialnych wynosiło 25 27 mld dol. USA. Wysokość zobowiązań 1985 była równa 2,5-krotnej wartości rocznych wpływów dewizowych uzyskiwanych z eksportu. Wynikało to z błędnej polityki gosp. lat 70.; przekroczono bezpieczne granice zadłużenia; zakładano, że zakup licencji, technologii, wyposażenia inwestycyjnego pozwoli na uruchomienie produkcji konkurencyjnej na rynkach zach.; duża część kredytów zagr. została nieracjonalnie wykorzystana, przynosząc niskie w stosunku do nakładów efekty. Sytuację pogarszało zaciąganie po 1975 oprócz kredytów inwestycyjnych coraz większych pożyczek na zakup zbóż, pasz, materiałów oraz surowców dla przemysłu. Brak możliwości rozwoju eksportu na pocz. lat 80. oraz skala długu powodowały niewywiązywanie się Polski z płatności. Ponadto restrykcje ze strony państw zach. i USA, związane z wprowadzeniem stanu wojennego, uniemożliwiały zaciąganie nowych kredytów. W 1981 Polska zgłosiła swoją kandydaturę do Międzynar. Funduszu Walutowego i Banku Świat., ale nie została przyjęta. W tym okresie powiększyło się zadłużenie wobec państw komunist.; 1982 wynosiło 3,7 mld rubli transferowych. Po 1985 nastąpiła pewna normalizacja stosunków finansowo-kredytowych z krajami zachodnioeur. i USA; 1985 w Paryżu podpisano porozumienie z grupą Klubu Paryskiego (zrzesza zagr. banki państw., wobec których Polska jest zadłużona); uzyskano przesunięcie spłaty długów z 1982 84 na okres 1991 97. W 1986 przyjęto Polskę do Międzynar. Funduszu Walutowego i Banku Światowego. Do 1991 Polska spłaciła ok. 10 mld dol. USA wynikających z umów, które zawarła z wierzycielami o restrukturyzacji i refinansowaniu kolejnych partii długu. Jednocześnie zadłużenie kraju uległo podwojeniu, do 48,5 mld dol. USA w 1991. W tym samym roku została podpisana kolejna umowa z Klubem Paryskim o redukcji i restrukturyzacji pol. zobowiązań; warunkiem realizacji tej umowy było spełnienie wymagań zawartych w porozumieniu z Międzynar. Funduszem Walutowym oraz zawarcie umowy zawierającej podobne ustalenia (gł. stopień redukcji zadłużenia) z wierzycielami skupionymi w Klubie Londyńskim (zagr. banki komercyjne); najważniejsze kryteria to utrzymanie: ustalonego poziomu rezerw walutowych netto, określonego deficytu budżetowego, zadłużenia sektora rządowego w NBP i innych bankach. W IV 1991 państwa Klubu Paryskiego zmniejszyły pol. zadłużenie o 30%; drugi etap redukcji (zarówno odsetek jak i kapitału podstawowego), o kolejne 20% nastapił IV 1994, po uzyskaniu pozytywnej opinii Rady Wykonawczej Międzynar. Funduszu Walutowego o realizacji porozumienia i podpisaniu wstępnego porozumienia z Klubem Londyńskim; zgodnie z umową pierwsze niewielkie raty kapitałowe Polska zaczęła spłacać 1995. Polska podpisała również porozumienie z 3 członkami Klubu Paryskiego Francją, Szwajcarią i USA w sprawie konwersji części spłacanego długu na inwestycje proekol.; USA i Szwajcaria przeznaczyły na ten cel po 10% rocznej spłaty, Francja 1%; łącznie będzie to 470 mln dol. USA rozłożonych na 17 lat. W 1989 Polska wstrzymała obsługę średnio- i długoterminowych kredytów wobec wierzycieli z Klubu Londyńskiego; 1994, po trwających od 1990 negocjacjach, podpisano z Klubem Londyńskim umowę w sprawie redukcji i restrukturyzacji pol. długu umorzono część (0,87 mld dol. USA) zaległości odsetkowych, wykupiono 3,25 mld dol. USA długu (w cenie 38 41 centów za dolara), pozostałe 10,27 mld dol. USA zamieniono na nowe obligacje o wartości 7,98 mld dol. USA; w rezultacie zadłużenie Polski wobec Klubu Londyńskiego zmniejszyło się (X 1994) o 6,41 mld dol. USA; ponadto przekazano do Banku Rezerwy Federalnej w Nowym Jorku obligacje skarbowe USA zakupione za 624 mln dol. USA (po 30 latach ich wartość wyniesie 4,8 mld dol. USA). Po długotrwałych negocjacjach z Rosją, reprezentującą również banki byłego RWPG, zwyciężyła tzw. opcja zerowa, czyli wzajemna redukcja zobowiązań, które 1994 stanowiły 5,8% całego pol. zadłużenia; mimo podpisania umowy (I 1995) rozmowy trwają. Zadłużenie Polski 1994 wynosiło ok. 42 mld dol. USA, w tym 2,4 mld dol. stanowiły zobowiązania pol. banków i przedsiębiorstw; 64% to zobowiązania wobec wierzycieli zrzeszonych w Klubie Paryskim; do największych należą: Francja (18,5%), Brazylia (13,5%), Austria (13,3%), Niemcy (12,8%), Kanada (10%) oraz USA, W. Brytania, Włochy, Japonia. Drugą, dużą grupą wierzycieli (19% całego długu) stanowią banki komercyjne skupione w Klubie Londyńskim: przeważają banki niem. (25%), amer. (20%), ponadto po ok. 8 10% banki bryt., jap. i francuskie. Pozostali wierzyciele to gł. finansowe organizacje międzynar., np. Bank Światowy. W strukturze walutowej pol. długu przeważa dol. USA; pod koniec lat 80. ponad 50% zadłużenia było wyrażone w tej walucie; w latach 1989 93 jego rola spadała gł. na rzecz marki niem. 1993 w dol. USA było wyrażone 36% zobowiązań, a w markach niem. 22%; w końcu 1994 po zawarciu umów z Klubem Paryskim (II etap) i Klubem Londyńskim dolar USA ponownie odzyskał dominującą pozycję (51,3% zobowiązań), wzrósł do 12,3% udział franka franc., spadła do 11% rola marki niemieckiej. Mimo redukcji pol. zadłużenia obciążenie związane z jego spłatą będzie w kolejnych latach wzrastać od ok. 2 mld dol. USA w 1995 do 4,5 mld dol. w 2000, a w latach 2005 2008 osiągnie 6 7 mld dol.; całkowita spłata zakończy się 2024. Zwiększenie obciążeń gospodarki obsługą długu łagodzi trwający od 1990 (poza 1993) wzrost eksportu; nie jest on jednak wystarczający, bowiem poziom zadłużenia 1991 przekraczał 3,6 razy wpływy z eksportu, a 1992 93 3,6 3,3 razy (bezpieczny poziom to zrównoważenie rocznych wpływów z eksportu z wartością długu), 1994 zmniejszył się do 2,5; zwiększa się również relacja spłat do wpływów z eksportu (z 9,7% w 1991 do 13,2% w 1993). Poprawia się wiarygodność kredytowa kraju; wskaźnik wiarygodności Polski jako kredytobiorcy wzrósł z 24,7 punktów 1992 (skala 100) do 28,6 w 1993 (62 miejsce wśród 133 klasyfikowanych krajów); od 1995 trwa proces awansowania Polski przez kredytodawców z grupy krajów o dużym ryzyku do grupy o średnim ryzyku kredytowym.
BILANS PŁATNICZY
Bilans płatniczy jest formą zbiorczej informacji o obrotach handl. i kapitałowych z zagranicą. W uproszczeniu obejmuje on bilans obrotów bieżących (wymiana towarowa, usługi, odsetki, transfery) i bilans obrotów kapitałowych (kredyty, inwestycje). Od odzyskania niepodległości 1918 bilans płatniczy Polski cechuje brak zrównoważenia, charakterystyczny dla krajów słabo rozwiniętych, np. 1927 29 saldo obrotów bieżących było ujemne i wynosiło kolejno 730 mln zł, 1104 mln zł, 600 mln zł. W tym samym czasie saldo obrotów kapitałowych było dodatnie (odpowiednio): 505 mln zł, 1110 mln zł, 594 mln zł. Dzięki równoważeniu obrotów bieżących nadwyżką obrotów kapitałowych saldo bilansu płatniczego w tych latach było bliskie zera ( 225 mln zł, 6 mln zł, 6 mln zł). Wielki kryzys 1929 (w Polsce zakończył się 1935) spowodował odwrócenie tych tendencji. Z Polski na masową skalę odpłynął kapitał (łącznie 2570 mln zł uchwyconych przez służby statyst., w rzeczywistości była to kwota większa). Wobec konieczności spłaty zadłużenia rósł eksport towarów (gł. dzięki dumpingowi); 1931 nadwyżka obrotów bieżących wynosiła 411 mln zł. Po okresie wielkiego kryzysu nadal utrzymywała się niekorzystna tendencja odpływu kapitału (rząd pol. jako jedyny w Europie oprócz Francji nie wprowadził ograniczeń dewizowych), zmalało zaś dodatnie saldo na rachunku obrotów bieżących. Mimo wzrostu obrotów 1937 na rachunku obrotów bieżących wystąpił deficyt ( 58 mln zł), który pogłębił się jeszcze 1938 ( 115 mln zł). Po II wojnie świat., w okresie gospodarki socjalist., zmieniły się kierunki wymiany towarowej; gł. partnerami handl. stały się ZSRR i kraje RWPG. Oficjalne dane dotyczące tej wymiany podawano na podstawie cen i in. składników ustalanych arbitralnie, toteż uzyskanie ścisłego obrazu wymaga studiów. W obrotach z krajami kapitalist. aż do 1970 rządy Polski starały się utrzymywać zrównoważony bilans płatniczy. Sytuacja uległa zasadniczej zmianie w latach 70., kiedy Polska pod rządami E. Gierka i jego ekipy zaciągnęła długi, których rozmiary były zbyt wielkie w porównaniu do możliwości ich spłaty. W okresie transformacji systemowej bilans płatniczy Polski jest w dużym stopniu uzależniony od sytuacji zaistniałej w przeszłości, gł. od konieczności spłaty zaciągniętych wtedy zobowiązań. W 1990 saldo obrotów bieżących bilansu płatniczego było dodatnie (0,7 mld dol. USA), gł. w wyniku wysokiego dodatniego salda płatności towarowych (2,2 mld dol. USA); od 1991 występują trudności z jego zrównoważeniem; deficyt 1991 przekroczył 1,3 mld dol. USA (o 50% wzrosły płatności z tytułu importu, a tylko o ok. 17% wpływy z eksportu w porównaniu z 1990); 1992 deficyt w obrotach bieżących bilansu płatniczego zmniejszył się do 269 mln dol. USA, mimo pogłębiającego się ujemnego salda odsetek od wierzytelności zagr. (z 2,8 mld dol. w 1991 do 4,1 mld dol. USA); poprawa nastąpiła wskutek wyższej dynamiki wpływów z eksportu niż płatności za import (dodatnie saldo w wys. 512 mln dol. USA), zwiększeniu dodatniego salda usług z 236 mln dol. USA (1991) do 344 mln dol. i transferów z 1,2 mld dol. USA do 2,9 mld dol. USA (efekt umowy z Klubem Paryskim). Szczególnie duży deficyt w bilansie obrotów bieżących wystąpił 1993, gł. wskutek ujemnego salda obrotów towarowych ( 2,3 mld dol. USA) i salda odsetek ( 3,5 mld dol. USA), których nie mogło zrównoważyć wysokie dodatnie saldo transferów (3 mld dol. USA) oraz zwiększające się dodatnie salda usług i dochodów majątkowych. W 1994 nastąpiło znaczne (do 944 mld dol. USA) zmniejszenie deficytu w obrotach bieżących bilansu płatniczego, co było związane gł. z poprawą sytuacji w handlu zagranicznym; 1997 deficyt wynosił 4,2 mld dol. Zwiększają się rezerwy walutowe brutto (1992 o 465 mln dol. USA do 4 mld dol., 1994 do 6 mld dol. USA, 1999 do 25 mld dol. USA).