F I N A N S E

Temat

Publiczny system finansowy - finanse publiczne

Tezy:

1. Istota finansów publicznych - pojęcie

2. Finanse publiczne a finanse prywatne

3. Zadania publiczne i środki ich realizacji w powiązaniu z modelem państwa

4. Specyfika publicznego systemu finansowego

• pojęcie dobra publicznego i społecznego

• kryterium użyteczności

• kryterium ekonomiczne

• cechy dobra publicznego

5. Sektor finansów publicznych - podmioty i instytucje - klasyfikacja

6. Struktura finansów publicznych

• przekrój podmiotowy

• przekrój prawny

• przekrój instytucjonalny

• przekrój instrumentalny

7. Budżet - istota, propcedura

Literatura:

[1] S.Owsiak: FINANSE PUBLICZNE, PWE, Warszawa 2005

[2] B. Pietrzak, Z.Polański, B.Woźniak: SYSTEM FINANSOWY W POLSCE, PWN, Warszawa

2003

[3] Red. W.Wójtowicz: ZARYS FINANSÓW PUBLICZNYCH I PRAWA FINANSOWEGO, DOM WYDAWNICZY ABC, Warszawa 2002

1. Pojęcie F i n a n s ó w P u b l i c z n y c h

F i n a n s e p u b l i c z n e to kategoria historyczna, powstała na określonym etapie rozwoju ludzkości, wraz z pojawieniem się pieniądza oraz instytucji publicznych. We współczesnym świecie istnienie finansów publicznych jest całkowicie niezależne od woli i stanowiska w tym względzie społeczeństwa. Nie ma innej alternatywy dla funkcjonowania społeczeństwa a także podziału dochodu bez konieczności istnienia finansów publicznych.

W ujęciu teorii klasycznej, neoklasycznej czy też ekonomii neoklasycznej finanse publiczne, ich przedmiot sprowadzał się do badania skutków jakie wywołują podatki czy inne instrumenty polityki fiskalnej - na mikropodmioty (gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa). Z czasem zapotrzebowania państwa na dochody były coraz większe (a więc państwo jako związek publiczno - prawny zmuszane było sięgnąć do dochodów innych podmiotów, nie tylko mikropodmiotów), stąd też przedmiot finansów publicznych musiał zostać rozszerzony o kwestie dotyczące sektora publicznego „ żyjącego własnym życiem”, co oznaczało zbadanie wpływu decyzji fiskalnych na:

• wzrost gospodarczy,

• równowagę ekonomiczną,

• skalę redystrybucji dochodu narodowego,

• wpływ na zjawiska inflacyjne,

• granicę ciężarów publicznych,

• sposób alokacji środków publicznych i ich wpływ na procesy makroekonomiczne.

Przedmiotem nauki o finansach publicznych są zatem zjawiska oraz procesy związane z powstawaniem i rozdysponowaniem pieniężnych środków publicznych zapewniających funkcjonowanie sektora publicznego. Bada ona przyczyny, dla których tworzy się fundusze publiczne w tym samym różnorakie skutki, jakie wywołuje tworzenie tychże funduszy.

Samo jednak zdefiniowanie „f i n a n s ó w p u b l i c z n y c h” jest sprawą dość skomplikowaną i kontrowersyjną. Niektórzy autorzy w ogóle kwestionują potrzebę precyzyjnego definiowania finansów. Przykładowo Profesor Stefan Bolland wyrażał pogląd:

- że żadna z definicji nie może oddać istoty finansów i dlatego nie objaśnia tego pojęcia. Wg Profesora wszystkie znane kryteria i definicje okazują się nieścisłe, zbyt wąskie lub nazbyt rozbudowane, przez co żadna z nich nie została ogólnie zaakceptowana. Trudności jakie pojawiają się w precyzyjnym określeniu jak rozumieć pojęcie finansów publicznych nie jest jednak niczym wyjątkowym. Z podobnymi problemami spotykamy się w innych dyscyplinach, co nie przeszkadza ich pomyślnemu rozwojowi, np. matematyka - nauka ścisła: „ nie udało się znaleźć określenia, które w pełni charakteryzowałoby matematykę w pełni i zadowalało choćby samych matematyków”. Stanowisko Bollanda jest jednak dość nietypowe i odosobnione w polskiej jak i zachodniej literaturze. Tak więc można spotkać następujące definicje finansów publicznych:

J. Harasimowicz określa finanse jako stosunki społeczne powstające w związku z gromadzeniem i wydatkowaniem środków pieniężnych.

L. Kurowski twierdzi, iż nie należy używać pojęcia „ finanse” lecz „gospodarka finansowa”. Przez co autor rozumie „ posługiwanie się pieniądzem”.

M. Weralskiego - finanse to pieniężna forma podziału dochodu narodowego.

J.M. Gaudemet uważa, że finanse publiczne stanowią gałąź prawa publicznego, której przedmiotem jest badanie norm odnoszących się do publicznych zasobów pieniężnych oraz operacji tymi zasobami.

Reasumując można wyrazić pogląd, zgodnie z którym:

finanse są to zasoby pieniężne, operacje tymi zasobami oraz normy prawne ich dotyczące. Natomiast w zależności od podmiotów dysponujących zasobami pieniężnymi rozróżniamy

• finanse publiczne (czyli finanse podmiotów publicznych)

• finanse prywatne (czyli podmiotów prywatnych).

Na bazie tego podsumowania w literaturze przedmiotu wyrażany jest pogląd, iż finanse publiczne w danym miejscu i czasie są zjawiskiem prawno-ekonomicznym, powstałym z nałożenia się zasad prawnych (systemu finansowego) na ich ekonomiczną istotę.

2. Finanse p u b l i c z n e a finanse p r y w a t n e

Podsystem rynkowy będący częścią składową systemu finansowego charakteryzuje się tym, że do osiągnięcia celu wykorzystuje się mechanizmy rynkowe, natomiast podsystem publiczny posługuje się mechanizmem tworzenia i przepływu środków pieniężnych w trybie nieprywatnym (publicznym), w związku szeroko rozumianą działalnością państwa, które interpretowane jest jako władza centralna a także jednostek samorządu terytorialnego. To właśnie ta specyficzna działalność państwa polegająca na realizacji zadań publicznych wymaga uruchomienia mechanizmów pieniężnych specyficznych dla publicznego systemu finansowego.

Finanse publiczne są nauką o publicznych zasobach pieniężnych, natomiast przeciwieństwem są finanse prywatne.

Przedmiotem badań finansów prywatnych jest bogactwo w formie płynnej, tzn. dającej się natychmiast transferować (gotówka, kredyty bankowe, wkłady na rachunkach bieżących itp.), będące w dyspozycji osób fizycznych lub innych podmiotów prywatnych. najogólniej rzecz ujmując F i n a n s e P r y w a t n e to bogactwo wykorzystywane wg zasad prawa prywatnego.

Podobieństwo jakie istnieje między finansami publicznymi a finansami prywatnymi sprowadza się do prawie identycznych problemów:

• sporządzania budżetu i kierowania jego wykonaniem,

• ograniczania wydatków,

• uzyskiwania dochodów zwyczajnych i nadzwyczajnych,

• kontroli,

• rachunkowości,

• skarbowości itp.

Takie zmniejszenie skali jest bardzo wygodne, lecz istnieją w tym obszarze zasadnicze różnice:

• zasadnicze różnice wynikają z faktu, że równowaga finansów prywatnych i przemieszczenia prywatnych zasobów są kształtowane przez prawa gospodarki rynkowej (np. prawo popytu i podaży na kapitałowym wyznaczające stopę procentową), natomiast równowaga finansów publicznych i przemieszczenia zasobów publicznych są zdominowane przez interwencję państwa i wyznaczane przez władzę publiczną.

• Państwo dysponuje środkami przymusu zapewnienia sobie wpływów, samo z kolei nie podlega przymusowi w zakresie dokonywania wydatków, czyli nie istnieje droga egzekucji przymusowej wobec państwa. W przypadku osób prywatnych sytuacja jest odwrotna.

• Finanse publiczne wyrażają się w pieniądzu, nad którymi w mniejszym bądź większym stopniu sprawuje kontrolę państwo, a kolei prywatne osoby nie mają w tym względzie żadnego wpływu,

• Finanse prywatne są ukierunkowane na osiąganie dochodów i osiąganie zysku, natomiast Finanse publiczne są instrumentem realizacji interesu ogółu, dobra ogółu

• Wielkość zasobów należąca do finansów publicznych jest nieporównywalnie większa, od tych, którymi mogą dysponować podmioty prywatne.

3. Z a d a n i a p u b l i c z n e w powiązaniu z m o d e l e m p a ń s t w a

Zadania publiczne państwa są bezpośrednio związane z aktywnością państwa czyli funkcjami państwa, tj.:

• publicznymi ( administracja celna, bezpieczeństwo publiczne, obrona narodowa, wymiar sprawiedliwości, infrastruktura, itp. pełnienie tych funkcji jest obiektywną koniecznością, co oznacza, że niewykonanie tych zadań zagraża egzystencji społeczeństwa i państwa.

• społecznymi ( jest to zaspokajanie potrzeb społeczeństwa w takich dziedzinach, jak: edukacja, kultura, zatrudnienie, bezpieczeństwo socjalne czyli opieka zdrowotna, zabezpieczenia emerytalno-rentowe, pomoc społeczna - działalność państwa w tym obszarze polega na finansowaniu, zaopatrzeniu a także opiece, w postaci takich narzędzi jak dotacje, emerytury, renty, zasiłki, stypendia, zapomogi, dopłaty np. do leków

• gospodarczymi

Z funkcjami społecznymi wiąże się określony model państwa będący swego rodzaju mieszanką roli państwa, rynku i rodziny w zaspokajaniu potrzeb. Można zatem wskazać następujące modele:

• liberalny - o minimalnym zakresie pomocy państwa, interwencja państwa następuje dopiero wówczas, gdy naturalne kanały typu rodzina, rynek zawodzą, (Wielka Brytania, USA, Kanada, Australia)

• motywacyjny - podstawowym elementem w tym modelu są obowiązkowe ubezpieczenia społeczne ; są to ubezpieczenia chorobowe, wypadkowe, emerytalne, na wypadek utraty pracy, generalnie od wszelkiego rodzaju ryzyka społecznego ( Niemcy, Francja, Austria),

• redystrybucyjny - każdy obywatel w takim samym stopniu powinien być chroniony przed ryzykiem utraty materialnego zabezpieczenia i mieć zapewniony dostęp do wszystkich usług społecznych na najlepszym poziomie, w modelu tym to państwo staje się podstawowym dostawcą wszystkich usług społecznych (kraje Skandynawii)

4. S p e c y f i k a p u b l i c z n e g o s y s t e m u f i n a n s o w e g o - pojęcie dobra

publicznego i społecznego

Z punktu widzenia finansów publicznych podstawowe znaczenie ma kategoria d o b r a p u b l i c z n - e g o. To właśnie istnienie tego dobra jest przyczyną gromadzenia funduszy publicznych, niezbędnych do finansowania np. budowy dróg, lotnisk, portów, itp. Zadania publiczne , społeczne i gospodarcze są realizowane w zakresie dostarczania dóbr publicznych o specyficznych właściwościach co stanowi istotę publicznego systemu finansowego.

Co to jest zatem dobro publiczne ?

Dobrami wyłącznie publicznymi są: powietrze, rzeki, jeziora, morza, oceany, parki narodowe itp. Niektóre dobra mogą być zarówno dobrem prywatnym jak i publicznym - np. energia elektryczna, którą wykorzystuje do oświetlenia w domach, jak i do oświetlenia ulic. Dobrem publicznym będzie także: obrona narodowa, ochrona zdrowia, edukacja, czy wymiar sprawiedliwości. itp.

Konieczne jest jednak zastosowanie kryteriów decydujących o tym czy dane dobro jest dobrem prywatnym czy publicznym. Wyróżniamy zatem :

- kryterium użyteczności (kryterium społeczne),

- kryterium odpłatności (kryterium ekonomiczne).

Wg KRYTERIUM UŻYTECZNOŚCI występuje zasadnicza różnica między korzyściami, które daje dobro prywatne, i korzyściami osiąganymi z dóbr publicznych. Korzyści z dobra prywatnego ograniczają się najczęściej do jednej (kilku osób). Co więcej, jeżeli dana osoba używa dobra prywatnego, np. samochodu, to jest ono niedostępne dla innych. Inaczej jest w przypadku transportu publicznego. Poza tym w dostępie do dobra prywatnego mamy do czynienia z rywalizacją, czego raczej niema przy dobrach publ. np. korzystanie parku (jeziora, morza itp.) jednej osoby nie wyklucza takich możliwości u innych.

Wg KRYTERIUM EKONOMICZNEGO o tym, czy dobro ma charakter dobra publ. czy prywatnego decyduje źródło odpłatności. Dobrami publicznymi są te dobra (usługi, towary), które są finansowane przez budżet państwa, budżety samorządowe i inne fundusze publiczne. Dla odbiorców takich dóbr oznacza, że są one dostępne bezpłatne lub za częściową odpłatnością. Ta jednak bezpłatność określonych dóbr może prowadzić do marnotrawstwa lub nadużyć w gospodarowaniu nimi.

Inną wadą dóbr publ. jest fakt, że z jednej strony są bezpłatne, lecz z ekonomicznego punktu widzenia są opłacone zbiorowo. Następuje wskutek tego okrojenie dochodów indywidualnych. Poza tym preferencje konsumpcyjne poszczególnych osób mogą znacznie się różnić od preferencji ustalonych przez władzę publiczną.

Specyficzne cechy dobra publicznego to:

• brak wyłączenia (niewykluczalność),

• dostępność

• brak konkurencji

• uniezależnienie od partycypacji w kosztach wytworzenia lub utrzymania

• zaspokajanie - przede wszystkim - potrzeb o charakterze zbiorowym.

Od dobra publicznego należy odróżnić dobro społeczne, które również jest finansowane - jak dobro publiczne - z funduszy publicznych, ale może ono być także finansowane ze środków prywatnych.

5. S e k t o r f i a n s ó w p u b l i c z n y c h - podmioty i instytucje sektora finansów

publicznych

Zgodnie z nowelizacją ustawy o finansach publicznych z dnia 27 lipca 2001 r. (Dz.U.2001, Nr 102, poz. 1116) sektor finansów publicznych obejmuje:

1. organy władzy publicznej, organy administracji rządowej, organy kontroli państwowej i ochrony prawa, sądy i trybunały, a także jednostki samorządu terytorialnego i ich organy oraz związki,

2. jednostki budżetowe, zakłady budżetowe i gospodarstwa pomocnicze jednostek budżetowych,

3. fundusze celowe,

4. państwowe szkoły wyższe,

5. jednostki badawczo-rozwojowe,

6. samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej,

7. państwowe i samorządowe instytucje kultury,

8. Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i zarządzane przez nie fundusze,

9. Polską Akademię Nauk i tworzone przez nią jednostki organizacyjne

10. państwowe lub samorządowe osoby prawne utworzone na podstawie odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych, z wyłączeniem przedsiębiorstw, banków i spółek prawa handlowego.

6 . S t r u k t u r a f i n a n s ó w p u b l i c z n y c h

Przekrój p o d m i o t o w y

1. władza ustawodawcza, na szczeblu centralnym, szczebla pośredniego, tj. rady regionalnej, szczebla samorządowego, tj. rady gminy

2. władze wykonawcze (np. rząd) wymienionych powyżej szczebli

3. władze kontrolne działające w imieniu władz stanowiących, których zasięgiem kontroli objęte są wszystkie dziedziny życia gospodarczego i społecznego, które implikują finanse publiczne a więc NIK i Regionalne Izby obrachunkowe

4. aparat skarbowy (finansowy)

5. podmioty, które są finansowane z funduszy publicznych (szkoły, szpitale, jednostki wojskowe, sądy, policja administracja publiczna)

Przekrój p r a w n y

1. konstytucja lub inna tego typu ustawa zasadnicza - zawierająca ogólne zasady tworzenia funduszy publicznych oraz obowiązki poszczególnych rodzajów władz publicznych w zakresie uchwalania, wykonania i kontroli funduszy publicznych

2. prawo budżetowe i uchwały budżetowe samorządów

3. coroczne ustawy budżetowe i uchwały budżetowe samorządów

4. ustawy podatkowe

5. ustawa o pozabudżetowych funduszach publicznych

6. ustawy o finansach samorządowych

7. ustawy regulujące działalność ministra finansów (skarbu) oraz działalność aparatu skarbowego

8. ustawa karnoskarbowa

9. ustawa o zobowiązaniach podatkowych

10. art. normatywne regulujące działalność ministra finansów (w Polsce Rady Ministrów) oraz innych ministrów, na szczeblu lokalnym + zarządu gminy i jego przedstawicieli

Przekrój i n s t y t u c j o n a l n y

1. budżet państwa

2. budżety samorządowe szczebla podstawowego lub wyższych (powiat, region samorządowy)

3. fundusze ubezpieczeń społecznych

4. pozostałych funduszy publicznych

5. fundacji publicznych

Przekrój i n s t r u m e n t a l n y

1. podatki centralne

2. podatki lokalne

3. opłaty

4. cła

5. dochody z majątku publicznego (renty, dywidendy itp.)

6. składki na ubezpieczenie społeczne

7. subwencje

8. dotacje

9. kredyty państwowe i pożyczki publiczne

7. Budżet - pojęcie, procedura

W systemie Finansów Publicznych. centralne miejsce zajmuje budżet państwa. Podyktowane to jest dwoma zasadniczymi przesłankami:

• w budżecie państwa gromadzi się i dzieli największą część środków publicznych (w tym też też istotnych transferów głównie na rzecz samorządów terytorialnych oraz funduszy ubezpieczenia społecznego)

• władza centralna nadal jest dominującym podmiotem systemu politycznego, gospodarczego i społecznego kraju.

Budżet określa ramy, granice i kierunki rocznej działalności finansowej organów państwa (np. sądów, trybunałów) i organów administracji rządowej (np. ministrów, wojewodów). Przy czym budżety jednostek samorządu terytorialnego są odrębnymi aktami prawnymi i nie są elementami struktury budżetu państwa.

Instytucja budżetu państwa jest ściśle związana z działalnością finansową państwa. Większość autorów „narodziny” budżetu wiąże się z uchwalonym w Anglii w 1689 r. dokumentem „Bill of Rights” (Deklaracja Praw), na mocy której parlament angielski uzyskał prawa do nakładania podatków oraz decydowania o wielkości i przeznaczeniu wydatków. Bill of Rights ograniczała władzę królewską i ugruntowała znaczenie parlamentu, potwierdzając zarazem swobodę i przywileje ludności w tym m.in. zakaz dotycząca króla do nakładania podatków bez jej zgody. Jednak bezpośrednia przyczyna początków historycznego rozwoju to wzajemne waśnie i wojny prowadzone głównie między Francją i Anglią. Pierwszy polski budżet został uchwalony przez Sejm w roku 1768 i był jednym z wcześniejszych budżetów w Europie, choć za początek ewolucji polskiego prawa budżetowego uznaje się powszechnie przywilej koszycki z 1374 r., który ustanowił Ludwik Węgierski, chcąc uzyskać przychylność szlachty, w zamian za sukcesję tronu dla jednej ze swych córek.

Pierwszy polski budżet, pod nazwą Ostrzeżenie percepty y expensy wszystkich intrat skarbów obojga narodów, podług niżej opisanych tabell składał się z dwóch części.

Część I ustawy zawierała ustalenia co do poboru podatków i dokonywani wydatków. Postanowienia te ograniczają dokonywanie wydatków nadzwyczajnych do czasu, gdy uchwalone na ten cel podatki zaczną wpływać, a także zezwalają na pobór podatków służących pokryciu wydatków nadzwyczajnych w czasie ograniczonym, do wygaśnięcia potrzeby wydatkowania.

Część II ustawy mała charakter tabelarycznych zestawień zawierających planowane dochody (intraty) i wydatki (expensy) zwyczajne i nadzwyczajne, zestawione odrębnie dla Korony i Litwy.

Budżet te nie był zrównoważony, gdyż jego zrównoważenie miało nastąpić dopiero w drodze określenia nowych podatków, których w sumie nie uchwalono. Cechą znamienną tego budżetu był brak ograniczeń czasowych co do jego obowiązywania.Ten pierwszy polski budżet przypomina współczesny układ, składający się z części krótszej, teoretycznej, tekstowej oraz tabelarycznych załączników określających dochody i wydatki publiczne.

Powszechne uchwalanie budżetów datuje się na początek XX w., ponieważ rozwój teorii budżetu nastąpił dopiero w XIX w.

[Gajl N.]

Rozwój instytucji budżetu państwa został uwarunkowany następującymi przesłankami:

1. gospodarka musi mieć charakter pieniężny,

2. musi istnieć państwo jako instytucja,

3. oddzielenie majątku państwa od majątku panującego

4. musi nastąpić rozwój parlamentaryzmu i funkcji społeczno-gospodarczych państwa

Pojęcie - Budżetu jest terminem wieloznaczeniowym:

• w ujęciu ekonomicznym - jest to scentralizowany fundusz publiczny służący gromadzeniu środków pieniężnych w związku z realizacją funkcji państwa;.

• w ujęciu prawnym - jest to akt normatywny, ma formę i moc ustawy, zawierający wiążące ustalenia w zakresie rocznych dochodów/wydatków państwowych.; zatem cele i zadania są określane z góry.

• w ujęciu finansowym - jest to plan finansowy państwa (władz ustawodawczych jak i władz wykonawczych) obejmujący dochody i wydatki państwa, uchwalanym na okres jednego roku budżetowego, który w większości państw pokrywa się z rokiem kalendarzowym, w także w Polsce, ale w USA rok budżetowy zaczyna się w październiku, w Australii w lip, a w Wielkiej Brytanii w kwietniu. .

W literaturze przedmiotu formułuje się także pojęcia: systemu budżetowego, gospodarki budżetowej, a także prawa budżetowego

SYSTEM BUDŻETOWY - który należy interpretować jako zespół norm prawnych, który reguluje organizację finansowych organów państwa i instytucji objętych gospodarką budżetową oraz zasady pobierania dochodów pieniężnych na rzecz budżetu państwa i zasady ich wydatkowania.Szczególne znaczenie mają normy prawne regulujące tryb i metody planowania budżetowego, uchwalania budżetu, pobierania dochodów, dokonywania wydatków, ewidencji i kontroli gospodarki budżetowej

GOSPODARKA BUDŻETOWA -

w ujęciu ogólnym oznacza ona:

• planowanie budżetowe,

• gromadzenie dochodów budżetowych,

• dokonywanie wydatków budżetowych,

• kontrolę przestrzegania dyscypliny finansowej ( budżetowej)

w ujęciu węższym polegać ona: na działalności budżetowej, czyli pobieraniu dochodów i dokonywaniu wydatków. Działalność budżetowa to specyficzny mechanizm gromadzenia i wydatkowania, stanowiąc tym samym podstawowy instrument bezzwrotnej redystrybucji PKB. Redystrybucja ta dokonywana jest za pośrednictwem systemu budżetowego poprzez system podatkowy oraz wydatki budżetowe.

PRAWO BUDŻETOWE - działalność budżetowa państwa jest regulowana za pomocą aktów normatywnych określających pod względem merytorycznym, formalnym i organizacyjnym uchwalanie, opracowywanie budżetu państwa oraz samorządu terytorialnego; problem dotyczy zwłaszcza zasad pobierania dochodów oraz dokonywanie wydatków, a także struktury budżetu, zasad budżetowych, procedury budżetowej, kontroli i dyscypliny budżetowej.

PRAWO BUDŻETOWE - to kodeks i jako taki ma spełnienia pewne zadania.[Gajl N.]

CECHY BUDŻETU

• budżet państwa jest funduszem scentralizowanych zasobów pieniężnych gromadzonych i dzielonych przez państwo w związku z realizacją zadań (funkcji państwa),

• gromadzenie środków budżetowych odbywa się - przeważnie - w sposób przymusowy, co wynika z atrybuty władzy,

• szczególna rola budżetu w funkcjonowaniu państwa,

• proces gromadzenia i dzielenia dochodów za pomocą budżetu implikują zasady ustrojowo-konstytucyjne; chodzi o zakres uprawnień władzy ustawodawczej i wykonawczej w określaniu źródeł, wysokości i rodzajów dochodów oraz kierunków wydatków; wymaga to nadania budżetowi państwa formy aktu prawnego wysokiej rangi - ustawy - forma normatywna;

• procesy gromadzenia i dzielenia przez państwo dochodów w budżecie zawsze mają charakter nie tylko ekonomiczny, lecz także społeczny; wyraża się to w przejmowaniu części produktu społecznego i dysponowaniu nim, co wpływa na sytuację dochodową i socjalną osób, grup społecznych itp.

• dochody budżetowe powstają na skutek definitywnego przejęcia ich przez państwo od różnych podmiotów, czyli że dochody budżetowe są gromadzone bezzwrotne,

• budżet państwa dotyczy działalności organów i podmiotów państwa w przyszłości, stąd też zawsze jest planem dochodów i wydatków państwa na z góry określony czas;

• budżet musi cechować specjalizacja, polegająca na nadaniu rygorów prawnych wydatkom budżetowym;

• wiązanie dochodów i wydatków budżetowych z działalnością państwa w zamkniętym okresie oznacza, że w istocie budżet państwa tworzą strumienie dochodów i strumienie wydatków

• strumieniowy charakter budżetu oznacza, z reguły, konieczność egzekwowania należnych w danym okresie dochodów, jak również obliguje do wydatkowania środków budżetowych przed upływem okresu budżetowego; cecha ta powoduje istotne skutki dla racjonalności budżetu;

• budżet państwa nie jest jedynym „urządzeniem”, w którym znajduje finansowe odzwierciedlenie działalność państwa, co oznacza, że nie może on być wystarczającą podstawą oceny finansowej działalności państwa.

PROCEDURA BUDŻETOWA

UKŁAD PRAC NAD POKEKTEM USTAWY BUDŻETOWEJ

do 30 września uchwalony do 20 października do 1 grudnia

przez Radę Ministrów projekt dysponenci środków budżetowych JST przekazują swoje

budżetu złożony w Sejmie informują JST o wysokości plany finansowe

proponowanych dochodów, dysponentom

wydatków i dotacji głównym

do 30 września RPP przedkłada

Sejmowi założenia polityki

pieniężnej

Konstytucja określa dwie zasady rzutujące na przebieg prac nad projektem ustawy budżetowej.

Pierwszą z nich jest zasada wyłącznej kompetencji Rady Ministrów do przygotowania i przedłożęnia projektu ustawy budżetowej (art. 221Konstytucji PR). Oznacza to, że jedynie Rada Ministrów ma wystrczające możliwości organizacyjne, kadrowe i techniczne, by opracować projekt budżetu i zainicjować proces ustawodawczy.

Drugą jest zasada ustowowej regulacji procedur budżetowych . Dotyczy ona trybu opracowania projektu budżetu państwa, stopnia jego szczegółowości oraz wymogów, którym powinien odpowiadać projekt ustawy budżetowej (art. 219 Konstytucji RP).

Przepisy ustawy o finansach publicznych nie określają precyzyjnie terminu prac nad projektem budżetu. Jedną z pierwszych czynności rozpoczynający tryb przygotowań jest prognoza warunków, w których będzie realizowany projekt. Za inicjatora prac nad ustawą budżetową uważa się Ministra Finansów, który określa koncepcję planowania budżetowego i tryb działań mających na celu sporządzenie projektu budżetu oraz przedstawia Radzie Ministrów założenia projektu państwa na następny rol..

Opracowanie założeń polityki gospodarczej stanowi wstępny etap prac nad projektem budżetu. Założenia te opracowywane są przez Ministra Finansów, przy współudziale pozostałych Ministrów. Na tym etapie wymagana jest także współpraca z NBP.

W oparciu o te założenia Minister Finansów przedstawia tzw. notę budżetową, w której określa szczegółowe zasady, tryb i terminy opracowywania materiałów do projektu budżetu. Materiały do projektu budżetu poszczególnych części budżetu opracowują właściwi dysponenci środków budżetowych i przekazują je Ministrowi Finansów. Na tym zostaje zakończony etap prac wstępnych.

Opracowany projekt budżetu trafia na obrany Rady Ministrów, która powina go uchwalić i przekazać Sejmowi wraz z uzasadnieniem w terminie do 30 września roku poprzedzjącego rok budżetowy. W wyjątkowych sytuacjach istnieje możliwość niedotrzymania przez Radę Ministrów terminu 30.09. W tym terminie powinny wpłynąć założenia polityki pieniężnej opracowane przez RPP.

Po uchwaleniu projektu budzetu przez Radę Ministrów dysponenci części budżetowych zobligowani są do przekazania w terminie do 20 paździenika roku poprzedzjacego rok budżetowy informacji:

• jednostkom podległym o wysokości dochodów i wydatków przewidzianych w projekcie ustawy,

• samorządom terytorialnym o wysokości dotacji przewidzialnych na realizacje zadań zzleconych z zakresu administracji rządowej.

Ww. informacje sa niezbędne JST do opracowania swoich budżetwów samorządowych na rok nastepny. Plany te są przkazane dysponentom części budżetwych do 1 grudnia.

Założenia projektu budżetu stanowią jedynie główne idee przewodnie, obejmując:

1. priorytety ekonomiczne budżetu i społeczne

2. prognozy makroekonomiczne dotyczące PKB, cen, stopy procentowej, kursu walutowego, bilansu płatniczego zatrudnienia i bezrobocia oraz wynagrodzenia w gospodarce narodowej,

3. przewidywane wielkości dochodów i wydatków budżetowych

4. wielkości przewidywanego deficytu budżetowego oraz sposoby jego pokrycia

5. zasady ustalania limitów wydatków dla poszczególnych części budżetu.

1. Minister Finansów przedstawia Radzie Ministrów projekt ustawy budżetowej na rok następny wraz z uzasadnieniem.

2. Minister Finansów włącza do projektu ustawy budżetowej dochody i wydatki Kancelarii: Sejmu, Senatu, Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej; Sądu Najwyższego, NSA, TK, NIK, Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka, KRRiT, Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych, Instytutu Pamięci Narodowej, Krajowego Biura Wyborczego oraz Państwowej Inspekcji Pracy.

Rada Ministrów uchwala projekt ustawy budżetowej lub projekt ustawy o prowizorium budżetowym i wraz z uzasadnieniem przedstawia go Sejmowi w terminie do dnia 30 września roku poprzedzającego rok budżetowy,

1. W przypadku przedstawienia Sejmowi projektu ustawy o prowizorium budżetowym Rada Ministrów przedstawia Sejmowi projekt ustawy budżetowej nie później niż 3 miesiące przed zakończeniem okresu obowiązywania prowizorium,

2. Do projektu ustawy o prowizorium budżetowym stosuje się przepisy ustawy odnoszące się do projektu ustawy budżetowej.

Ustawa budżetowa ustala:

1. dochody budżetu państwa

2. wydatki budżetu państwa

3. deficyt państwa oraz źródła jego pokrycia

4. limity zatrudnienia w administracji rządowej

5. przychody i rozchody budżetu państwa

6. zestawienie przychodów i wydatków państwowych zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych i środków specjalnych

7. plany finansowe państwowych funduszy celowych

8. wykaz programów wieloletnich

9. wykaz inwestycji wieloletnich

10. dotacje celowe dla jednostek samorządu terytorialnego na realizację zadań z zakresu administracji rządowej i zadań zleconych ustawami

11. zakres i kwoty dotacji przedmiotowych

12) wykaz jednostek otrzymujących dotacje podmiotowe

• Zakresem budżetu państwa objęte są :

1. organy władzy państwowej, kontroli, ochrony prawa,

2. sądy i trybunały

3. organy administracji rządowej

Poza tym ustawa zawiera plany przychodów funduszy celowych oraz tzw. gospodarki pozabudżetowej (zakłady budżetowe, gospodarstwa pomocnicze, środki specjalne). Przy czym zarówno fundusze celowe, jak i wymienione elementy gospodarki pozabudżetowej nie wchodzą bezpośrednio do budżetu państwa, jednak ujęcie ich w ustawie budżetowej pozwala na wgląd i kontrolę parlamentu.

Budżet państwa uchwalany jest przez Sejm w postaci aktu prawnego - ustawy budżetowej. Podstawa do ustalenia budżetu jest makroekonomiczna prognoza na rok następny oraz na kolejne lata - z reguły trzy. Ponadto konieczne jest uwzględnienie przewidywanego wykonania budżetu państwa w bieżącym roku fiskalnym. Parametry prognozy makroekonomicznej to:

1. stopy wzrostu gospodarczego

2. stopy bezrobocia

3. stopy inflacji

4. czynników kreacji pieniądza

5. podaży pieniądza

6. poziomu rezerw oficjalnych

7. podstawowych stóp procentowych

8. kursów walutowych

9. salda bilansu handlowego

10. salda bilansu płatniczego

11. przeciętnej płacy w gospodarce

12. przeciętnej emerytury i renty

13. liczby rencistów

14. liczby młodzieży kształcącej się

15. liczby zatrudnionych w sferze budżetowej.

Do projektu ustawy budżetowej załącza się uzasadnienie zawierające w szczególności:

1. główne cele polityki społecznej i gospodarczej,

2. założenia makroekonomiczne na rok budżetowy i dwa kolejne lata, dotyczące:

1. kształtowania się PKB,

2. państwowego długu publicznego oraz długu Skarbu Państwa,

3. poziomu cen towarów i usług konsumpcyjnych,

4. bilansu płatniczego,

5. obrotów bieżących,

6. poziomu zatrudnienia i bezrobocia,

7. dochodów budżetu państwa,

8. deficytu budżetu państwa,

3. kierunki prywatyzacji majątku Skarbu Państwa,

4. przewidywane wykonanie budżetu państwa za rok poprzedzający rok, którego projekt ustawy budżetowej dotyczy,

5. omówienie projektowanych:

1. przychodów i rozchodów

2. przychodów i wydatków państwowych funduszy celowych

6) informacje o przewidywanej na koniec roku budżetowego wysokości długi Skarbu Państwa oraz aktywów finansowych Skarbu Państwa, będących jednocześnie długiem innych podmiotów sektora finansów publicznych, wraz z odpowiednimi wartościami odnoszącymi się do kwot zobowiązań z tytułu poręczeń i gwarancji.

PROCEDURA UCHWALANIA USTAWY BUDŻETOWEJ

• Rada Ministrów przedkłada Sejmowi projekt budżetu na rok następny co najmniej 3 miesiące przed rozpoczęciem roku budżetowego, czyli do 30 września. Konstytucja dopuszcza jednak odstępstwo od tej zasady w wyjątkowych sytuacja nie precyzując jednak, co ten termin oznacza.

• Za prawidłowy przebieg procedury budżetowej odpowiedzialny jest Marszałek Sejmu, chcąc nadać bieg inicjatywie ustawodawczej Marszałek Sejmu dokonuje wstępnej kontroli projektu oceniając, czy odpowiada on wymogom konstytucyjnym. Po akceptacji planu finansowego państwa, projekt przekazuje do rozpatrzenia przez Sejm.

• Rozpatrywanie przez Sejm projektów ustaw odbywa się wg ściśle określonych procedur, tradycyjnie nazywane „czytaniami”. Prace nad projektem ustawy budżetowej w Sejmie składają się z trzech czytań (art.119 st.1 Konstytucji RP). Procedurę parlamentarną otwiera pierwsze czytanie projektu ustawy budżetowej. Podczas posiedzenia Sejmu Minister Finansów wygłasza tzw. expose budżetowe, prezentując w nim warunki realizacji planów finansowych państwa na następny rok, oraz założenia, które stanowił podstawę przygotowania projektu ustawy budżetowej. Po pierwszym czytaniu projekt trafia do Sejmowej Komisji Finansów Publicznych - celem tego etapu jest wysłuchanie stanowisk zaproszonych na debatę ekspertów kierownictwa Ministerstwa Finansów i NBP oraz uzyskanie wyjaśnień w kwestiach budzących wątpliwości; w tym samym czasie sejmowe komisje branżowe analizują na podstawie szczegółowych projektów opracowanych przez dysponentów, plan dochodów i wydatków ujętych w poszczególnych częściach budżetu. Komisje formują opinie, uwagi, wnioski, które przekazują Komisji Finansów Publicznych. Na podstawie wniosków komisji branżowych oraz własnych analiz Komisja Finansów Publicznych przedstawia Sejmowi projekt. Na drugim czytaniu Komisja Finansów Publicznych przedstawia sprawozdanie z przebiegu prac nad poprawkami do projektu ustawy wraz z wnioskami oraz składa wnioski o ich przyjęcie lub też odrzucenie- w debacie można zgłaszać poprawki i wnioski, które zgłaszać mogą zarówno posłowie jak i Rada Ministrów; w przypadku dużej liczby poprawek Sejm kieruje je do rozpatrzenia w Komisji Finansów Publicznych. W czasie trzeciego czytania Komisja Finansów Publicznych przedstawia swoje dodatkowe sprawozdanie; poseł sprawozdawca prezentuje poprawki i wnioski zgłoszone podczas drugiego czytania. Etap ten kończy się uchwaleniem ustawy budżetowej zwykłą większością głosów przy obecności co najmniej połowy posłów.

• Należy także wskazać, iż Konstytucja RP nakłada na Sejm pewne ograniczenia dotyczące ingerencji w przekładany mu projekt. Art. 220 ust.1 Konstytucji RP stanowi, że zwiększenie wydatków lub ograniczenie dochodów planowanych przez Radę Ministrów nie może spowodować ustalenia przez Sejm większego deficytu niż przewidziany w projekcie ustawy budżetowej, a także w myśl art. 220 ust.2 Konstytucji RP nie można przewidywać pokrywania deficytu budżetowego przez zaciąganie zobowiązań w centralnym banku państwa.

• Senat ma prawo wprowadzić poprawki do ustawy budżetowej w ciągu 20 dni od momentu jej przekazania, wówczas ustawa wraca ponownie do sejmu, który może przyjmując poprawki lub je odrzucić większością 2/3 głosów, w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów.

• Prezydent RP ma obowiązek podpisania ustawy budżetowej w ciągu 7 dni od jej przekazania i zarządzenie przez Prezydenta publikacji ustawy w Dzienniku Ustaw RP kończy procedurę budżetową chyba, że Prezydent przekaże ją do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie zgodności budżetu z Konstytucją

• Trybunał Konstytucyjny ma obowiązek orzec zgodność ustawy budżetowej (ustawy o prowizorium budżetowym) z konstytucją w ciągu 2 miesięcy od złożenia przez Prezydenta wniosku w tej sprawie.

• Prezydent ma prawo skrócić kadencje Sejmu, jeżeli w ciągu 4 miesięcy od przedłożenia ustawy budżetowej Sejmowi nie zostanie ona przedłożona Prezydentowi do podpisu. Decyzje taką Prezydent może podjąć w ciągu 14 dni od obowiązującej daty złożenia ustawy budżetowej do podpisu.

• Rada Ministrów ma obowiązek przedłożenia Sejmowi sprawozdania w wykonania budżetu państwa wraz z informacją o stanie zadłużenia państwa w ciągu 5 miesięcy od zakończenia roku budżetowego.

• Sejm ma obowiązek rozpatrzyć sprawozdanie z wykonania budżetu państwa, po zapoznaniu się z opinią NIK, oraz podjąć uchwałę o udzieleniu lub odmowie udzielenia Radzie Ministrów absolutorium.

Art. 119 ust.1 Konstytucji - SEJM rozpatruje projekt

ustawy budżetowej w 3 czytaniach

Art.121 ust. 1 Konstytucji - Marszałek Sejmu przekazuje

ustawę budżetową SENATOWI

Art. 122 ust. 1 Konstytucji - po zakończeniu prac w Senacie

Marszałek Sejmu przekazuje ją Prezydentowi

Art. 224 ust. 2 Konstytucji Trybunał Konstytucyjny

sprawdza zgodność ustawy budżetowej z Konstytucją

Podpisanie ustawy budżetowej przez Prezydenta RP i

ogłoszenie jej w Dzienniku Ustaw

opracowanie własne

W wyjątkowych sytuacjach plan finansowy państwa na następny rok budżetowy może być określony w ramach czasowych krótszych niż jeden rok, czyli ustawa o prowizorium budżetowym. Ustawa ta ustanawia budżet prowizoryczny, ograniczony do określonych ram czasowych, z reguły trzy miesiące i zawiera jedynie niezbędne dla funkcjonowania państwa ustalenia dotyczące dochodów i wydatków przy zachowaniu takiego samego toku prac jak w przypadku prac nad projektem ustawy budżetowej. Ustawa o prowizorium traci moc z chwilą wejścia w życie ustawy budżetowej.

Jeżeli jednak ani ustawa o prowizorium budżetowym ani ustawa budżetowa nie weszły w życie, to w dniu rozpoczęcia nowego roku budżetowego, wówczas Rada Ministrów prowadzi gospodarkę finansową na podstawie przedłożonego projektu ustawy budżetowej- regulacja ta wynika z art. 219 ust. 4 Konstytucji RP.

POJĘCIE FINANSÓW PUBLICZNYCH:

J. Harasimowicz określa finanse jako stosunki społeczne powstające w związku z gromadzeniem i wydatkowaniem środków pieniężnych.

L. Kurowski twierdzi, iż nie należy używać pojęcia „ finanse” lecz „gospodarka finansowa”. Przez co autor rozumie „ posługiwanie się pieniądzem”.

M. Weralskiego - finanse to pieniężna forma podziału dochodu narodowego.

J.M. Gaudemet uważa, że finanse publiczne stanowią gałąź prawa publicznego, której przedmiotem jest badanie norm odnoszących się do publicznych zasobów pieniężnych oraz operacji tymi zasobami.

Reasumując można wyrazić pogląd, zgodnie z którym:

Finanse są to zasoby pieniężne, operacje tymi zasobami oraz normy prawne ich dotyczące. Natomiast w zależności od podmiotów dysponujących zasobami pieniężnymi rozróżniamy

• finanse publiczne (czyli finanse podmiotów publicznych)

• finanse prywatne (czyli podmiotów prywatnych).

Na bazie tego podsumowania w literaturze przedmiotu wyrażany jest pogląd, iż finanse publiczne w danym miejscu i czasie są zjawiskiem prawno-ekonomicznym, powstałym z nałożenia się zasad prawnych (systemu finansowego) na ich ekonomiczną istotę.

PODOBIEŃSTWO MIĘDZY FINANSAMI PRYWATNYMI A PUBLICZNYMI

Podobieństwo jakie istnieje między finansami publicznymi a finansami prywatnymi sprowadza się do prawie identycznych problemów:

• sporządzania budżetu i kierowania jego wykonaniem,

• ograniczania wydatków,

• uzyskiwania dochodów zwyczajnych i nadzwyczajnych,

• kontroli,

• rachunkowości,

• skarbowości itp.

Takie zmniejszenie skali jest bardzo wygodne, lecz istnieją w tym obszarze zasadnicze różnice:

• zasadnicze różnice wynikają z faktu, że równowaga finansów prywatnych i przemieszczenia prywatnych zasobów są kształtowane przez prawa gospodarki rynkowej (np. prawo popytu i podaży na kapitałowym wyznaczające stopę procentową), natomiast równowaga finansów publicznych i przemieszczenia zasobów publicznych są zdominowane przez interwencję państwa i wyznaczane przez władzę publiczną.

• Państwo dysponuje środkami przymusu zapewnienia sobie wpływów, samo z kolei nie podlega przymusowi w zakresie dokonywania wydatków, czyli nie istnieje droga egzekucji przymusowej wobec państwa. W przypadku osób prywatnych sytuacja jest odwrotna.

• Finanse publiczne wyrażają się w pieniądzu, nad którymi w mniejszym bądź większym stopniu sprawuje kontrolę państwo, a kolei prywatne osoby nie mają w tym względzie żadnego wpływu,

• Finanse prywatne są ukierunkowane na osiąganie dochodów i osiąganie zysku, natomiast Finanse publiczne są instrumentem realizacji interesu ogółu, dobra ogółu

• Wielkość zasobów należąca do finansów publicznych jest nieporównywalnie większa, od tych, którymi mogą dysponować podmioty prywatne.

Z a d a n i a p u b l i c z n e w powiązaniu z m o d e l e m p a ń s t w a

Zadania publiczne państwa są bezpośrednio związane z aktywnością państwa czyli funkcjami państwa, tj.:

• publicznymi ( administracja celna, bezpieczeństwo publiczne, obrona narodowa, wymiar sprawiedliwości, infrastruktura, itp. pełnienie tych funkcji jest obiektywną koniecznością, co oznacza, że niewykonanie tych zadań zagraża egzystencji społeczeństwa i państwa.

• społecznymi ( jest to zaspokajanie potrzeb społeczeństwa w takich dziedzinach, jak: edukacja, kultura, zatrudnienie, bezpieczeństwo socjalne czyli opieka zdrowotna, zabezpieczenia emerytalno-rentowe, pomoc społeczna - działalność państwa w tym obszarze polega na finansowaniu, zaopatrzeniu a także opiece, w postaci takich narzędzi jak dotacje, emerytury, renty, zasiłki, stypendia, zapomogi, dopłaty np. do leków

• gospodarczymi

Z funkcjami społecznymi wiąże się określony model państwa będący swego rodzaju mieszanką roli państwa, rynku i rodziny w zaspokajaniu potrzeb. Można zatem wskazać następujące modele:

• liberalny - o minimalnym zakresie pomocy państwa, interwencja państwa następuje dopiero wówczas, gdy naturalne kanały typu rodzina, rynek zawodzą, (Wielka Brytania, USA, Kanada, Australia)

• motywacyjny - podstawowym elementem w tym modelu są obowiązkowe ubezpieczenia społeczne ; są to ubezpieczenia chorobowe, wypadkowe, emerytalne, na wypadek utraty pracy, generalnie od wszelkiego rodzaju ryzyka społecznego ( Niemcy, Francja, Austria),

• redystrybucyjny - każdy obywatel w takim samym stopniu powinien być chroniony przed ryzykiem utraty materialnego zabezpieczenia i mieć zapewniony dostęp do wszystkich usług społecznych na najlepszym poziomie, w modelu tym to państwo staje się podstawowym dostawcą wszystkich usług społecznych (kraje Skandynawii)

KRYTERIÓW DECYDUJĄCYCH O TYM CZY DANE DOBRO JEST DOBREM PRYWATNYM CZY PUBLICZNYM.

WYRÓŻNIAMY ZATEM :

- kryterium użyteczności (kryterium społeczne),

- kryterium odpłatności (kryterium ekonomiczne).

Wg KRYTERIUM UŻYTECZNOŚCI występuje zasadnicza różnica między korzyściami, które daje dobro prywatne, i korzyściami osiąganymi z dóbr publicznych. Korzyści z dobra prywatnego ograniczają się najczęściej do jednej (kilku osób). Co więcej, jeżeli dana osoba używa dobra prywatnego, np. samochodu, to jest ono niedostępne dla innych. Inaczej jest w przypadku transportu publicznego. Poza tym w dostępie do dobra prywatnego mamy do czynienia z rywalizacją, czego raczej niema przy dobrach publ. np. korzystanie parku (jeziora, morza itp.) jednej osoby nie wyklucza takich możliwości u innych.

Wg KRYTERIUM EKONOMICZNEGO o tym, czy dobro ma charakter dobra publ. czy prywatnego decyduje źródło odpłatności. Dobrami publicznymi są te dobra (usługi, towary), które są finansowane przez budżet państwa, budżety samorządowe i inne fundusze publiczne. Dla odbiorców takich dóbr oznacza, że są one dostępne bezpłatne lub za częściową odpłatnością. Ta jednak bezpłatność określonych dóbr może prowadzić do marnotrawstwa lub nadużyć w gospodarowaniu nimi.

SPECYFICZNE CECHY DOBRA PUBLICZNEGO TO:

• brak wyłączenia (niewykluczalność),

• dostępność

• brak konkurencji

• uniezależnienie od partycypacji w kosztach wytworzenia lub utrzymania

• zaspokajanie - przede wszystkim - potrzeb o charakterze zbiorowym.

S E K T O R F I A N S Ó W P U B L I C Z N Y C H - PODMIOTY I INSTYTUCJE SEKTORA FINANSÓW PUBLICZNYCH

Zgodnie z nowelizacją ustawy o finansach publicznych z dnia 27 lipca 2001r. (Dz.U.2001, Nr 102, poz. 1116) sektor finansów publicznych obejmuje:

• organy władzy publicznej, organy administracji rządowej, organy kontroli państwowej i ochrony prawa, sądy i trybunały, a także jednostki samorządu terytorialnego i ich organy oraz związki,

• jednostki budżetowe, zakłady budżetowe i gospodarstwa pomocnicze jednostek budżetowych,

• fundusze celowe,

• państwowe szkoły wyższe,

• jednostki badawczo-rozwojowe,

• samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej,

• państwowe i samorządowe instytucje kultury,

• Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i zarządzane przez nie fundusze,

• Polską Akademię Nauk i tworzone przez nią jednostki organizacyjne

państwowe lub samorządowe osoby prawne utworzone na podstawie odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych, z wyłączeniem

F I N A N S E

Temat

Finanse przedsiębiorstwa - jako ogniwo system finansowego

Tezy:

1. Przedsiębiorstwo definicja

2. Przedsiębiorstwo i jego otoczenie

- klasyfikacja podmiotowa

- powiązania finansów przedsiębiorstwa z otoczeniem

- wpływ czynników zewnętrznych na przedsiębiorstwo

3. Ocena pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa w otoczeniu

4. Przedmiot i cel finansów przedsiębiorstwa

5. Cele finansowe i niefinansowe przedsiębiorstwa

6. Cel i przedmiot zarządzania finansami przedsiębiorstwa

7. Gospodarka finansowa przedsiębiorstwa i jej funkcję

8. Gospodarka rynkowa a przedsiębiorstwo

9. Wartość pieniądza w czasie

Literatura:

[1] Danuta Krzemińska: FINANSE PRZEDSIĘBIORSTWA, Wydawnictwo Wyższej

Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań 2000

[3] Lech Szyszko, Jan Szczepański (red.): FINANSE PRZEDSIĘBIORSTWA, PWE,

Warszawa 2003

Przedsiębiorstwo i jego otoczenie

Pojęcie przedsiębiorstwa wg kodeksu cywilnego jest zespołem składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do realizacji określonych zadań gospodarczych i obejmuje:

• firmę (nazwę),

• znaki towarowe,

• księgi handlowe,

• nieruchomości i ruchomości należące do przedsiębiorstwa, w tym produkty i materiały,

• patenty,

• wzory użytkowe i zdobnicze,

• zobowiązania i obciążenia związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa oraz prawa majątkowe z najmu lokali czy też dzierżawy,

• i inne oznaczenia indywidualizujące przedsiębiorstwo.

Wg Ustawy o działalności gospodarczej, przedsiębiorstwo można określić jako planowo zorganizowaną działalność gospodarczą, której celem jest produkowanie dóbr rzeczowych (usług) albo ich dostarczanie lub sprzedawanie. Działalność taka musi być prowadzona w celach zarobkowych i na własny rachunek podmiotu prowadzącego taką działalność.

Przedsiębiorstwo odróżniają od innych organizacji następujące cechy:

• występowanie na rynku w roli sprzedawcy i nabywcy oraz powiązanie z otoczeniem finansowym,

• działanie na własny rachunek i ryzyko,

• ponoszenie finansowej odpowiedzialności za zobowiązania pieniężne.

Z uwagi na powiązania zarówno na rynku towarów i usług, jak i rynku finansowym w działalności przedsiębiorstwa występują trzy typy przepływów pieniężnych:

1. rzeczowo-finansowe,

2. o charakterze „odpłatnym”

3. o charakterze „nieodpłatnym”.

aapoitał ć pasywa,.biorstwa samolikwidacji.owaniazególnych zbędne do utrzymania ciągłości produkcji i sprzedazy.sibiorstwa,erowDo przepływów rzeczowo-finansowych należą przepływy rzeczowe, jak np. towarów, co wiąże się z zapłatą za ten towar - przede wszystkim są to przepływy występujące na rynku towarów i usług.

Do przepływów „odpłatnych” zaliczyć należałoby m.in. zaciągnięte kredyty bankowe, co wiąże się z odpowiednią ceną w postaci odsetek; odszkodowania ubezpieczeniowe oraz składki ubezpieczeniowe. Przepływy te występują na rynku finansowym.

Do przepływów „nieodpłatnych” należą przede wszystkim podatki.

Przedmiot i cel finansów przedsiębiorstwa

Przedmiotem finansów przedsiębiorstwa jest pozyskiwanie potrzebnego do funkcjonowania przedsiębiorstwa kapitału oraz jego efektywne lokowanie w majątku.

Ogólnym celem jest osiąganie zamierzeń, czy też zadań stawianych przed przedsiębiorstwem przez jego właścicieli. W sytuacji gdy przyjmujemy, że cechą charakterystyczną przedsiębiorstwa jest jego działalność zarobkowa, to za istotny cel przedsiębiorstwa należy uznać uzyskiwanie przezeń nadwyżki ekonomicznej, jako nadwyżki finansowej w stosunku do wyłożonego kapitału. W głównym stopniu cele przedsiębiorstwa uzależnione są od formy organizacyjno-prawnej, a nawet sposobu zarządzania:

• np. u przedsiębiorstwa jednoosobowego małego celem będzie nadwyżka umożliwiająca pokrycie potrzeb konsumpcyjnych właściciela ewentualnie potrzeby związane z rozwojem firmy;

• u spółki akcyjnej celem będzie uzyskanie satysfakcjonującej nadwyżki gwarantującej wypłatę odpowiedniej dywidendy akcjonariuszom; czy też zysk, jeśli od niego zależą wynagrodzenia menadżerów;

• w skrajnym przypadku celem może być utrzymanie przedsiębiorstwa „przy życiu” aby zachować miejsca pracy.

Cele przedsiębiorstwa mogą mieć charakter specyficzny co wynika z formy własności, np. przedsiębiorstwo spółdzielcze, czy też powołane przez fundacje wówczas cel ich działalności jest podporządkowany zadaniom realizowanym przez te instytucje. Również zakłady pracy chronionej wyróżnia specyficzny cel ich funkcjonowania.

Celem - zatem - finansów przedsiębiorstwa jest trwanie i rozwój oraz zwiększanie wartości przedsiębiorstwa, prowadzące do zwiększania korzyści udziałowców.

Maksymalizowanie zysku następuje przy jednoczesnym zachowaniu płynności finansowej. Utrata płynności finansowej prowadzi do utraty wiarygodności i w konsekwencji do upadłości przedsiębiorstwa.

Generalnie można dokonać podziału celów przedsiębiorstwa na finansowe oraz niefinansowe.

• Właściciele w ramach celów finansowych oczekują dywidendy i podobnych świadczeń oraz zysku kapitałowego w razie, gdyby chcieli się pozbyć swoich udziałów. Zarząd w ramach tych celów oczekuje wysokich wynagrodzeń i świadczeń pracowniczych, a także ewentualnego udziału w zysku wspólnie z właścicielami. Pracownicy zaś w ramach celów finansowych pragną dużych wynagrodzeń i świadczeń pracowniczych oraz zagwarantowania stałego zatrudnienia.

• W ramach celów niefinansowych dążą oni do urzeczywistnienia swojej wizji przedsiębiorstwa, podniesienia prestiżu związanego z jego marką, osiągnięcia władzy w nim samym, a także w jego otoczeniu. Z kolei zarząd jako cel dąży do urzeczywistnienia swojej wizji przedsiębiorstwa, prestiżu płynącego ze sprawowania władzy oraz możliwości jej rozszerzenia. Natomiast prawnicy jako cel niefinansowych wskazują na prestiż wynikający z zajmowanego stanowiska czy też sam fakt pracy w firmie, przyjazną atmosferę i dobrą relację z innymi pracownikami oraz kadra kierowniczą.

Rozmaite oczekiwania w stosunku do przedsiębiorstwa ma również wiele podmiotów i instytucji w jego otoczeniu:

1. Inni niż właściciele inwestorzy, np. banki, fundusze powiernicze i emerytalne nabywając papiery dłużne emitowane przez przedsiębiorstwo oczekują spłaty kapitału oraz regularnego wynagrodzenia w postaci odsetek za to, że powierzają przedsiębiorstwu swój kapitał i ryzykują jego utratę.

2. Urząd Skarbowy i gmina, od strony fiskalnej, ZUS, władze państwowe i samorządowe nie tylko w zakresie płaconych podatków i opłat, ale także wzrostem poziomu zatrudnienia pracowników, którzy jako wyborcy decydują o tym, kto sprawuje władzę w państwie i w JST.

3. Społeczeństwo jako środowisko, w którym przedsiębiorstwo działa, oczekuje m.in. zapewnienia godziwego bytu rodzinom pracowników, ochrony zdrowia, wspierania oświaty i kultury oraz dbałość o środowisko naturalne.

4. Dostawcy dóbr i usług dla przedsiębiorstwa chcą, by kupowało ono u nich jak najwięcej i jak najdrożej.

5. Odbiorcy dóbr i usług wytwarzanych przez przedsiębiorstwo oczekują stałych dostaw towarów lub świadczenia usług o dobrej jakości i niskiej cenie.

Niestety ww cele mogą stać ze sobą w kolizji, a nawet być ze sobą sprzeczne. Zwykle pojawiają się trzy płaszczyzny konfliktów:

1. między przedsiębiorstwem a otoczeniem

2. między władzami przedsiębiorstwa a pracownikami

3. między zarządem a właścicielami

Aby pogodzić sprzeczne interesy stron, cel zarządzania przedsiębiorstwem należy sformułować nie w postaci związków celów cząstkowych, a więc określonych przez każdą ze stron, ale w formie wspólnego, jednoczącego celu.

Wg H. Kohler'a konieczne jest wyjaśnienie motywów podejmowanych decyzji w przedsiębiorstwie, a cel mu postawiony powinien jednoczyć jak największą liczbę (szczególnie tych powodujących konflikty między właścicielami a zarządem), mając przy tym na względzie zapewnienie firmie nie tylko przetrwania, ale i rozwoju

W literaturze przeważa pogląd, że warunki te spełnia dążenie albo do maksymalizacji zysku przedsiębiorstwa, albo do maksymalizacji zysku netto przypadającego na kapitał własny lub na jedną akcję, albo też do maksymalizacji zysku netto przypadającego na cały majątek przedsiębiorstwa.

Otoczenie przedsiębiorstwa

Współczesne przedsiębiorstwo funkcjonuje w określonym otoczeniu, które z jednej strony stwarza nie tylko możliwości przetrwania, ale także i szanse rozwoju. Stąd można wyróżnić:

• otoczenie globalne (makroekonomiczne)

• otoczenie zadaniowe (mikroekonomiczne)

• zasobów przedsiębiorstwa.

Analiza otoczenia globalnego i otoczenia zadaniowego ma na celu identyfikację i antycypację szans i zagrożeń w kontekście celów realizowanych przez organizację. Z kolei analiza zasobów przedsiębiorstwa ma doprowadzić do określenia teraźniejszych i przyszłych sił oraz słabości firmy.

Otoczenie globalne i jego komponenty

Z jednej strony otoczenie to wywiera silny wpływ na przedsiębiorstwo, z drugiej strony podmiot gospodarczy jakim jest przedsiębiorstwo nie posiada możliwości aktywnego jego kreowania. W związku z tym otoczenie to należy postrzegać jako zmienną niezależną procesu decyzyjnego przedsiębiorstwa. Ogólnie otoczenie globalne można podzielić na następujące segmenty [ Gierszewska G., Romanowaksa M.:Analiza strategiczna przedsiębiorstwa]:

• otoczenie ekonomiczne

• otoczenie technologiczne

• otoczenie społeczne

• otoczenie demograficzne

• otoczenie polityczne i prawne

• otoczenie międzynarodowe.

Otoczenie ekonomiczne - w kontekście kreowania strategii finansowej przedsiębiorstwa jest wyznaczane przez kondycję gospodarki. Kondycję tą można w sposób syntetyczny kwantyfikować za pomocą wzrostu gospodarczego, który definiowany jest jako przyrost realnego produktu narodowego brutto. Wskaźnik ten może odzwierciedlać tendencję wzrostową, spadkową lub stagnację w gospodarce. Wśród pozostałych wyznaczników wymienia się:

• stopę procentową,

• stopę inflacji

• wahania kursów walut

• poziom zadłużenia wewnętrznego i wewnętrznego.

Należy podkreślić, iż podstawowym źródłem informacji na temat pożądanych wartości poszczególnych wyznaczników otoczenia globalnego, jak również prognoz kształtowania się ich wielkości w przyszłość, są przedstawiane założenia polityki pieniężnej i fiskalnej państwa.

Otoczenie technologiczne - z uwagi na trudności z utrzymaniem przewagi konkurencyjnej i konieczności podejmowania szeregu działań zaradczych, źródłem walki konkurencyjnej staję się przewaga technologiczna. Jest to bardzo kosztowne z uwagi na konieczność badań ale i wdrożenie produktów na rynku. Powoduje to wzrost tzw. masy krytycznej, czyli ponoszenia coraz wyższych nakładów zapewniających uzyskanie ciągłości odzyskiwania kosztów. Można wyróżnić dwie składowe masy krytycznej:

• masę początkową-związaną z określeniem minimalnego poziomu nakładów początkowych w urządzenia rozwijające produkt i rynek,

• masę podtrzymującą, która stanowi roczny budżet niezbędny do utrzymania określonego udziału na rynku, której elementami składowymi są;
  - przedsiębiorcza masa krytyczna, będąca minimalnym wydatkiem potrzebnym do utrzymania oferty na nowoczesnym poziomie; jej wielkość jest skorelowana z naciskiem innowacyjnym otoczenia,

- marketingowa masa krytyczna, skorelowana z oporem otoczenia, będąca minimalnym budżetem potrzebnym do zapewnienia sprzedaży wyrobów w wysokości odpowiedniej dla zrównoważenia nakładów z wpływami

- operacyjna masa krytyczna, potrzebna do utrzymania kosztów produkcji na poziomie, aby

wyroby mogły być

sprzedawane przy cenie zapewniającej zrównoważenie nakładów z wpływami.

Otoczenie społeczne i demograficzne - przedsiębiorstwo funkcjonując w danej społeczności musi brać pod uwagę takie elementy je charakteryzujące jak normy postępowania, wzorce kulturowe postawy życiowe. Zmiany w populacji, trendy demograficzne są podstawowym celem badania otoczenia demograficznego. Eksploracja tego otoczenia pozwala na trafną prognozę wielkości popytu w przyszłości

Otoczenie polityczne i prawne - państwo wobec przedsiębiorstwa pełni funkcję: prawodawcy, inwestora, nabywcy dóbr i usług.. Państwo w tym subotoczeniu spełnia funkcję legislacyjne określając zasady opodatkowania, wielkości dotacji i subwencji, wysokość stawek celnych, wysokość płac w sferze budżetowej, rent, emerytur, itp. Natomiast normy prawa cywilnego regulują zasady prowadzenia działalności gospodarczej, nawiązywania rozwiązywania umów, obrotu papierami wartościowymi, rozwiązywania sporów handlowych, warunków reklamacji, rękojmi. Prawo pracy - najogólniej -reguluje stosunki między pracodawcami i pracobiorcami. Itp.

Podczas gdy otoczenie globalne determinuje stan całej gospodarki, to otoczenie zadaniowe określa warunki funkcjonowania i rozwój przedsiębiorstwa na określonym rynku. Otoczenie to należy rozpatrywać przez pryzmat jego struktury przedmiotowej i podmiotowej w aspekcie rynku finansowego i jego komponentów jak: rynek pieniężny, rynek kapitałowy i kontroli ryzyka oraz w aspekcie podmiotowym: remitenci jako pasywni uczestnicy rynku finansowego, inwestorzy jako aktywni uczestnicy rynku finansowego.

Ocena pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa w otoczeniu

Konkurencyjność przedsiębiorstwa zależy od trzech istotnych cech otoczenia sektorowego przedsiębiorstwa , tj.:

• zmienności,

• złożoności,

• dostępności.

Zmienność łączy się ze zmianami dokonującymi się w danym sektorze. Zmiany te mogą mieć charakter ciągły lub skokowy, silny bądź słaby. Podstawowymi czynnikami determinującymi są : technologia, popyt i działania konkurentów.

Złożoność wyznacza jest przez liczbę uczestników i występujące między nimi relacje. Są to dostawcy,, nabywcy, konkurenci oraz produkty substytuty i nowo wchodzące. Im większa jest liczba aktorów i silniejsze relacje między nimi, tym bardziej złożone staje się otoczenie sektorowe przedsiębiorstwa.

Dostępność - należy łączyć zarówno z możliwością wejścia, jak i wyjścia z rynku.

Kluczowym wyznacznikiem badania pozycji konkurencyjności jest sektor, w którym działa podmiot. Do określenia pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa na rynku finansowym można wykorzystać metodę pięciu sił:

• bariery wejścia na rynek,

• groźbę substytucji

• siłę przetargową klientów

• siłę przetargową dostawców

• aktualny stan rywalizacji konkurentów.

Cel i przedmiot zarządzania finansami przedsiębiorstwa

Kiedy w początkach XX w. zarządzanie finansami pojawiło się jako oddzielna dziedzina studiów, nacisk kładziono na prawne aspekty łączenia spółek, tworzenie nowych firm i różne rodzaje papierów wartościowych emitowanych w celu pozyskania kapitałów. W czasach wielkiego kryzysu lat trzydziestych XX w. koncentrowano się, z kolei na zagadnieniach bankructw i regionalizacji firm, płynności przedsiębiorstw i regulacji rynków papierów wartościowych. W latach czterdziestych i na początku lat pięćdziesiątych nauczanie finansów było w dalszym ciągu traktowane jako przedmiot opisowy i instytucjonalny, postrzegany bardziej z punktu widzenia osoby zewnątrz a nie kogoś zaangażowanego bezpośrednio z proces zarządzania firmą. Mimo to pod koniec lat pięćdziesiątych pojawiały się tendencje do prowadzenia analizy teoretycznej, a zarządzanie finansami zaczęło się skupiać na decyzjach menedżerskich mających na celu maksymalizowanie wartości firmy.

Koncentrowanie się na maksymalizacji wartości firmy jest na początku XXI w. wciąż aktualną tendencją. Pojawiły się jednak dwa inne trendy, które stają się coraz istotniejsze:

1. globalizacja biznesu, i

2. coraz większe zastosowanie technik informatycznych.

Obydwa te trendy zapewniają firmom wspaniałe możliwości zwiększenia rentowności i zmniejszenia ryzyka. Tendencje te prowadzą jednak również do wzrostu konkurencji i tworzą nowe rodzaje ryzyka.

Cztery czynniki spowodowały rosnącą globalizację firm:

1. usprawnienia w transporcie i komunikacji zmniejszyły koszty przewozu i sprawiły, że handel międzynarodowy stał się łatwiejszy,

2. wzrastający nacisk klientów, domagających się tanich produktów wysokiej jakości, pomógł obniżyć bariery handlowe chroniące nieefektywnych i obciążonych wysokimi kosztami krajowymi producentów i ich pracowników,

3. wraz z rozwojem techniki wzrosły koszty tworzenia nowych produktów, co doprowadziło do powstawania joint venture takich firm jak Kodak, SANYO oraz do globalizacji działalności wielu firm, które starały się rozszerzyć rynki zbytu i w ten sposób rozłożyć koszty rozwoju produktu na większą liczbę sprzedanych jednostek produktów,

4. w świecie, w którym istnieją wielonarodowe firmy zdolne przenosić produkcję tam, gdzie koszty są mniejsze, firma, której działalność produkcyjna jest ograniczona do jednego kraju, nie może skutecznie konkurować, chyba że koszty w tym właśnie kraju są małe - jest to warunek, którego korporacje m.in. amerykańskie często nie mogą spełnić.

To właśnie technika informatyczna i technika komunikowania się będzie rewolucjonizować sposób podejmowania decyzji finansowych.

Proces zarządzania finansami firmy obejmuje dwie zasadnicze sfery i sprowadza się do konieczności podejmowania dwóch grup decyzji:

• decyzji inwestycyjnych

• decyzji finansowych

Decyzje inwestycyjne to decyzje, w wyniku których kształtowana jest wielkość i struktura rzeczowych aktywów niezbędnych do prowadzenia działalności gospodarczej. Rezultatem tych decyzji są więc tzw. inwestycje rzeczowe, są to także decyzje o wielkości i strukturze aktywów finansowych (tzw. decyzje finansowe). Zarówno jedne jak i drugie inwestycje, jak każde aktywa, wymagają zaangażowania kapitału. Wynika więc z tego, że decyzje inwestycyjne w gruncie rzeczy dotyczą wykorzystania kapitału.

Z kolei decyzje finansowe dotyczą pozyskiwania źródeł sfinansowania tych aktywów, a więc ich rozmiarów, rodzajów i struktury. Są to więc decyzje o pozyskiwaniu kapitału.

Z merytorycznego punktu widzenia proces zarządzania finansami, jako proces decyzyjny, rozpoczyna się od sformułowania potrzeb w zakresie zmian poziomu i struktury aktywów. Proces zarządzania musi także uwzględniać warunki zewnętrzne gospodarowania, w tym także warunki panujące na rynkach finansowych. Ostatnim elementem procesu zarządzania jest poprawność rachunków finansowych.

Wartość pieniądza w czasie

Wartość pieniądza jest funkcją czasu. Oznacza to, że w zależności od czasu w którym pieniądza znajduje się w naszej dyspozycji jego wartość jest różna np.. 1000zł, które posiadamy dziś ma większą wartość niż ta sama kwota w przyszłości; tak więc im później określona suma pieniędzy znajdzie się w naszych rękach, tym jej wartość jest niższa. Stąd też mówimy o zmiennej wartości pieniądza w czasie.

Zmienność ta wynika nie tylko z działania inflacji ale również z faktu większej płynności pieniądza posiadanego dziś w stosunku do tego, który uzyskamy w przyszłości. (Płynność to szybkość i pewność z jaką dana pozycja aktywów może być z powrotem zamieniona na pieniądz służący do bezpośredniej zapłaty w dowolnym momencie). Innym elementem jaki można tu wyróżnić to forma inwestowania środków finansowych.

Można obserwować zmieniającą się wartość nominalną pieniądza w formie kapitału oraz zmieniającą się jego wartość realną (uwzględniającą procesy inflacyjne) Wartość nominalna kapitału zmienia się w czasie, np. jeżeli lokuje się środki w banku, a po określonym w umowie czasie odzyskuje wraz z odsetkami. Wzrost wartości nominalnej nie zawsze oznacza wzrost wartości realnej. Jeżeli stopa procentowa dla lokaty jest wyższa od stopy inflacji, to kierunek zmian wartości pieniądza w czasie jest zgodny (wzrost realny i nominalny). Jeżeli relacja pomiędzy wartościami stóp jest odwrotna, tzn. stopa inflacji jest wyższa od stopy proponowanej przez bank, to następuje w czasie wzrost wartości nominalnej, ale spadek wartości realnej.

W gospodarce rynkowej podstawową determinantą wpływającą na zmieniającą się wartość pieniądza w czasie jest STOPA PROCENTOWA.

Rodzaje stóp procentowych:

a. Stopa Nominalna - to stopa, którą oferują banki dla swoich produktów depozytowych jak i kredytowych - odzwierciedla relację odsetek, tzw. depozytu lub kredytu wzorcowego w stosunku do kapitału początkowego, który w przypadku depozytu jest równoważny wartości zdeponowanego wkładu, natomiast w przypadku kredytu wartości zaciągniętego kredytu. Stopa nominalna jest prawie zawsze określana jest dla 1 roku, tak więc depozyt wzorcowy określa się jako depozyt przetrzymywany na rachunku bankowym przez okres 1 roku, w czasie którego - z reguły - nie występuje kapitalizacja, natomiast kredyt wzorcowy to kredyt zaciągnięty na okres 1 roku, spłacony jednorazowo po upływie tego czasu wraz z odsetkami.

b. Stopa Efektywna - określana jako stosunek odsetek „efektywnych” do kapitału początkowego - w przypadku depozytów na wartość odsetek dodatkowo wpływa kapitalizacja, natomiast w przypadku kredytów sposób spłaty odsetek. Stopa efektywna jest zatem wypadkową stopy nominalnej oraz sposobu (np. z dołu lub z góry) i częstotliwości dokonywania kapitalizacji.

c. Stopa inflacji - określa utratę wartości pieniądza krajowego, którą można wyznaczyć przez iloraz średniego wzrostu cen towarów i usług jako pewnej „nadwyżki” do ich wartości początkowej.

d. Stopa Realna - która koryguje stopę nominalną o poziom inflacji. Stopę realną pozwala określić tzw. reguła Fisher'a: (1+ rr)=(1+rn)/(1+ri), gdzie rr to stopa realna, rn to stopa nominalna, ri to stopa inflacji.

e. Stopa Rzeczywista - będąca skorygowaną stopą nominalną w przypadku kredytów spłacanych ratalnie o wartość prowizji, która „rzeczywiście” obniża wartość zaciągniętego kredytu. Na jej podstawie można obliczyć wartość stopy efektywnej globalnej (w przypadku kredytów).

f. Stopa Zwrotu - (np. z inwestycji) będąca relacją zrealizowanego zysku z inwestycji do wartości początkowej tej inwestycji.

g. Stopa Dyskontowa - stosowana głównie w przypadku dyskonta handlowego weksli, uwzględniająca pobieranie lub naliczanie odsetek na początek okresu, którego dotyczą. Wyznacza się ją na podstawie warunku równoważności stóp oraz z uwzględnieniem czasu.

Ponadto często w teorii wartości pieniądza w czasie używa się terminu stopy względnej i równoważnej względem innej stopy. Są to:

h. Stopa Względna - podana w skali, np. okresu kapitalizacji, nominalna roczna stopa procentowa.

i. Stopa Równoważna względem innej stopy - określana przez warunek równoważności stóp: dwie stopy są równoważne wtedy, gdy odsetki naliczone od tego samego kapitału za jednakowy okres wg tych stóp są identyczne.

W praktyce obserwujemy, że dla takich samych produktów bankowych i międzybankowych: depozytów, lokat przyjmowanych na ten sam okres lub kredytów udzielanych na takich samych warunkach w różnych bankach obowiązują różne stopy procentowe, niemniej jednak różnice w wartościach stóp procentowych nie mogą być nadmierne, gdyż decydujące znaczenie mają rynkowe stopy procentowe. Różnice w wartościach stóp procentowych zdeterminowane są przez następujące czynniki:

1. Ryzyko

2. Czas

3. Mechanizm rynkowy

4. Stopy procentowe banku centralnego - stopy procentowe banków komercyjnych pośrednio zależą od podstawowych stóp procentowych banku centralnego (tzn. stóp procentowych kredytu redyskontowego i lombardowego) Z reguły są wyższe o kilka punktów procentowych. Należy jednak pamiętać, że wysokość stóp procentowy banku centralnego , tzw. stóp bazowych (podstawowych) jest wypadkową stopy inflacji oraz polityki pieniężnej prowadzonej przez NBP.

Wartość przyszła: oznacza kwotę do jakiej wzrośnie np. wartość inwestycji po pewnym czasie przy danym poziomie stopy procentowej. Inaczej mówiąc jest wartość inwestycji wyrażona w gotówce w pewnym czasie w przyszłości.

Oprocentowanie proste - ( z reguły do jednego roku) - odsetki nie są ponownie inwestowane, tak więc zarabiany procent w każdym okresie jest obliczany tylko z kapitału pierwotnego.

Oprocentowanie składane - procent zarabiany zarówno z kapitału początkowego, jak i z reinwestowanych odsetek uzyskanych we wcześniejszych okresach; inaczej kumulacja odsetek oznacza zarabianie procentu z procentu, dlatego też wynik tych działań nazywa się oprocentowaniem składanym.

Kapitalizacja to proces dopisywania odsetek do kapitału początkowego.

Wyróżniamy
a. Kapitalizację prostą - w przypadku zastosowania rachunku odsetek prostych; sprowadza się to do jednorazowego dopisania odsetek, np. w dniu realizacji lokaty lub spłaty kredytu.

b. Kapitalizację złożoną - w przypadku zastosowania rachunku odsetek złożonych, gdy następuje dopisywanie odsetek w podokresach, czyli polega na kilkakrotnym obliczaniu sum skapitalizowanych, które w kolejnych podokresach stanowią nową wyjściową podstawę do obliczania odsetek.

W zależności od długości kapitalizacji (konwersji) wyróżnia się kapitalizację:

• Roczną, półroczną, kwartalną, miesięczną, dzienną ( dobową ), ciągła

Ponadto obliczając moment dopisywania odsetek wyróżniamy kapitalizację:

• z dołu - gdy dopisanie odsetek następuje po upływie każdego okresu kapitalizacji

• z góry - gdy dopisanie odsetek następuje na początku każdego okresu kapitalizacji

Wartość bieżąca - to bieżąca wartość przyszłych przepływów pieniężnych zdyskontowanych odpowiednią stopą dyskontową.

Wyróżnia się dyskonto :

• Matematyczne - ( rzeczywiste) polega na tym, że należne odsetki pobiera się (nalicza ) na koniec okresu, którego dotyczą ( z dołu);

• Handlowe - polega na tym, że należne odsetki pobiera się (nalicza ) na początku okresu, którego dotyczą ( z góry)

Metody obliczania wartości kapitału -regularne płatności (renty)

Formą kapitału mogą być kilkakrotnie dokonywane płatności , które tworzą kapitał o określonej wartości dla danego punktu w czasie. Z reguły zakłada się, że wszystkie płatności dokonywane są jednakowej wysokości bądź też zmieniają się w regularny sposób oraz że są dokonywane w jednakowych odstępach czasu.

Dla każdego ciągu płatności można określić jego wartość bieżącą (początkową - PV) oraz wartość końcową (przyszłą - FV).

Wartość początkowa ciągu płatności to wartość, jaką reprezentują płatności w dniu rozpoczęcia ich dokonywania i należy przez nią rozumieć sumę płatności odpowiednio zdyskontowanych na tez dzień,

Wartość końcowa jest określana przez sumę wartości, jaką reprezentuje każda płatność w momencie, kiedy zakończone zostało ich dokonywanie.

Na wartość początkową (PV) i końcową (FV) ciągu regularnych wpłat wpływ ma więcej czynników niż w sytuacji kapitału w postaci jednorazowego wkładu. Paramentrami określającymi te wartości są:

• wartość płatności (P1 = P2 = ... = Pn )

• wartość stopy procentowej,

• kapitalizacja,

• czas trwania płatności,

• częstotliwość ich dokonywania

• sposób dokonywania płatności: z góry lub z dołu.

Ze względu na wzajemne relacje pomiędzy okresami dokonywania płatności, okresami stopy procentowej oraz kapitalizacji wyszczególnia się:

• płatności zgodne, jeżeli wszystkie trzy okresy się pokrywają,

• płatności niezgodne, w przypadku niezgodności okresów.

F I N A N S E

Temat

Podatek jako podstawowy instrument polityki finansowej państwa

Tezy:

1. Pojęcie daniny publicznej oraz rodzaje

2. Przesłanki wprowadzenia kategorii podatku

3. Wyjaśnienie terminu podatku poprzez cechy

4. Klasyfikacja podatków

• przedmiotowa

• źródła pokrycia świadczenia podatkowego

• podmiotu którego dochód stanowi podatek

5. Funkcje podatków: fiskalne i pozafiskalne

6. Struktura polskiego systemu podatkowego

7. Struktura subsystemu podatkowego - podatki lokalne

8. Konstrukcja podatku

9. Przesłanki wprowadzenia daniny publicznej w formie opłaty

10. Pojęcie opłaty

11. Rodzaje opłat z uwzględnieniem opłat funkcjonujących w Polsce

12. Obowiązek i zobowiązanie podatkowe

Literatura:

[1] B.Brzeziński, Prawo podatkowe, Dom Organizatora, Toruń 1999

[2] S.Owsiak: PODSTAWY NAUKI FIANSÓW, PWE, Warszawa 2002

[3] A.Majchrzycja-Guzowska: FINANSE I PRAWO FINANSOWE, PWN, Warszawa 2005

[4]W.Wójtowicz: (red.)ZARYS FINANSÓW PUBLICZNYCH I PRAWA FINANSOWEGO, DOM WYDAWNICZY ABC, Warszawa 2002

WSTĘP DO TEORII OPODATKOWANIA

Podatek - jest to jedna z najbardziej podstawowych kategorii ekonomicznych funkcjonujących we współczesnej gospodarce. Kształt obecnych podatków jak i systemów podatkowych to wynik długotrwałej ewolucji. Z punktu widzenia historycznego trudno od razu mówić o podatku z uwagi chociażby na nieokreśloność ich form, a nawet treść. Dlatego pojęciem szerszym jest pojęcie danin publicznych.

Danina publiczna to wszelkie formy przejmowania wartości materialnych bądź usług przez państwo od mieszkańców jego terytorium oraz różnego rodzaju organizacji, działających bądź mających siedzibę na tym terytorium. przymiotnik publiczna wskazuje iż beneficjentem jest podmiot sprawujący władzę.

Historycznie wykształciły się trzy podstawowe rodzaje danin publicznych:

1. osobiste, np. obowiązek służby wojskowej

2. rzeczowe np. obowiązek nieodpłatnego dostarczania państwu rozmaitych rzeczy, zwłaszcza żywności

3. pieniężne, podatki opłaty cła, dopłaty.

Podstawową funkcjonowania podatków w gospodarce powinna być zasada „po pierwsze nie szkodzić”. Jednak główną przesłanką wprowadzania w życie podatków jest ich cel fiskalny, w mniejszym stopniu cele pozafiskalne. Z prawnego punktu widzenia podatek należy przeciwstawić cenie - podatek nie stanowi ceny za usługi świadczone przez państwo lub inny związek publicznoprawny. Dlatego podatnik - jako dłużnik podatkowy - nie może kwestionować długu podatkowego tylko dlatego, że środki publiczne zostały niewłaściwie wykorzystane lub też służą finansowaniu działalności, której podatnik nie popiera lub jest nawet przeciwny. Podatek charakteryzuje się swoistą cechą, jest świadczeniem jednostki na rzecz państwa, któremu nie towarzyszy wzajemne świadczenie państwa. Stąd właściwa definicja i trafna definicja zamieszczona w niemieckiej Ordynacji podatkowej z 1976r., wg art. § 3, podatkami są świadczenia pieniężne nie stanowiące ekwiwalentu za określone usługi, nakładane na wszystkie podmioty, w odniesieniu do których zachodzi stan faktyczny, z jakim ustawa wiąże obowiązek świadczenia.

Definicja treściową podatku zawarta została w art. 6 Ordynacji Podatkowej (Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997r. Dz. U. z 2005 r. nr 8, poz. 60), w myśl której podatkiem jest publicznoprawne, nieodpłatne, przymusowe oraz bezzwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub gminy, wynikające z ordynacji podatkowej. W literaturze przedmiotu wskazuje się, iż podatek definiuje się poprzez wyliczenie cech, jakie posiada ta danina, które to cechy odróżniają ją od wszystkich bądź tylko niektórych innych danin publicznych. Są to:

1. przymusowy charakter - wyraża się w tym, że związek publicznoprawny (np. państwo), uprawniony do pobierania podatków, może stosować środki przymusu w celu wyegzekwowania od osoby zobowiązanej do zapłaty podatku, zatem przymusowy charakter wynika z władczych uprawnień państwa

2. bezzwrotność - wyraża się w tym , że beneficjent świadczenia podatkowego nie ma obowiązku, a nawet prawnych możliwości zwrotu środków pieniężnych uzyskanych z podatków, z wyjątkiem podatku pobranego nienależnie lub w nadmiernej wysokości

3. nieodpłatność - w zamian za uiszczenie podatku podatnik nie otrzymuje świadczenia wzajemnego, poza jedynie odpłatnością ogólną

4. jednostronność ustalania odnosi się do faktu, że wysokość obciążenia podatkowego określana jest przez państwo i nie jest przedmiotem negocjacji pomiędzy podatnikiem a państwem. Podatnicy mają wpływ na wysokość podatków, lecz nie w indywidualnych wypadkach, ale poprzez kształtowanie - przy wykorzystaniu mechanizmu demokracji parlamentarnej - systemu podatkowego

5. ogólny charakter podatku, oznacza, że podatki ustalane są dla określonych kategorii podmiotów, a nie indywidualnie. O ogólnym charakterze podatków przesądza wprowadzenie ich w życie aktami normatywnymi mającymi z reguły charakter ogólny

6. pieniężna forma

Klasyfikacja podatku

W literaturze finansów publicznych funkcjonuje wiele kryteriów podziału podatków. Najczęściej spotykane to:

1. kryterium przedmiotowe:

• podatki dochodowe (dochodowy od osób fizycznych PIT i prawnych CIT)

• podatki majątkowe (od nieruchomości)

• podatki przychodowe (obrotowe)

• podatki konsumpcyjne (akcyza)

2. kryterium źródła pokrycia świadczenia podatkowego:

• podatki bezpośrednie (podatki dochodowe od osób fizycznych, prawnych)

• podatki pośrednie (VAT)

3. kryterium podmiotu którego dochód stanowi podatek:

• podatki państwowe

• podatki lokalne

Najbardziej optymalny podział podatków to klasyfikacja na: podatki przychodowe, dochodowe, majątkowe i konsumpcyjne. Większość podatków jest dość trudno przyporządkować do ww. grup z uwagi na stosunkowo nie precyzyjnie określony przedmiot opodatkowania.

PODATKI PRZYCHODOWE - są świadczeniami, które obciążają wszystkie przychody osiągane przez dany podmiot, bez uwzględnienia kosztów ich uzyskania. (Koszty uzyskania to koszty które ponosi podatnik w celu uzyskania przychodu np. dojazd do pracy). Podstawą opodatkowania jest z reguły suma należności uzyskanych z tytułu działalności podlegającej opodatkowaniu. Przykładem takiego podatku jest podatek od towarów i usług lub podatek od gier.

PODATKI DOCHODOWE - przedmiotem opodatkowania jest dochód tj. nadwyżka przychodów nad kosztami ich uzyskania. W odniesieniu do określonych rodzajów przychodów koszty uzyskania przychodu nie są w ogóle stosowane (renty, emerytury, odsetki od pożyczek, dywidendy) i wówczas zbliżają się one do podatków przychodowych. W obowiązującym systemie do podatków dochodowych należy zaliczyć podatek dochodowy od osób fizycznych, prawnych, wpłaty z zysku przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa.

PODATKI MAJĄTKOWE - obciążają samo władanie majątkiem oraz jego przyrost. Do podatków tych należy zaliczyć podatek od nieruchomości, rolny, leśny -władanie majątkiem, natomiast przyrost majątku i po części jego obrót nim obciąża podatek od spadków i darowizn oraz opłata skarbowa od czynności cywilnoprawnych.

PODATKI OD WYDATKÓW (KONSUMPCYJNE) - obciążają dochód podmiotów, które ponoszą określone wydatki. Są one opłacane wraz z ceną za dany towar czy usługę. Przy opodatkowaniu wydatków często się zdarza, że kto inny ponosi jego ekonomiczny ciężar. Z reguły przy podatkach konsumpcyjnych formalnie płaci je wytwórca i (lub) handlowiec, a w rzeczywistości ich ciężar ponosi nabywca towaru czy usługi, gdyż podatek wkalkulowany jest w cenę. Przykładem takich podatków w Polsce jest: podatek od towarów i usług, podatek akcyzowy oraz - choć nie jest to już czysta postać podatku konsumpcyjnego - podatek od gier.

Podział PODATKI BEZPOŚREDNIE i POŚREDNIE.

Podział taki zakłada, że źródłem podatku może być albo dochód albo majątek. Pierwotnym źródłem podatku, w ujęciu ekonomicznym, jest zawsze i tylko dochód. Natomiast pewne konstrukcje przedmiotu i podstawy opodatkowania mogą być różne i pod tym względem podatki mogą obciążać majątek, przychód, dochód lub konsumpcję, mimo że ekonomicznie zawsze muszą być ponoszone z dochodu. Jeżeli przedmiotem podatku jest dochód lub wielkość zbliżona do dochodu, to podatek możemy określić jako BEZPOŚREDNI, bezpośrednio trafiający w źródło. Podatki bezpośrednie są obliczane do indywidualnego dochodu lub majątku. Jeżeli przedmiot podatku nie jest zjawiskiem, które mogłoby świadczyć o istnieniu dochodu, podatek jest POŚREDNI.

Innego rodzaju kryterium stosowanym przy podziale podatków na bezpośrednie i pośrednie jest możliwość przerzucenia ich na inny podmiot. Zjawisko PRZERZUCALNOŚCI sprowadza się do możliwości przeniesienia przez podatnika ekonomicznego ciężaru podatku na osobę trzecią. Podatki bezpośrednie to takie, których podatnik sam nie jest w stanie przenieść na inny podmiot. Natomiast podatki pośrednie umożliwiają takie działanie podatnika, np. przez doliczenie podatku do ceny towaru czy usługi. Podatki pośrednie z reguły wliczane w cenę formalnie płacone są przez jeden podmiot

(podatnika) a jego ekonomiczny ciężar ponoszony jest przez inne podmioty (nabywców - klientów).

Z reguły przyjmuje się, że podatki dochodowe są nieprzerzucalne, natomiast podatki konsumpcyjne i częściowo podatki przychodowe mogą być przerzucane na osoby trzecie. Znajomość zjawisk przerzucalności podatków pozwala też na prawidłowe ustalenie faktycznego ciężaru opodatkowania poszczególnych podmiotów i ich grup. A więc ma ogromne znacznie praktyczne.

PODATKI PAŃSTWOWE i SAMORZĄDOWE czyli do jakiego budżetu trafiają wpływy z określonych podatków. Własne podatki posiada jedynie gmina. Województwo i powiat nie mają ustawowo przyznanych samodzielnych dochodów podatkowych, otrzymują jedynie udziały w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa. Jedyne podatkowe dochody powiatu to 1% udziału we wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych. Województwo natomiast otrzymuje 1,5% wpływów z podatku dochodowego od osób fizycznych i 0,5% wpływów z podatku dochodowego od osób prawnych. Są to podatki państwowe, we wpływach z których ustawowy udział mają jednostki samorządu terytorialnego. Czasami ze względu na specyficzną organizację poboru podatków samorządowych (część z nich pobierana jest przez same gminy, a część przez państwowy aparat skarbowy), dzieli się je na dwie grupy, a mianowicie realizowane przez samorządowe organy podatkowe oraz przez urzędy skarbowe. Do tej grupy zalicza się podatek od spadków darowizn, opłatę skarbową i podatek dochodowy opłacany w formie karty podatkowej.

Podatkowymi dochodami gminy są: podatek od nieruchomości, rolny, leśny, od działalności gospodarczej osób fizycznych opłacany w formie karty podatkowej, od spadków i darowizn, od posiadania psów, opłaty lokalne (miejsca, administracyjna i targowa) oraz opłata skarbowa. Podatkami państwowymi są: oba podatki dochodowe, podatek od towarów i usług (VAT), akcyzowy, od gier, ryczałt ewidencjonowany i pozostałe formy ryczałtów, z wyjątkiem karty podatkowej.

Polski system podatkowy tworzy dziś 12 podatków:

1. podatek PIT

2. podatek CIT

3. VAT

4. podatek akcyzowy

5. podatek od gier

6. podatek od nieruchomości

7. podatek rolny

8. podatek leśny

9. podatek od środków transportu

10. podatek od spadków i darowizn

11. podatek od posiadania psów

12. podatek od czynności cywilnoprawnych

FUNKCJE PODATKÓW

Tradycyjnie wyróżnia się:

• f. fiskalną, sprowadza się do tego że za pośrednictwem podatków państwo i samorząd gromadzą zdecydowaną większość wszystkich dochodów budżetowych; podstawowym zadaniem podatku jest zatem dostarczanie jak największych wpływów do danego budżetu

• f. redystrybucyjną, rozumiana jako możliwość dokonywania, za pomocą podatków, podziału dochodu i majątku narodowego między podatnikami i związkami publicznoprawnymi; pobór podatków na rzecz budżetu umożliwia sfinansowanie określonych zadań państwa i samorządu, a przez to rozdysponowanie wygospodarowanego w danym roku dochodu narodowego.

• f. stymulacyjną, oznacza, ze za pomocą podatków można oddziaływać bodźcowo na różnego rodzaju procesy i zjawiska; kształtując konstrukcję podatków można zakładać, że wywoła to określone zachowanie się podatników: podejmą zatem oni pewne działania bądź ich zaniechają.

W literaturze bardzo często można spotkać dodatkowe funkcje jakie pełnią podatki, np. finansowe, gospodarcze, społeczne, informacyjne.

Konstrukcja podatku

Każdy podatek zbudowany jest z pewnych elementów, określane jako elementy techniki podatku albo cechy zmienne podatku. Są to:

• podmiot podatku, a więc podmiot zobowiązany do zapłaty podatku (podatnik) - jest to podmiot bierny oraz podmiot uprawniony do otrzymania świadczenia podatkowego (państwo lub jednostka samorządu terytorialnego, reprezentowane przez określone organy) - podmiot czynny. Stosunek zobowiązaniowy łączący te dwa podmioty określany jest mianem prawnopodatkowego, cecha charakterystyczną tego stosunku jest jego administracyjny charakter wyrażający się nierównorzędnością podmiotów. Stroną uprawnioną, wierzycielem podatkowym jest związek publicznoprawny, dysponujący środkami przymusu zabezpieczającymi wykonanie przez podatnika ciążącego na nim zobowiązania podatkowego.

W myśl art. 7 Ordynacji Podatkowej - podatnikiem jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna mniemająca osobowości prawnej, podlegająca na mocy ustaw podatkowych obowiązkowi podatkowemu.

W myśl art. 8 Ordynacji Podatkowej - płatnikiem - jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna mniemająca osobowości prawnej obowiązana do obliczenia, pobrania od podatnika podatku i wpłacenia go we właściwym terminie organowi podatkowemu

W myśl art. 9 Ordynacji Podatkowej - inkasentem- jest - jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna mniemająca osobowości prawnej obowiązana do pobrania od podatnika podatku i wpłacenia go we właściwym terminie organowi podatkowemu.

Należy podkreślić, iż polski ustawodawca nie wyjaśnia pojęcia jednostki organizacyjnej nie posiadającej osobowości prawnej. Najszerzej ujmując będą to wszelkie podmioty o zróżnicowanych formach organizacyjno-prawnych, które nie są ani osobami fizycznymi ani też osobami prawnymi, czyli spółki osobowe, jednostki budżetowe, zakłady budżetowe.

• przedmiot podatku, to stan faktyczny lub prawny, z wystąpieniem którego ustawa łączy obowiązek podatkowy. Innymi słowy, przedmiotem podatku to prawne określenie tego, od czego ma być płacony podatek. Stanem faktycznym będącym przedmiotem podatku jest np. posiadanie nieruchomości, uzyskanie dochodu, przychodu, obrotu, a stanem prawnym - nabycie własności nieruchomości, przyjęcie spadku, zawarcie umowy sprzedaży.

• podstawa opodatkowania, jest to ilościowo lub wartościowo ujęty przedmiot opodatkowania. Tak więc podstawą opodatkowania osiąganych dochodów jest dochód w określonej kwocie, władanie gruntami - powierzchnia gruntu, nabycia własności rzeczy - czysta wartość tych rzeczy. Prawie zawsze podstawa opodatkowania ma wymiar matematyczny, liczbowy. Wyjątek stanowi podstawa opodatkowania od środków transportu czy psów.

Od podstawy opodatkowania należy odróżnić podstawę obliczenia podatku. Podstawa wymiaru podatku to konkretna wielkość przyjęta przez organ podatkowy w decyzji wymierzającej podatek lub przez podatnika zobowiązanego do samodzielnego obliczenia podatku w deklaracji, uwzględniająca wszystkie odliczenia i pomniejszenia podstawy opodatkowania.

Na mocy Ordynacji Podatkowej przewidziano w określonych sytuacjach możliwość szacowania podstawy opodatkowania przez organ podatkowych, w myśl art. 23 § 1 Ordynacji Podatkowej organ podatkowy określa postawę opodatkowania w drodze szacowania, jeżeli:

1. brak jest ksiąg podatkowych lub innych danych niezbędnych do jej określenia, lub

2. dane wynikające z ksiąg podatkowych nie pozwalają na określenie podstawy opodatkowania, lub

3. podatnik naruszył warunki uprawniające do korzystania ze zryczałtowanej formy opodatkowania.

§ 2 Organ podatkowy odstąpi od określenia podstawy opodatkowania w drodze oszacowania, jeżeli dane wynikające z ksiąg podatkowych, uzupełnione dowodami uzyskanymi w toku postępowania, pozwalają na określenie podstawy opodatkowania.

§ 3 Podstawę opodatkowania określa się w drodze szacowania, stosując następujące metody:

1. porównawczą wewnętrzną- polegającą na porównaniu wysokości obrotów w tym samym przedsiębiorstwie za poprzednie okresy, w których znana jest wysokość obrotu,

2. porównawczą zewnętrzną- polegającą na porównaniu wysokości obrotów w innych przedsiębiorstwach prowadzących działalność o podobnym zakresie i w podobnych warunkach,

3. remanentową - polegającą na porównaniu wartości majątku przedsiębiorstwa na początku i na końcu okresu, z uwzględnieniem wskaźnika szybkości obrotu

4. produkcyjną - polegającą na ustaleniu zdolności produkcyjnej przedsiębiorstwa,

5. kosztową - polegającą na ustaleniu wysokości obrotu na podstawie wysokości kosztów poniesionych przez przedsiębiorstwo, z uwzględnieniem wskaźnika udziałów tych kosztów w obrocie

6. udziału dochodu w obrocie - polegającą na ustaleniu wysokości dochodów ze sprzedaży określonych towarów i wykonywania określonych usług, z uwzględnieniem wysokości udziału tej sprzedaży (wykonanych usług) w całym obrocie.

• stawki podatku, stosuje się różne kryteria klasyfikacji stawek podatkowych, z uwagi na ich formę rozróżnia się stawki:

• kwotowe, np. w podatku od nieruchomości 14, 59 zł od 1 m2 powierzchni użytkowej, w podatku od środków transportu - 1509,79zł od autobusu, itp.)

• procentowe, np. VAT 0%, 3%, 7%, 22%, w pod. doch. od oósb fiz. - 19%, 30%40%, itp.

• mieszane, kwotowo-procentowe, np.. w podatku dochodowym od osób fizycznych - 6504 zł + 30% nadwyżki ponad 37 024 zł.

Ze względu na stosunek stawki do podstawy opodatkowania rozróżnia się stawki:

• proporcjonalne, występują gdy w miarę zmiany podstawy opodatkowania stawka pozostaje niezmienna, np. w podatku od spadków i darowizn, umowy o dzieło, zlecenia; stawki te często określa się liniowymi.

• progresywne, rosną wraz ze wzrostem podstawy opodatkowania. Stawki progresywne mogą mieć przy tym różne formy: stawki progresji globalnej lub skokowej występują wówczas, gdy ,mamy do czynienia ze skokami podatku w miarę zwiększania się skali podatkowej. Ze względu na niesprawiedliwe skutki jest ona bardzo rzadko stosowana. W obowiązujących systemach podatkowych zastosowanie mają powszechnie: stawki progresji szczeblowej, zwanej ciągłą, gdzie nie następują gwałtowane skoki stawki po przekroczeniu danego szczebla w skali podatkowej.

• regresywne, są przeciwieństwem stawek progresywnych, gdyż maleją procentowo w miarę wzrostu podstawy opodatkowania. Stosowane dość rzadko, gdyż ich istotą jest wyższe opodatkowanie przy niższej stopie podatku

• degresywne, maleją przy zmniejszaniu się podstawy opodatkowania i są właściwie odmianą stawek progresywnych, ich odwrotnością.

• ulgi i zwolnienia

Opłata

Pojęcie opłaty dobrze charakteryzuje twierdzenie, iż jest to danina publiczna posiadająca wszystkie cechy podatku, poza jedną- opłata jest z reguły daniną odpłatną. Oznacza to, że w zamian za świadczenie pieniężne wznoszący je podmiot otrzymuje od związku publicznoprawnego, na rzecz którego opłata jest wnoszona - świadczenie wzajemne. Zazwyczaj w postaci usługi.

Rozwiązania praktyczne nie zawsze odpowiadają teorii. Można zaobserwować, że w praktyce - jeżeli chodzi o relację pomiędzy wartością opłaty a wartością świadczenia wzajemnego - mamy do czynienia z trzema sytuacjami.

1. świadczenie wzajemne może odpowiadać wartości uiszczanej opłacie. Może być nawet wyższe od wartości opłaty. Wówczas charakter świadczenia pieniężnego jako opłaty nie budzi wątpliwości.

2. świadczenie pieniężne może mieć wartość mniejszą, niż świadczenie pieniężne. Wówczas mamy co prawda do czynienia z odpłatnością wzajemnego, ale brak jest pełnej ekwiwaletności świadczenia wzajemnego. Opłata ma wówczas dwojaki charakter. W części, w jakiej spotyka się z odpłatnością jest opłatą, w pozostałej części, tj tej, która przekracza wartość świadczenia wzajemnego - jest w istocie podatkiem. Mamy tu do czynienia ze znacznym fiskalizmem.

3. Świadczenie wzajemne może w ogóle nie występować, bądź też mieć znikomą, w stosunku do świadczenia pieniężnego, wartość. Wówczas danina publiczna,. nazywana w przepisach prawa opłatą, jest w istocie podatkiem - np. opłata klimatyczna.

Rodzaje opłat funkcjonujących w Polsce:

1. Opłaty za publiczne czynności urzędowe organów administracji państwowej, np. opłata skarbowa, paszportowa, sądowa, pobytowa, targowa, itp.

2. opłaty za usługi użyteczności publicznej, np. opłata elektryfikacyjna, badania wykonane przez SANEPID, opłaty w zakresie ochrony zdrowia (szczepienia ochronne, itp.), za usługi kulturalne (np. wstęp do muzeów, itp.)

3. opłaty ekologiczne, płacone przez podmioty gospodarcze za gospodarcze wykorzystanie zasobów środowiska oraz odprowadzające zanieczyszczenia do środowiska.

• OBOWIĄZEK PODATKOWY - to nie skonkretyzowana powinność poniesienia przymusowego świadczenia pieniężnego w związku z zaistnieniem zdarzenia określonego w ustawie. (art. 4 § 1 Ordynacji Podatkowej)

Zakres podmiotowy obowiązku podatkowego, przedmiot opodatkowania, moment powstania obowiązku podatkowego oraz stawki podatkowe określają ustawy podatkowe. ( art. 4 § 2 Ordynacji Podatkowej).

Przyjęte określenie obowiązku podatkowego zostało oparte na tezie wyroku NTA z dn. 27 lutego 1934, zgodnie z którą obowiązkiem podatkowym jest abstrakcyjne zobowiązanie do poniesienia ciężaru podatkowego, związane przez przepisy ustawy z zaistnieniem pewnego stanu faktycznego.

Ordynacja podatkowa z 29 sierpnia 1997 r. przyjęła definicję zgodnie z wyrokiem NTK z 1934 r. jednak nie uwzględniła dotychczasowego dorobku teorii na ten temat. Stąd w definicji o.p. nie potrzebnie znalazły się tak enigmatyczne określenia, jak „nie skonkretyzowana powinność” lub „wynikanie” zobowiązania podatkowego z obowiązku podatkowego.

W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że: Obowiązek podatkowy występuje zarówno na płaszczyźnie stosunku zobowiązaniowego, jak i uprawnień państwa do żądania od danych podmiotów określonego zachowania. Innymi słowy obowiązek podatkowy może mieć charakter abstrakcyjnym wynikający z podatkowoprawnego stanu faktycznego - wówczas dotyczy on nie tylko zobowiązania, lecz także innych pochodnych obowiązków podatnika.

Można go też ujmować jako normatywny poprzednim zobowiązania podatkowego, stanowiący swego rodzaju pomost pomiędzy abstrakcyjnym a konkretnym stosunkiem prawnym.

Natomiast zgodnie z wyrokiem NSA o.p. powstaje w warunkach przez prawo określonych, niezależnie od woli podmiotów temu obowiązkowi podlegających.

• ZOBOWIĄZANIEM PODATKOWYM - jest wynikające z obowiązku podatkowego zobowiązanie podatnika do zapłacenia na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu albo gminy podatku w wysokości, w terminie oraz w miejscu określonych w przepisach prawa podatkowego.

• W podatku dochodowym od osób prawnych płatnikami są podmioty, które dokonują wypłat:

1. m.in. należności z odsetek, praw autorskich, praw do projektów wynalazczych, znaków towarowych, wzorów zdobniczych, itp.,

2. dywidend i innych należności z tytułu udziału w zyskach osób prawnych mających siedzibę w Polsce - na rzecz wszystkich podatników podatku dochodowego od osób prawnych nie zwolnionych od podatku; te inne należności stanowią dochód podatnika faktycznie przez niego uzyskany z tego udziału;

• W podatku dochodowym od osób fizycznych płatnicy to:

1. zakłady pracy

2. rolnicze spółdzielnie produkcyjne oraz inne spółdzielnie zajmujące się produkcją rolną dokonujące na rzecz członków spółdzielni lub ich domowników wypłat z tytułu dniówek obrachunkowych, udziału w dochodzie podzielonym spółdzielni, a także zasiłków pieniężnych z ubezpieczenia społecznego;

3. organy rentowe wypłacające bezpośrednio na rzecz osób fizycznych emerytury, renty oraz zasiłki pieniężne z ubezpieczenia społecznego;

4. banki, które dokonują wypłat emerytur i rent z zagranicy, od wypłacających przez nie emerytury i renty,

5. jednostki organizacyjne uczelni, placówki naukowe, zakłady pracy od wypłacanych przez nie stypendiów,

6. organy zatrudnienia - od świadczeń wypłacanych z Funduszu Pracy oraz z Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych;

7. areszty śledcze oraz zakłady karne - od należności za pracę wykonywaną przez osoby tymczasowo aresztowane lub skazane i odbywające karę,

8. spółdzielnie - od oprocentowania wkładów pieniężnych członków spółdzielni,

9. oddziały Wojskowej Agencji Mieszkaniowej - od wypłacanych żołnierzom świadczeń pieniężnych

10. banki prowadzące kasy mieszkaniowe - od oszczędności na cele mieszkaniowe wycofanych przed wymaganym terminem albo przeniesionych na osoby trzecie,

11. osoby fizyczne - od wypłacanych wynagrodzeń osobom mieszkającym stale albo przebywającym w Polsce dłużej niż 183 dni w roku, a także od dochodów opodatkowanych w sposób zryczałtowany

• W Podatku VAT oraz akcyzowym:

1. płatnikami są urzędy celne - od towarów sprowadzanych z zagranicy

• W opłacie skarbowej płatnikami są:

1. notariusze sporządzający akty notarialne sprzedaży nieruchomości

2. przewoźnicy - od dokumentów przewozowych

3. nabywcy rzeczy - od umów sprzedaży

Płatnik odpowiada całym swoim majątkiem za wynikające ze zobowiązań podatkowych podatki.

Wynagrodzenie płatnika - ma formę zryczałtowaną, czyli niezależnie od nakładów faktycznie poniesionych za wykonanie czynności płatnika tzn. 0,3 % kwoty terminowo przekazanej na rzecz budżetu państwa.

• INKASENT - jest osobą fizyczną, prawną lub jednostką organizacyjną nie mającą osobowości prawnej, obowiązaną na podstawie przepisów prawa podatkowego do:

• pobrania podatku, oraz

• wpłacenia go we właściwym terminie organowi podatkowemu.

Inkasent odpowiada całym swoim majątkiem za pobrane, a nie wpłacone w terminie podatki.

Wynagrodzenie płatnika - ma formę zryczałtowaną, czyli niezależnie od nakładów faktycznie poniesionych za wykonanie czynności płatnika tzn. 0,1 % kwoty terminowo przekazanej na rzecz budżetu państwa.

ROK PODATKOWY - to rok kalendarzowy, chyba że ustawa podatkowa stanowi inaczej.

Za uzasadnieniem takiego rozwiązania przemawia fakt, iż w systemie polskim dochody i wydatki budżetowe są planowane także na okres jednego roku kalendarzowego.

Wyjątkowo w polskim prawie przewiduje się także możliwość innego liczenia roku podatkowego. W zakresie podatku dochodowego od osób prawnych przyjęto, iż rokiem podatkowym, z pewnymi wyjątkami, jest okres kolejnych pełnych dwunastu miesięcy., Z tym że o ile podatnik nie postanowi inaczej i nie zawiadomi o tym właściwego urzędu skarbowego, to rokiem podatkowym jest rok kalendarzowy.

• ZABEZPIECZENIE WYKONANIA ZOBOWIĄZAŃ PODATKOWYCH

Zobowiązanie podatnika (płatnika, inkasenta) może być zabezpieczone na majątku podatnika przed terminem płatności podatku, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że nie zostanie ono wykonane. Zabezpieczenia można dokonać również przed wydaniem decyzji ustalającej wysokość zobowiązania podatkowego lub określającej wysokość zaległości podatkowej, jeżeli z dowodów zgromadzonych w postępowaniu wynika, że zobowiązanie podatkowe może nie zostać wykonane.

HIPOTEKA USTAWOWA - przysługuje Skarbowi Państwa i JST na wszystkich nieruchomościach podatnika , z tytułu zobowiązań podatkowych. Również część ułamkowa może być przedmiotem hipoteki ustawowej, jeżeli stanowi udział podatnika.

Przedmiotem hipoteki ustawowej jest także:

1. użytkowanie wieczyste,

2. spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego,

3. spółdzielcze sprawo do lokalu użytkowego,

4. prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej,

5. wierzytelność zabezpieczona hipoteką.

Hipoteka ustawowa ma pierwszeństwo przed innymi hipotekami, nawet nieujawniona w księdze wieczystej chyba że przedmiot hipoteki ustawowej jest obciążony równocześnie hipoteką ustanowioną dla zabezpieczenia długoterminowego kredytu bankowego na cele mieszkaniowe, wówczas o pierwszeństwie decyduje kolejność wniosków o dokonanie wpisu.

ZASTAW SKARBOWY - przysługuje Skarbowi Państwa z tytułu zobowiązań podatkowych oraz zaległości podatkowych w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa. Zastaw skarbowy przysługuje na:

1. wszystkich rzeczach ruchomych będących własnością podatnika służących do prowadzenia działalności gospodarczej lub wykonywania wolnego zawodu oraz na zbywalnych prawach majątkowych związanych z prowadzoną działalnością;

Tabela 1.SKALA PODATKOWA w 2007 r.

Podstawa obliczenia podatku w złotych		Podatek wynosi:
ponad	Do
	43 405	19% podstawy obliczenia podatku minus kwota 572,54
43 405	85 528	7 674,41 + 30% nadwyżki ponad 43 405
85 528		20 311,31 + 40% nadwyżki ponad 85 528

Tabela . Koszty uzyskania przychodu ze stosunku pracy, spółdzielczego oraz pracy nakładczej w 2007 r.

Dla osoby zatrudnionej w:	m-c	rocznie
jednym zakładzie pracy	108,50	1392
kilku zakładach jednocześnie lub w jednym zakładzie na kilku etatach	108,50	1953,23
jednym zakładzie pracy położonym poza miejscowością zamieszkania i nie otrzymującej dodatku za rozłąkę	135,63	1627,56
kilku zakładach lub w jednym zakładzie na kilku etatach położonych poza miejscowością zamieszkania i nie otrzymującej dodatku za rozłąkę	135,63	2441,54

Składka na ubezpieczenie zdrowotne w 2006 r. była pobierana w wysokości 9,0%, ale od podatku odliczało się tylko równowartość 7,75%

Tabela 2.SKALA PODATKOWA w 2008 r.

Podstawa obliczenia podatku w złotych		Podatek wynosi:
ponad	Do
	44 490	19% podstawy obliczenia podatku minus kwota 586,85
44 905	85 528	7 866,25 + 30% nadwyżki ponad 44 490
85 528		20 177,65 + 40% nadwyżki ponad 85 528

Tabela . Koszty uzyskania przychodu ze stosunku pracy, spółdzielczego oraz pracy nakładczej w 2008 r.

Dla osoby zatrudnionej w:	m-c	rocznie
jednym zakładzie pracy	111,25	1335
kilku zakładach jednocześnie lub w jednym zakładzie na kilku etatach	111,25	2002,05
jednym zakładzie pracy położonym poza miejscowością zamieszkania i nie otrzymującej dodatku za rozłąkę	139,06	1668,72
kilku zakładach lub w jednym zakładzie na kilku etatach położonych poza miejscowością zamieszkania i nie otrzymującej dodatku za rozłąkę	139,06	2502.56

Tabela 7.SKALA PODATKOWA w 2009 r.

Podstawa obliczenia podatku w złotych		Podatek wynosi:
ponad	do
	85 528	18% podstawy obliczenia podatku minus kwota 556,02
85 528		32% nadwyżki ponad 85 528 plus 14 839,02

ZADANIA:

OBLICZANIE ZALICZEK NA PODATEK DOCHODOWY OD OSÓB FIZYCZNYCH W NASTĘPUJĄCYCH SYTUACJACH:

1. UMOWA o PRACĘ (miesięczna)

Wynagrodzenie brutto 5 000zł na miesiąc

(785,5)

5000 - 15,71% = 4214,5 podstawa do obliczenia ubezpieczenia społecznego

4214,5 x 9,0% = 379,3 ubezpieczenie zdrowotne pobierane przez NFZ

4214,5 x 7,75% = 326,6 równowartość ubezpieczenia zdrowotnego do odliczenia

od podatku

4214,5 - 108,50 = 4 106 podstawa obliczenia podatku (kwotę tą przyrównujemy do

tabeli 3 i obliczamy podatek wg skali podatkowej

(patrz tabela ze skalą podatkową)

4 106 x 19% - 47,71 = 732,43 podatek, od którego odejmuje zdrowotne w wysokości

(572,54:12) 7,75%

732,43 - 326,6 = 405,83 = 406 zaliczka na p.d.o.f

Netto (na rękę) będzie zatem kwota:

5000 - 785,5 - 379,3 - 406 = 3 429,2

(ZUS) (ZDR) (Zaliczka)

15,71% - jest to część ubezpieczenia społecznego opłaca przez pracobiorcę w postaci połowy ubezpieczenia emerytalnego, rentowego, chorobowe w całości) ; drugą część ubezpieczenia emerytalnego, rentowego wypadkowe opłaca od wynagrodzenia brutto pracodawca)

2. UMOWA ZLECENIA jako:

1. jedyne źródło dochodu podatnika, a podatnik nie spełnia warunku statusu studenta oraz nie ukończenia wieku 26 lat

2. umowa ta podpisana jest z tym samym pracodawcą co umowa o pracę

Wynagrodzenie brutto 5 000zł

(785,5)

5000 - 15,71% = 4214,5 podstawa do obliczenia ubezpieczenia społecznego

4214,5 x 9,0% = 379,3 ubezpieczenie zdrowotne pobierane przez NFZ

4214,5 x 7,75% = 326,6 równowartość ubezpieczenia zdrowotnego do odliczenia

od podatku

4214,5 - 20% = 3 371,6 podstawa obliczenia podatku

3 371,6,6 x 19% = 640,6 podatek, od którego odejmuje zdrowotne w wysokości

7,75%

640,6 - 326,6 = 314 zaliczka na p.d.o.f

Netto (na rękę) będzie zatem kwota:

5000 - 785,5 - 379,3 - 314 = 3 521,2 (w zaokrągleniu 3 521)

(ZUS) (ZDR) (Zaliczka)

UWAGA:

Przy umowie zlecenia (umowie o dzieło) obowiązują koszty uzyskania przychodu w wysokości 20% (nie korzystamy z tabeli ze strony poprzedniej)

Przy umowie zlecenia (umowie o dzieło) obowiązuje proporcjonalna stawka p.d.o.f. w wysokości 19% bez względu na wysokość wynagrodzenia

3. UMOWA ZLECENIA Z INNYM PRACODAWCA NIŻ UMOWĄ O PRACĘ, czyli w firmie A podatnik ma umowę o pracę i tam odprowadzane składki ZUS, a w firmie B umowę zlecenia

W takim przypadku nie już obowiązku odprowadzania składek na ZUS przy umowie zlecenia.

Wynagrodzenie brutto 5 000zł

5000 x 9,0% = 450 ubezpieczenie zdrowotne pobierane przez NIZ.

5000 x 7,75% = 388 równowartość ubezpieczenia zdrowotnego do odliczenia

od podatku

5000 - 20% = 4000

4000 x 19% = 760 podatek

760 - 388 = 372 zaliczka

Netto (na rękę) będzie zatem kwota:

5000 - 450 - 372 = 4178

4. UMOWA ZLECENIA STUDENTA, który nie ukończył 26 roku życia

Nie ma obowiązku opłacania ani ZUS ani Zdrowotnego

5 000 - 20% = 4000 x 19% = 760 zaliczka

Netto (na rękę) będzie zatem kwota:

5000 - 760 = 4240

4. Umowa O DZIEŁO, pod warunkiem, że nie jest z tym samym pracodawca co umowa o pracę. Wówczas nie konieczności opłacania ani ZUS ani zdrowotnego

5 000 - 20% = 4000 x 19% = 760 zaliczka

Netto (na rękę) będzie zatem kwota:

5000 - 760 = 4240

istnieje jednak możliwość, że koszty uzyskania przychodu będą wyższe 50% ale tylko mamy do czynienia z prawami autorskimi, wówczas było by:

5000 - 50% = 2 500 x 19% = 475 zaliczka

Netto (na rękę) będzie zatem kwota:

5000 - 475 = 4525

Opodatkowanie dochodów z zagranicy

Metoda wyłączenia w miejscu rezydencji. Wyłączenie może być pełne lub z progresją.

Sposób obliczenia:

1. Sumujemy dochody uzyskane w Polsce jak i za granicą

2. Od sumy dochodów obliczamy podatek wg obowiązującej na dany rok podatkowy skali podatkowej

3. Obliczany stopę podatkową wg wzoru

Podatek od całości dochodów

S = Dochód całkowity x 100

4. Dochód uzyskany ze źródeł położonych w Polsce przemnaża się przez stopę

podatkową obliczona wg wzoru

Przykład

Podatnik (rezydent polski) uzyskał w Polsce w 2006 r. dochód w wysokości 45700zł oraz w państwie x dochód w wysokości 56 000zł ale na podstawie umowy o zapobieżeniu podwójnemu opodatkowaniu dochód ten był zwolniony tam z opodatkowania.

1. 45 700 + 56 000 = 101 700

2. (101 700 - 85 528) x 40% + 20 311,11 zł = 26 780,11

3. 26 780,11

S = 101 700 x 100

S = 26,33%

4. 45 700 x 28,19% = 12 033, 81 zł ( Podatek w Polsce)

Metoda zaliczenia (zwana inaczej kredytu podatkowego lub proporcjonalnego odliczenia)

Sposób obliczenia:

1. Sumujemy dochody uzyskane w Polsce jak i za granicą

2.Od sumy dochodów obliczamy podatek wg obowiązującej na dany rok podatkowy skali podatkowej

3.Obliczany limit podatku wg wzoru

Dochód z zagranicy

L = Podatek od całości dochodów x Dochód całkowity

4. Od podatku obliczonego od całości uzyskanego dochodu odejmuje się podatek zapłacony za granicą ale tylko do wysokości obliczonej wcześniej kwoty limitu

Przykład

Polski rezydent uzyskał w roku podatkowym 2006 dochód opodatkowany w Polsce w wysokości 35000zł oraz za granicą 59890 zł i zapłacił tam podatek w wysokości 12000zł

1. 35000+59890= 94890

2. (94890-85 528) x 40% + 20 311,31 = 24 056,11 zł

59890

3. L = 24 056,11 x 94890 = 15 183,05

3. 24 056,11 - 12 000 = 12 056,11 Podatek w Polsce

UWAGA. Gdyby ten podatek zapłacony za granica był wyższy niż 15 183,05 np.

20 000 zł to odliczeniu od 25 948,48 podlegał by tylko limit tj. 15 183,05

a pozostała część podatku zapłaconego za granicą przepada. W tym

przypadku podatek był niższy niż limit więc odliczony całość

42

---