Periodyzacja i chronologia pradziejów ziem polskich

1. Epoka kamienia

* paleolit

- początek:

. Afryka: ponad 2,8 mln lat temu

. płd. Europa: ok. 1,2 mln lat temu

. ziemie polskie: ok. 500-400 tys. lat temu

- koniec: ok. 10 tys. lat temu (początek ocieplenia kończącego epokę lodową)

- paleolit dolny: ewolucja od australopiteka i Homo habilis do Homo erectus

- paleolit środkowy: Europa - początek - ewolucja form preneandertalskich i pojawieniem się neandertalczyka (350 - 200 tys. lat temu)

- paleolit górny: rozwój Homo sapiens sapiens (między 45 i 30 tys. lat temu, ziemie polskie: ok. 40 tys. lat temu)

- paleolit schyłkowy: ok. 12 - ok. 10 tys. lat temu

* mezolit

- początek: ok. 10 tys. lat temu

- koniec: płd.-wsch. Europa - ok. 6800 lat p.n.e., ziemie polskie - ok. 5400 lat p.n.e.

* neolit

- ok. 10 - 8,5 tys. lat temu (9000/9580 - 7300/7600 lat p.n.e.) - neolit preceramiczny na Bliskim Wschodzie i w Anatolii

- ok. 5,4 - 4/3,5 tys. lat p.n.e. - okres, współwystępowania mezolitu i neolitu na ziemiach polskich

- ok. 5,4 - 2,2/2,1 tys. lat p.n.e. - neolit na ziemiach polskich

- podział na okresy: wczesny, środkowy i późny (tzw. eneolit, odpowiadający chalkolitowi - epoce miedzi na Bliskim Wschodzie)

- ok. 3,7/3,5 tys. lat p.n.e. - początek eneolitu na ziemiach polskich

2. Epoka brązu

* początek:

- kraje wsch. części basenu M. Śródziemnego (Anatolia, Grecja): 1poł. III tysiąclecia p.n.e.

- ziemie polskie: 2,2/2,1 lat p.n.e.

* podział na okresy: wczesny (I), starszy (II), środkowy (III), młodszy (IV) i późny (V)

3. Epoka żelaza

* początek:

. Włochy i płn. Bałkany: pocz. I tysiąclecia p.n.e.

. ziemie polskie: ok. poł. VIII w. p.n.e.

* pierwszy okres - halsztacki: 2 poł. VIII w. - ok. 400 r. p.n.e. (intensywne kontakty z dominującym w protohistorycznej Europie wschodnioalpejskim ośrodkiem produkcji metalur­gicznej i kopalnictwa soli określanym jako halsztacki od miejscowości Hallstatt w Austrii)

* drugi okres - przedrzymski lub lateński (od znanego ośrodka kultury starożytnych Celtów w zach. Alpach, w pobliżu miejscowości La Tene w Szwajcarii): ok. 400 r. p.n.e. - pocz. I w. n.e. (wielka ekspansja Celtów, która ogarnęła prawie całą Europę, sięgając do Anatolii; część ziem polskich znalazła się w zasięgu tej ekspansji)

* trzeci okres - rzymski lub okres wpływów rzymskich: pocz. I w. p.n.e. - ok. 375 r. (czasy oddziaływań Cesarstwa Rzymskiego na barbarzyńską Europę)

* czwarty okres - okres wędrówek ludów: kon. IV w. (najazd Hunów) - pocz. 2 poł. VI w. (opanowanie Kotliny Karpackiej przez Awarów: 567-568 r.) lub kon. VII w. (dominacja elementu słowiańskiego w śr. Europie w kon. VII w.)

Antropogeneza

Australopitek:

* Australopithecus ramidus: ok. 4,4 mln lat temu

* Australopithecus afarensis: ok. 3,5 mln lat temu

* Australopithecus africanus, Australopithecus robustus i Australopithecus boisei (zinjantrop): 3,3 - 1,6 mln lat temu

* mały wzrost (poniżej 1 m), znaczne owłosienie, wysunięta do przodu potężna żuchwa, otwór potyliczny umieszczony na spodzie czaszki (a nie przesunięty do tyłu, jak u małp człekokształtnych), co wią­zało się z wyprostowaną pozycją kręgosłupa, długość dłoni podobna do naszej, krótsze nogi, potężne ręce umożliwiające precyzyjny uchwyt, mózgoczaszka znacznie mniej rozwinięta niż u człowieka współczesnego, pojemność - do 500 cm³ (człowiek współczesny - 1625 cm³)

* jako narzędzi używał gotowych przedmiotów (np. kości, otoczaków kamiennych, patyków)

IV/III mln lat temu - oddzielenie się rodzaju Homo od wspólnego z australopitekami pnia ewolucyjnego w śr.-wsch. Afryce

Homo habilis: 3 - 1,6 mln lat temu

* pojem­ność mózgoczaszki - do 700 cm¹, mniej masywna żuchwa, słabiej zaznaczone łuki nadoczodołowe, dość niski (1,1-1,3 m), rozwój zębów przed­nich (większa rola pożywienia mięsnego), większa pojemność czaszki, lepiej rozwinięty system naczyń krwionośnych zasilających mózg

* intencjonalne wytwarzanie narzędzi kamiennych (narzędzia oldowajskie - od znalezisk z najstarszych warstw stanowiska na przełęczy Olduvai): otoczaki z pojedynczymi odbiciami na krawędzi, formującymi ostrze pracujące jednostronnie (tzw. choppery) lub dwustronnie (tzw. chopping-tools), narzędzia sferoidalne, których obróbka była wielokierunkowa, formująca rodzaj wielościanów kulistych służących jako rozcieracze lub kamienie do rzucania (bolasy), odłupki, które, mając ostre krawędzie, mogły być używane do cięcia i oskrobywania mięsa, drewna lub kości

* techniki wytwarzania narzędzi: rdzeniowa (którą formowane były narzędzia otoczakowe i sferoidalne) oraz odłupkowa (którą wytwarzano narzędzia retuszowane na odłupkach)

* bardziej intensywne korzystanie z pokarmu mięsnego (padlina dużych zwierząt, polowanie na małe)

Homo erectus: ok. 1,8-1,7 mln lat temu (śr.-wsch. Afryka)

* wzrostem zbliżony do człowieka współczesnego, pojemność mózgoczaszki - ok. 800 - ponad 1000 cm³, niskie czoło, wyraźnie zaznaczone łuki nadoczodołowe, masywne zęby, szkielet zbliżony do szkieletu człowieka współczesnego

* wyemigrował z Afryki:

- ok. 1,8-1,6 mln lat temu - do płd.-wsch. Azji (Pithecanthropus erectus)

- ok. 1,4-1,3 mln lat temu - na Bliski Wschód i do krajów zakaukaskich (i dalej do umiarkowa­nej strefy Eurazji)

* udoskonalił technologie formowania narzędzi rdzeniowych: dwustronnie obrabiane tzw. narzędzia bifacjalne (pięściaki)

* umiejętność rozniecania ognia (ok. 700-400 tys. lat temu)

* 1,2-1 mln lat temu - pojawienie się człowieka w Europie (przez Gibraltar)

* ok. 700-500 tys. lat temu - druga migracja

* 700 - 600 tys. lat temu - ocieplenie zwane interglacjał kromerski (nazwa pochodzi od warstw ze szczątkami fauny i flory w rejonie Cromer w Anglii), a w Polsce inter­glacjałem Przasnysza - przesunięcie ekumeny Homo erectus poza Pireneje i Alpy (znaleziska pry­mitywnych narzędzi otoczakowych na Morawach, w okolicach Brna i na Ukrainie Zakarpackiej

* dostosowanie się Homo erectus do warunków panujących w Europie pod­czas kolejnych okresów chłodnych - stopniowe zastępowanie masywnych narzędzi otoczakowych przez coraz mniejsze narzędzia odłupkowe (mikrolityczne, wykonywane na odłupkach odbijanych niekiedy od chopperów lub częściej od specjalnych rdzeni, 450-320 tys. lat temu)

* ok. 500 tys. lat temu - interstadiał ferdynandowski (ocieplenie pomiędzy pierwszym i drugim nasunięciem zlodowacenia południowopolskiego)

* ok. 440-370 tys. lat temu - pierwsze ślady pobytu praczłowieka na ziemiach polskich

* teren Europy był podzielony:

- część zachodnia (Francja, Anglia) i południowa (Hiszpania, Włochy): podstawowe narzędzie - pięściaki określane mianem aszelskich (od stanowiska Saint-Acheul w północnej Francji)

- część śr. i wsch.: dominowały narzędzia odłupkowe, pięściaki były prawie nieznane

* ok. 440-320 tys. lat temu - tzw. interglacjał mazowiecki

Neandertalczyk:

* ok. 650 tys. lat temu - pojawienie się w Europie form preneandertalskich

* duża pojem­ność mózgoczaszki (do 1500 cm³), masywna twarz i żuchwa ze słabo wyrażonym podbródkiem, dobrze zaznaczone łuki nadoczodołowe, szerokie otwory nosowe różnią go od człowieka współczesnego, proporcje ciała przypominające budowę współczesnych Eskimosów (dostoso­wanie się do chłodnego klimatu)

* ok. 250-150 tys. lat temu - najstarsze znaleziska neandertalczyków (płn. i płd.-zach. Francja, Niemcy)

* ostatni interglacjał (140-120 tys. lat temu) i początek ostatniego zlodowa­cenia (120-50 tys. lat temu) - większa niż z okresu przedostatniego zlodowacenia liczba znalezisk kostnych neandertalczyków (śr. Włochy, Chorwacja, Niemcy, Francja)

* zasięg Neandertalczyka - zach. i centralna Azja (Anatolia, kraje zakaukaskie, Bliski Wschód, Uzbekistan)

* techniki wyrobu narzędzi:

- lewaluaską (nazwa wywiedziona od stanowiska Levallois na przedmieściach Paryża) - umiejętność kształtowania formy odłupków, odbijanych od specjalnie przygotowanych rdzeni

- mustierska (nazwa pochodzi od stanowiska Le Moustier we Francji) - koncen­tryczne odbijanie trójkątnych odłupków od rdzenia zwanego dyskoidalnym

* polował nawet na bardzo duże zwierzęta

* elementy kultury duchowej: przedmioty i ryty o charakterze symbolicznym, barwniki mineralne, używane zapewne do malowania ciała, dowody praktyk rytualnych i pogrzebowych, pierwsze intencjonalne pochówki

* kultura grawecka

- 30-20 tys. lat temu (środkowa faza górnego paleolitu) - pojawienie się na prawie całym obszarze Europy tzw. kompleksu graweckiego

- udoskonalenie technologii wiórowej i systemów osadzania w oprawach drewnianych lub kościanych zbrojników kamiennych, nowe, wyspecjalizowane sposoby polowania

- ok. 29-28 tys. lat temu - wykształcenie na Morawach i w Dolnej Austrii centrum osadniczego kompleksu graweckiego (kompleks Pavlovien)

- upowszechniają się przedstawienia kobiece o wyraźnie zaznaczonych cechach płciowych, określane jako figurki „paleolitycznej Wenus” (wyraz kultu płodności)

- 24-23 tys. lat temu - zanik ośrodków graweckich na Morawach i w Dolnej Austrii, przesunięcie się głównych centrów osadniczych do zach. Słowacji -> stąd osadnictwo graweckie promieniowało na teren płd. Polski

* 18-15 tys. lat temu - Europa zach. - kultura magdaleńska, wsch. - epigrawecka (kontynuacja tradycji graweckich)

- zach.: polowania na renifery, wyraźny okresowy rytm organizacji życia, realistyczna sztuka (ruchoma i malowana na ścianach jaskiń)

- wsch.: polowania na mamuty, kon. ostatniego glacjału - bizony i konie, sezonowy rytm był mniej wyraź­ny, większa rola zbieractwa roślinnego, prawie wyłącznie ruchome zabytki zdobione motywami geometrycznymi lub schematyczne figurki antropomorficzne

- ok. 15 tys. lat temu - pierwszej ślady kultury magdaleńskiej na ziemiach polskich

- ok. 13-12 tys. lat temu (ocieplenie nazywane Bolling) - następna fala ekspansji magdaleńskiej do środkowej Europy

- ok. 12 tys. lat temu - największe magdaleńskie pracownie odkryte w Brzoskwini koło Krakowa

- 17-12 tys. lat temu - penetracja ziem polskich przez grupy ludności związane z technokompleksem epigraweckim

* 12 tys. lat temu - wkroczenie kultury hamburskiej (bezpośrednia kontynuacja jednej z odmian kultury magdaleńskiej) na Niż Środkowoeuropejski

* 11,8-11 tys. lat temu - ocieplenie zwane Allerodem - rozwój kultury łowców reniferów - kultury Bromme-Lyngby

* strefa leśna Niżu Polskiego - domena grup o odmiennej tradycji kulturowej, wywodzących się albo z zach. (kompleks Federmesser), albo z płd. Europy (grupy wywodzące się z tradycji epigraweckiej)

* Niż Środkowoeuropejski podzielony jest na wielkie strefy południkowe: na zach. - kultura ahrensburska, w centrum (również ziemie polskie) - kultura świderska, na wsch. - kultura desnańska

Mezolit na ziemiach polskich

* mezolit na ziemiach polskich:

- 10-9,2 tys. lat temu - tzw. okres preborealny (początek - zanik grup świderskich, zastąpione najprawdopodobniej przez ludność z zach.)

- 9,2-8 tys. lat temu - okres borealny

- 8-5 tys. lat temu - okres atlantycki

* wczesnomezolityczne grupy na terenie Polski - zaliczane do kultury komornickiej (podobieństwa do jednostek występujących na Niżu Niemieckim i dalej na zach.)

* ok. 8,5 tys. lat temu - podstawowe znaczenie na ziemiach pl zdobyła ludność kompleksu Maglemose (kultura chojnicko-pieńkowska)

* późny mezolit - pojawienie się na ziemiach polskich tzw. kultury janisławickiej

* płn.-wsch. Polska -odmienny rozwój mezolitu - dłużej przetrwały grupy kultury świderskiej (w okresie preborealnym), potem tereny były domeną ludności tzw. kultury kundajskiej, podlegały wpływom postglacjalnych grup ludności z płn. części Niżu Rosyjskiego

* ok. 5,4-5,3 tys. p.n.e. - pojawienie się na terenie Polski pierwszych społeczeństw rolniczo-hodowlanych

Neolityzacja Europy: pojawienie się rolnictwa i hodowli

* VII/VI tysiąclecie p.n.e. - dyfuzja neolitu bałkańsko-dunajskiego (przez płn. kraje śródziemnomorskie oraz wyspy zach. części M. Śródziemnego) i neolitu kardialnego (lub impresso)

* VI tysiąclecie p.n.e. - przeniknięcie neolitu do regionu wyżynnego płn. części śr. Europy - powstanie zach. kultury ceramiki linearnej (lub kultury ceramiki wstęgowej rytej)

* ok. 5,4-5,3 tys. p.n.e. - najstarsza faza ekspansji ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej

* kultura ceramiki wstęgowej rytej:

- uprawa: głównie kilka gatunków pszenicy, rzadziej jęczmień i proso, groch i soczewica, mak i len

- zwierzęta hodowlane: owce i kozy, bydło i świnie

- długie, prostokątne domy (do 35-50 m dł.) o słupowej (palisadowej) konstrukcji ścian, zamieszkiwane przez pojedyncze rodziny wielopokoleniowe (16-20 osób), osada - 2-3 domy

- kultura materialna: ceramika i wyroby kamienne, niezbyt liczne wyroby z kości i rogu, naczynia o formach gł. kulistych, ornamentyka ryta, plastyczna lub wykonywana paznokciem, ornamentyka: faza wczesna - rzadko rozmieszczone linie proste, faliste i półkoliste, faza środkowa - dołki na poziomych i półkolistych liniach (tzw. ornament nutowy), faza późna - ornament nutowy przecięty poprzecznymi liniami, krótkimi nacięciami (tzw. styl żeliezowski), wyroby kamienne - technika gładzenia i łupania (np. płaskie siekierki, motyki)

- kultura duchowa: rzadko występujące figurki kobiece o mocno podkreślonych cechach płciowych, przedstawienia zwierzęce, wątki zdobnicze ceramiki, mogące mieć znaczenie symboliczne, a nawet stanowić rodzaj piktogramów, pojedyncze, dość rzadkie pochówki - gł. groby szkieletowej, w których ciała zmarłych umieszczano w pozycji skurczonej, w niezbyt głębokich jamach, pojedyncze naczynia i wyroby kamienne, wyjątkowo ozdoby z muszli bądź marmuru

- 5-4,7 tys. p.n.e. - koniec rozwoju kultury ceramiki wstęgowej rytej na ziemiach pl (jedynie na przedpolu Sudetów obserwujemy ciągłość zasiedlenia widoczną w postaci tzw. fazy szareckiej - przejście od ceramiki wstęgowej rytej do dominującej w śr. neolicie w zach. części śr. Europy ceramiki wstęgowej kłutej)

* ok. 4600 p.n.e. - pojawianie się na terenie Małopolski jednostek tzw. kompleksu lendzielsko-polgarskiego (pochówki liczniejsze niż we wczesnym neolicie, częściej tworzące cmentarzyska, bogatsze wyposażenie grobów)

* do ok. 3800 p.n.e. - rozwój kultury malickiej, odgrywającej istotną rolę w dalszym rozwoju neolitu na ziemiach polskich

Eneolit - kształtowanie się protocywilizacji południowo-wschodniej Europy

* 4400-4300 p.n.e. - eneolit (chalkolit) na Bałkanach

* ok. 4100-3800 p.n.e. - eneolit na ziemiach pl

* odpowiednik protocywilizacji z płd.-wsch. Europy - społeczeństwa kultur eneolitycznych z ceramiką malowaną (zaliczanych do kręgu Gumelnita-Cucuteni-Tripolje) - tereny Bułgarii, Rumunii, Mołdawii i zach. części Ukrainy: powstawanie wielkich centrów osadniczych otoczonych potężnymi fortyfikacjami drewniano-ziemnymi, a nawet kamiennymi, świątynie, stratyfikacja społeczna, bogate książęce groby, pochówki dziecięce, groby symboliczne z kosztownym wyposażeniem, pojawienie się pisma (podobnego do klinowego) - o ponad 1000 lat wcześniej niż w Mezopotamii, pojawienie się podziemnych kopalni miedzi, podziemna eksploata­cja krzemieni

* poł. IV tysiąclecia p.n.e. - przerwanie rozwoju centrów protocywilizacyjnych w płd.-wsch. Europie (ekspansja ludów stepowych)

* 4,1/3,9-3,2/3 tys. p.n.e. - zakończenie procesu neolityzacji na ziemiach pl

* ukształtowanie się na Niżu Europejskim tzw. kultury pucharów lejkowatych - zmodyfikowany typ gospodarki, konkurencyjny dla osadników wywodzących się z basenu naddunajskiego

* V/IV tysiącleci p.n.e. - pojawienie się sprzężajnego rolnictwa, opartego na użyciu radła ciągniętego przez zwierzęta, używanie zwierząt pociągowych do transportu z użyciem wozów czterokołowych

* hierarchizacja systemów osadniczych (co wskazuje na istnienie organizacji administracyjnych i ośrodków władzy politycznej)

* pojawienie się budowli megalitycznych

* ok. 4450 p.n.e. - pojawienie się na terenie Kujaw pucharów lejkowatych (kulisty brzusiec i słabo wyodrębnioną szyjkę)

* 3,7-3,3 tys. p.n.e. - faza klasyczna kultury pucharów lejkowatych (podział na grupy: wsch., płd.-wsch., śląsko-morawska; ornamentyka odciskanego stempelka)

* 3,3-3,1 tys. p.n.e. - rozwój grup kultury pucharów lejkowatych (bardziej łagodne i płynne profile naczyń, ornamentyka zyskuje nowe techniki, m.in. odciski sznura)

* ok. 3,2-3,1 tys. p.n.e. - powstanie tzw. kultury ceramiki sznurowej

- ornament ryty i odcisk sznura

- specyficzne łódkowate topory kamienne typu A

- groby szkieletowe, w prostokątnych jamach otaczanych niekiedy rowkiem - śladem po palisadzie, przykrywanych niewysokimi nasypami kurhanowymi

* strefa nadmorska - odrębny rozwój (lokalne grupy pucharów lejkowatych)

* kultura duchowa: megalityczne grobowce kujawskie, groby szkieletowe i ciałopalne, groby w jamach ziemnych bez konstrukcji kamiennych lub z różnego rodzaju kamiennymi pokrywami, brukami i obstawami

* 2 poł. IV tysiąclecie p.n.e. - przekształcanie się wczesno-eneolitycznych grup w kulturę amfor kulistych

- trzy grupy regionalne: środkowopolska i wsch. (budowa konstrukcji megalitycznych) oraz zach. (groby jamowe, niekiedy w drewnianych kłodach)

- hodowla bydła i trzody chlewnej

- tryb życia - półosiadłe pasterstwo

* 5,2-4,3 tys. p.n.e. - kultura Ertebølle w zach. części basenu M. Bałtyckiego

* kon. V tysiąclecia p.n.e. - udomowienie konia we wsch. Europie

* powstanie lokalnych grup z ceramiką sznurową (wynik interakcji ludności horyzontu środkowoeuropejskiego ceramiki sznurowej z lokalnymi kulturami młodszego eneolitu):

- grupa krakowsko-sandomierska: groby kurhanowe i płaskie, jamowe i niszowe, główną rolę odgrywała hodowla, stop­niowa stabilizacja osadnictwa i przechodzenie do półosiadłego trybu życia

- grupa lubaczowska

- grupa śląska: występowanie wspólnych elementów z ludnością dorzecza Łaby i terenu Moraw, wydobywanie serpentynitów na górze Ślęży (surowca, z którego wyrabiano topory)

- grupa nadodrzańska (Wielkopolska i zach. Pomorze): cechy wspólne z zach. częścią Niżu Środkowoeuropejskiego, produkcja narzędzi z krzemienia (siekier, sztyletów, grotów oszczepów)

- kultura rzucewska (wsch. Pomorza, zalewy Wiślany i Kuroński): krzyżowanie się wpływów kultury ceramiki sznurowej z kulturami strefy leśnej płn.-wsch. Europy, osiadły tryb życia, uprawa zbóż, hodowla bydła i kóz, znaczna rola rybołówstwa morskiego i słodkowodnego, polowania na ssaki morskie, eksploatacja złóż bursztynu i produkcji ozdób bursztynowych

* Białoruś, Litwa oraz płn.-wsch. Polska - powstanie tzw. kultury niemeńskiej (skrzyżowania tradycji postświderskich z wpływami kultur wywodzących się z płd. części Niżu Rosyjskiego)

Wczesna epoka brązu na ziemiach polskich

* kultura mierzanowicka

- mikroregiony nad dolinami małych cieków wodnych - wypasanie bydła i owiec, dorzecza średnich rzek - uprawy rolnicze, odlesione wysoczyzny - pasterstwo

- podstawowa jednostka organizacji społecznej - rodzina pojedyncza (4-5 osób), jedna osada - 10 lub więcej rodzin (50-100 osób), mikroregion osadniczy - 2-3 osady (do 200 osób), brak wyraźnej stratyfikacji społecznej

- wzrost intensywności produkcji krzemieniarskiej (masowa produkcja siekier dwuściennych i bifacjalnie obrobionych sierpów), produkcja paciorków fajansowych barwionych tlenkami miedzi

- pochówki w kłodach drewnianych, zwłoki zawinięte w plecionki, późna faza kultury - bardziej zróżnicowane wyposażenie grobowe (postępująca dyferencjacja społeczna)

* kultura unietycka (środkowy Śląsk)

- 2-1,8 tys. p.n.e. - kla­syczna faza

- zakładania większych osad z drewnianymi budowlami słupowymi, uprawa roli i hodowla

- rozległe cmentarzyska płaskie (szkieletowe, gro­by bogato wyposażone w przedmioty miedziane, zmarłych składano w kło­dach drewnianych lub w obstawach kamiennych), pojawienie się dużych kurhanów z jądrami kamiennymi

- pojawienie się skarbów zawierających wyroby brązowe

* kultury mogiłowe (śr. i górny Dunaj, Odra, Wisła)

- wznoszenia ziemnych i kamiennych nasypów nad pochówkami szkieletowymi, bogato wyposażone groby, chowanie zmarłych w kłodach drewnianych, kurhany tworzyły niewielkie zgrupowania

- późniejsze fazy - podział na grupy: zach. (basen górnego Dunaju, śr. i zach. Niemcy) i wsch. (środkowodunajska i karpacka kultura mogiłowa, tzw. kultura przedłużycka z dorzecza górnej i śr. Odry)

Starszy okres epoki brązu na ziemiach polskich

* grupa nowocerekwiańska (Górny Śląsk): osady (często otaczanych potężnymi fortyfikacjami kamienno-ziemnymi), pochówki szkieletowe w obrębie osad, pracownie obróbki miedzi i brązu, narzędzia z kości i rogu

* tzw. kultura przedłużycka (dorzecze górnej i śr. Odry)

- wczesna faza: cmentarzyska kurhanowe z grobami szkie­letowymi, wyroby brązo­we (szpile z tarczowatą główką, bran­solety mankietowate, sztylety)

- faza klasycz­na: do­tarcie jej wpływów na Pomorze i do śr. Polski, cmentarzyska kurhanowe z jądrem ka­miennym, często z pierścieniem kamieni na obwodzie nasypu, pochówki wyposażone w przed­mioty brązowe, rzadziej wyroby kamienne, postępujący proces różnicowania społecznego i wyodrębnianie się starszyzny rodowo-plemiennej, brak osad (koczowniczy tryb życia)

- późna faza: groby ciałopalne

* ok. 1,7 tys. p.n.e. - początek formowania się kultury trzcinieckiej (dorzecze Wisły)

- najstarsza faza: cmentarzyska płaskie ze szkieletowymi grobami, często zbiorowymi, później: kurhany i groby ciałopalne

- trwałe osady, naziemne domy słupowe, półziemianki

- rozwój - do ok. 1300 p.n.e.

Powstanie kultur pól popielnicowych: unifikacja Europy w środkowej i młodszej epoce brązu

* kultury pól popielnicowych (basen śr. Dunaju, Czechy, Morawy, Polska, Niemcy, Austria, Morawy, Węgry, Francja, Hiszpania, wpływy docierały też do Anglii i północnych Włoch) - powstawanie stałych systemów osadniczych z ufortyfikowanymi ośrodkami władzy politycznej, inten­syfikowanie się rolnictwa, kontynuacja hodowli, wzrost produkcji tekstylnej, nowe techniki tkackie, wzrost znaczenia lokalnych ośrodków produkcji metalurgicznej

* kultura łużycka - odmiana kultury pól popielnicowych (dorzecza Wisły i Odry, płn. Czechy, Saksonia, Łużyce i Brandenburgia)

- płaskie ciałopalne groby popielnicowe, gospodarka rolniczo-hodowlana, budownictwo drewniane

- dwa horyzonty chronologiczne: wcześniejszy (śr. epoka brązu) - przyjęcie przez wiele grup tzw. ceramiki guzowej (naczynia zaopatrzo­ne w wypychane od wnętrza wypukłości - guzy na największej wydętości brzuśca), późniejszy (późna epoka brązu) - ceramika ostroprofilowana (przede wszystkim dwustożkowe formy naczyń), a następnie naczynia zdobione ukośnym kanelowaniem oraz specyficzne typy mieczy, szpil i fibul brązowych

- zboża, mak, len, rzepik, rzepa oleista, gospodarka wypaleniskowa i orka sprzężajna, przyzagrodowy wypas bydła rogatego, świń, owiec, kóz i koni

- podsta­wowy typ osadnictwa: stosunkowo niewielkie osady wiejskie, złożone z kilku lub najwyżej kilkunastu domów, przeważnie prostokątnych, słupowych

- struktura społeczna - pojedyncze rodziny, które łączyły się w wielkie rodziny lub rody (ok. 100-150 osób), zamieszkujące powierzchnię ok. 20-30 km², plemiona (30-40 rodów), słabe zróżnicowanie pod względem pozycji społecznej i majątku

Wczesna epoka żelaza i początek okresu lateńskiego

* ok. poł. VIII w. p.n.e. - początek epoki żelaza w Europie śr.

* okres halsztacki - dwa stadia chronologiczne: okres halsztacki C (ok. poł. VIII - kon. VII w. p.n.e., na ziemiach pl - ok. 550 r. p.n.e.) i okres halsztacki D (VI i V w. p.n.e.)

* kultura halsztacka

- rozwój produkcji rzemieślniczej - garncarstwa, obróbki metali

- wyodrębnienie się arystokracji rodowej lub plemien­nej (bardzo bogato wyposażone pochówki, umieszczane niekiedy na wozach w komorach drewnianych z usypanym nad nimi wielkim kurhanem, z drogocennymi przedmiotami pochodzącymi z kręgu kultury greckiej lub etruskiej, budowanie grodów - siedzib władców)

- cmentarzyska birytualne, z grobami ciałopalnymi i szkieletowymi (niekiedy w jednym grobie znajdują się szczątki dwóch osób - jednej spalonej, drugiej pochowanej bez kremacji), na ogół stosowano zwyczaj wyposażania zmarłych, pochówki najbogatszej warstwy społecznej zawierały przedmioty luksusowe pochodzenia południowoeuropejskiego, kratery i czary czarnofigurowe, amfory gliniane i naczynia brązowe, kawałki czerwonych korali oraz tkaniny

- groby wojowników: broń - miecze (początkowo długie, brązowe lub żelazne, często z bogato zdobionymi rękojeściami, umieszczane w pochwach zakończonych charakterystycznie rozchylonymi „wąsa­mi”, w młodszej fazie krótkie, raczej sztylety, z zakończeniami rękojeści w postaci zagiętych ku sobie spiral, noszone w ozdob­nych pochwach), włócznie oraz rzadziej spotykane łuki, zapinki, szpile, bransolety i klamry do pasa, płaskie siekierki, noże o sierpikowatym ostrzu i sierpy, naczynia - brązowe wiadra (situle) lub czerpaki, znacznie częściej jednak naczynia gliniane

- zwyczaj malowania naczyń (na ogół czerwoną farbą na czarnym tle), częste poddawanie naczyń grafitowaniu, uzyskując błyszczące, czarne powierzchnie, stosowanie geometrycznych motywów zdobniczych, wsch. część kultur kręgu halsztackiego - wątki antropo- i zoomorficzne, także zdobienie plastyczne, polegające np. na umieszczaniu na krawędzi naczyń stylizowanych głów zwierzęcych

Ziemie polskie we wczesnej epoce żelaza

* VIII/VII w. p.n.e. - zajęcie terenów Przedkaukazia przez Scytów

* VII w. p.n.e. - pojawienie się Scytów na obszarach nadczarnomorskich

* okres halsztacki D - załamanie się rozwoju grupy śląskiej pod wpływem najazdów Scytów - przejęcie wiodącej roli przez inną grupę kultury łużyckiej - grupę wschodniowielkopolską (ceramika zdobiona za pomocą inkrustacji wykonanej białą masą, motywy antropo- i zoomorficzne, niewielkie scenki figuralne, np. schematycznie przedstawiony obraz polowania na jelenie przez konnych i pieszych myśliwych)

* proces powstawania gęstej sieci osad obronnych, przede wszystkim o charakterze refugialnym

* 738/737 r. p.n.e. - powstanie osady w Biskupinie

- wały o szerokości 3-4 m, skonstruowane z kilku ciągów skrzyń z drewna dębowego, wzniesionych w konstrukcji zrębowej, wypełnionych ziemią i kamieniami, przypuszcza się, że wysokość tych umocnień mogła sięgać 6 m, przed wodami jeziora chronił wały potężny falochron, o szerokości od 2 do ponad 9 m, zbudowany z kilkunastu tysięcy pali drewnianych, wbitych ukośnie w brzegi wyspy

- ponad 100 domów zbudowanych wzdłuż 11 wymoszczonych drewnem ulic, o szerokości 2,5-2,8 m, które łączyła biegnąca pod wałami ulica okrężna, wszystkie domostwa mają podobne wymiary i rozpla­nowanie, ich powierzchnie w pierwszej fazie istnienia grodu wynosiły od ok. 72 do 86 m², zbudowane za pomocą techniki sumikowo-łątkowej (ściany z poziomo ułożonych belek -sumików, których końce umocowano w żłobkach pionowo stojących pali - łątek), prostokątne domostwa składały się z dwóch lub trzech pomieszczeń (przedsionka, izby głównej i mniejszego pomieszczenia, zapewne komory sypialnej), podłogę - warstwa bierwion, w większej izbie znajdowało się wyłożone kamieniami palenisko, wejścia do domów - od południa w dłuższych ścianach, poza domostwami istniały również niezbyt liczne i znacznie mniejsze czworokątne budynki gospodarcze o powierzchni do 11 m²

- gród zajmuje w obrębie wałów powierzchnię ok. 1,3 ha, przypuszczalnie zamieszkiwało go 1000-1200 osób

- na jego budowę zużyto 6-8 tys. m³ drewna

* grupa (lub faza) wielkowiejska (zastąpiła grupę kaszubską)

- odejście od zwyczaju umieszczania pochówków pod nasypami kurhanów i powstanie ciałopalnych, zwykle popielnicowych, cmentarzysk płaskich.

- przeobrażeń form i zdobienia ceramiki

- urny domkowe - wykonane z gliny realistyczne modele budynków

* kultura pomorska (=wschodniopomorska lub wejherowsko-krotoszyńska, wcześniej nazywana kulturą grobów skrzynkowych lub kulturą urn twarzowych - wykształcona na bazie grupy wielkowiejskiej w okresie halsztackim D)

- konstrukcja grobów z płyt lub głazów kamiennych w kształcie prostokątnej skrzyni, z dnem wyłożonym kamieniami, w której umieszczano często szereg popielnic (nawet do 30), cmentarzyska zazwyczaj płaskie

- zwyczaj zdobienia popielnic rysami twarzy (wpływy etruskie), umieszczanymi w górnych częściach gruszkowatych naczyń o baniastym brzuścu i dość wysokiej szyi, na początku realistyczne, później schematyczne

- zdobienie naczyń za pomocą białej inkrustacji oraz występowanie wykonanych techniką rycia przedstawień figuralnych, tworzących czasami sceny narracyjne

- ubogie wyposażenie pochówków (szpile, niekiedy zapinki i przybory toaletowe, noże, szydła i igły, bardzo rzadko broń)

- IV w. p.n.e. - zanik zwyczaju zdobienia popielnic wyobrażeniami twarzy ludzkiej

- zanik zwyczaju budowania grobów zbiorowych, pojawienie się jednostkowych grobów popielnicowych

- niewielkie otwarte osady z domami o konstrukcji słupowej, uprawa pszenicy, jęczmienia oraz żyta

- kultura grobów kloszowych (wyróżniana z kultury pomorskiej, występująca na Mazowszu i w Małopolsce) - nakrywania popielnic dużym naczyniem, odwróconym do góry dnem, o charakterystycznie chropowaconym brzuścu

* kultura kurhanów zachodniobałtyjskich (okres halsztacki D; Warmia, Mazury i Sambia)

- niewielkie osady obronne, niekiedy na jeziorach, na sztucznych wyspach utworzonych z zatopionych pni

- zmarłych palono, ich szczątki umieszczano w popielnicach, w grobach budowanych niekiedy z płyt kamiennych i nakrywanych nasypem kurhanu

- niewielki stopień rozwoju produkcji rzemieślniczej

- podstawa gospodarki - hodowla, istotne uzupełnienie gospodarki wytwórczej - rybołówstwo oraz zbieractwo i łowiectwo

---