KONCEPCJE PSYCHOLOGICZNE
Celem tego wykładu jest dokonanie skrótowego przeglądu przez najbardziej znane szkoły psychologiczne (kierunki, sposoby myślenia o człowieku) oraz odnalezienie wpływów tych koncepcji na nasz, współczesny sposób myślenia o sobie samych i o innych ludziach.
Chcę pokazać te odkrycia (pojęcia) największych koncepcji, które przeniknęły do współczesnej psychologii i którymi również wszyscy ludzie się ówcześnie posługują.
Rok 1879 uważa się za początek nowożytnej psychologii. W tym właśnie roku W. Wundt założył w Lipsku pierwsze labolatorium psychologiczno-badawcze. Wundt zakładał, że dusza człowieka (psyche), o której do tej pory dyskutowali filozofowie musi mieć konkretną strukturę (jakiś fizyczny odpowiednim, miejsce w ciele) i w związku z tym nie jest jakimś abstraktem.
Także u początków psychologii jako nauki leżało założenie, że czymkolwiek jest psychika musi się dać zbadać.
Skoncentrowano się na tym, co najbardziej oczywiste. Na poznaniu procesów świadomości, czyli wszystkich wrażeń docierających ze świata i ciała, które przepływają przez ludzką świadomość. „Strumień świadomości” i kojarzenia, które się w nim dokonują były głównym przedmiotem zainteresowań pionierów psychologii eksperymentalnej.
(Widzę ludzi, kolory, słyszę dźwięki, czuję na sobie czyjś wzrok, jestem skupiona, słyszę swoje słowa, myślę o tym co powiedzieć, czy to jest dla was ciekawe...) - czy to emocja, myśl czy proste sensoryczne wrażenie wszystko to Wundt nazwał „atomami świadomości” i twierdził, zresztą słusznie, że to się składa na to, co nazwał psychiką.
Metoda psychologiczna służąca obserwowaniu i interpretowaniu procesów świadomości, którą nazwał Wundt, a którą stosowali ludzie wcześniej i wy dzisiaj stosujecie - to introspekcja. (Moje pytania na zajęciach: co czujesz, co myślisz, co się z tobą dzieje, dotyczą twoich procesów psychicznych. A ty żeby na te pytania odpowiedzieć, musisz „przyjrzeć się sobie” tzn. dokonać introspekcji). Ludzie są najbardziej introspekcyjni w czasie dorastania, potem automatyzm dominuje nad żywym, intensywnym dialogiem z samym sobą.
Wkład Wundta w rozwój psychologii:
Związek procesów psychicznych z podłożem biologicznym (dusza to nie metafizyczna idea tylko procesy naszej świadomości dziejące się na gruncie ciała)
Introspekcja; wgląd w siebie, w to, co się dzieje w mojej świadomości.
Potem rozumienie tego, czym zajmować się ma psychologia ewoluowało.
Herbert Spencer uległ wpływowi myśli darwinowskiej i zyskał miano ojca psychologii ewolucyjnej. Uznał, że psychologia powinna zająć się badaniem nie tylko zjawisk wewnątrz psychicznych, ale ich związkiem z światem zewnętrznym. Spencer uznał, że świadomość, procesy psychiczne spełniają określoną rolę - przystosowania człowieka do różnorodnych warunków zewnętrznych. Kluczowym więc pojęciem w ps. ewolucyjnej jest pojęcie przystosowania, adaptacji. Spencer pierwszy zwrócił uwagę, że to co się dzieje w naszej psychice dzieje się po coś, że te procesy są ukierunkowane. Że człowiek dąży do jak najlepszego przystosowania się do otoczenia. Czyli, że otoczenie stawia warunki naszej psychice i ona się musi dostosować (ewolucyjny determinizm).
Wkład ps. ewolucyjnej w rozwój psychologii:
Psychologia postawiła pytania o celowość naszych procesów psychicznych
Zajęła się rozwojem psychiki (lata 80-te były okresem pierwszych badań i opisu psychiki dziecka od 0 do 3 lat)
Zaczęła poszukiwać związków pomiędzy tym, co dziedziczone a wpływami otoczenia
M. Sieczenow w swojej pracy „Refleksy gołownowo mozga”, dowodził, że o zjawiskach psychicznych może nas informować jedynie analiza odpowiedzi (zachowanie) człowieka a nie badanie go od środka. Żadnej introspekcji, żadnego determinizmu biologicznego.
Wielu ludzi współcześnie wyobraża sobie funkcjonowanie człowieka tak jak Sieczenow, jego uczeń Pawłow i inni behawioryści (od behawior - zachowanie).
Wrażenia ze świata są sygnałami, na które człowiek po prostu reaguje. Nie ma żadnych specjalnych ośrodków umysłowych, żadnej wrażliwości wewnętrznej, innymi słowy niczego wewnątrz człowieka, poza układem nerwowym, co determinowałoby nasze zachowanie. To praca mózgu, całego układu nerwowego leży u podstaw tłumaczenia złożonych zachowań. Człowiek płacze, to znaczy, że układ nerwowy został przeciążony negatywnymi bodźcami; skoro człowiek płacze, tzn., że jest smutny. Od tyłu - z zachowania wnioskujemy o stanie nie psychicznym ale o stanie układu nerwowego.
Pawłow nie był taki radykalny ale tak jak jego mistrz twierdził, że to właściwości układu nerwowego determinują zachowanie. Ze względu na podstawowe procesy zachodzące w mózgu wyróżnił 4 typy temperamentu.
W 1909 r. ukazał się w języku angielskim przegląd prac Pawłowa. To stało się głównym impulsem do ukierunkowania poszukiwań dla J. Watsona - twórcy behawioryzmu.
Watson doszedł do wniosku, że podstawową przeszkodą w uprawianiu psychologii jako nauki ścisłej jest pojęcie świadomości. Nie ma czegoś takiego jak psychika. Należy wierzyć i badać tylko to, co się widzi. Obserwacji wzrokowej można poddać tylko zachowanie. Zachowanie można interpretować tylko jako odpowiedź na bodźce. Bodziec determinuje reakcję (zachowanie jest więc odruchem tak jak np. odruch babińskiego uderzenia w kolano).
Powtarzanie bodźca sprawia, że u człowieka tak jak u szczurów behawiorystów, utrwali się jedna reakcja (nawyk). Znaczy to, że organizm uczy się reagować w określony sposób na bodźce pochodzące ze środowiska. To Watson wygłosił słynne credo : „Dajcie mi niemowlę, a zrobię z niego kogo zechcecie”.
Na przykład: Każde dziecko boi się silnego dźwięku. Jeśli za każdym razem kiedy dziecko zobaczy futro, matka krzyknie, dziecko zacznie unikać pluszowych króliczków, zoo i pań w kołnierzach z lisa. Warunkować (czyli kształtować zachowanie) człowieka można w dowolnym kierunku.
Pojęcie kary i nagrody to nic innego jak warunkowanie z użyciem wzmocnienia negatywnego i pozytywnego. Jeśli chcesz żeby palacz przestał palić za każdym razem gdy sięgnie po papierosa, ukaż go (wprowadź bodziec który będzie wzmacniał niechęć). Jak w opowiadaniu S. Kinga: zabierz pieniądze, kopnij prądem, obetnij żonie palec... Jeśli chcesz, żeby dziecko chętniej się uczyło za każdy sukces nagródź (wzmocnij to doświadczenie czymś przyjemnym): daj ciastko, kieszonkowe, zabierz do cyrku, pochwal...
Behawioryści zwrócili uwagę na kształtowanie się nawyków (zawsze kiedy jesteś zdenerwowany sięgasz po papierosa bo uwarunkowałeś się w ten sposób; kiedy czujesz napięcie albo jest ci smutno, albo kiedy chcesz zdobyć akceptacje otoczenia - pijesz alkohol; kiedy jesteś zły to krzyczysz; sytuacje kłótni z dziewczyną rozwiązujesz w łóżku; zawsze wyciągasz żyłki z wędliny; włączasz radio rano... itd.)
Eksperymenatalnie udowodnili że zachowania można modelować poprzez kary i nagrody, że całe życie jesteśmy pod działaniem różnych bodźców, które zachęcają nas bądź zniechęcają do czegoś.
Wszystkie fobie, według behawiorystów, to nic innego jak utrwalona reakcja unikania. Agorafobie zatem należy „leczyć” poprzez warunkowanie reakcji odwrotnej (np.nagradzanie każdego wyjścia z domu).
Zygmunt Freud, wiedeńczyk, twórca psychoanalizy, zupełnie nie zgadzał się z behawiorystami. Uznał, że wszystko właśnie co decyduje o ludzkim postępowaniu, to to, czego według behawiorystów nie ma - ludzka skomplikowana psychika.
Freud, tak jak większość koncepcji psychologicznych, za obszar badań uznał ludzką psychikę ale nie utożsamiał jej tylko ze świadomością. Stwierdził, że istnieje jeszcze ogromny nieświadomy obszar naszej psychiki.
Freud swoje zainteresowania psychologią rozpoczął od badania osób chorych na tzw. „nerwicę” - odczuwających silne, niekonkretne lęki. Cała psychologia głębi ma swe źródła w badaniu właśnie tych zaburzonych pacjentów.
Model osobowości jest topograficzny. Metaforą dla sposobu w jaki zbudowana jest osobowość jest góra lodowa (osobowość jest podzielona na poziomy).
Na poziomy nałożone są jeszcze struktury osobowości - psychoanalityczny model osobowości jest modelem topograficzno-strukturalnym.
Te struktury to:
ID. Egoistyczna część człowieka, skoncentrowana na zaspokajaniu pragnień. To ludzka popędowość, dążąca do zaspokojenia (zasada przyjemności) bez względu na jakieś ograniczenia społeczne. Jeśli nasze pragnienia są niezaspokojone znajdujemy się w stanie frustracji to ID może spowodować wyobrażenie posiadania tego obiektu (marzenia senne, myślenie życzeniowe, halucynacje - zasada spełniania pragnień).
Id jest siedliskiem dwu najważniejszych popędów człowieka: Erosa i Tanatosa. Eros - to instynkt życia. Twórczy popęd (libido). Szeroko pojęte siły seksualne. Sprawia, że człowiek nie tylko dąży do zaspokajania seksualnego ale do dania życia, poszukiwania partnera, budowania gniazda itp.
To libido jest tą główną siłą, która w każdej fazie życia ludzkiego skłania go do działania - panseksualizm.
Tanatos - instynkt śmierci. Obejmuje wszystkie dążenia do samozagłady, niszczenia. Pojęcie tego popędu wprowadził Freud po drugiej wojnie światowe dla wyjaśnienia zachowań niszczycielskich.
EGO.(Ja realne) Samo wyobrażenie posiadania obiektu, nie likwiduje napięcia. Zaspokojenie potrzeb musi odbywać się w konkretnym, rzeczywistym świecie. Umożliwia to druga struktura osobowości - EGO, kształtująca się ok. 2 r.ż. EGO kieruje się zasadą rzeczywistości czyli zapobiega rozładowaniu napięcia dopóki nie zostanie znaleziony odpowiedni obiekt rzeczywiście zaspakajający tę potrzebę. EGO jest władzą wykonawczą osobowości (sprawuje kontrolę nad impulsami; decyduje o podjęciu działania; który impuls zaspokoić; godzi impulsy z id , superego i świata zew.). Wyodrębnia się z ID po to by realizować cele.
JEDZENIE NA WYKŁADZIE (id-jesz bezceremonialnie; superego - nie jesz; ego - jesz ale trochę, po kryjomu żeby móc się skoncentrować na wykładzie i mi nie przeszkadać)
SUPEREGO. (Ja idealne, sumienie) Jest reprezentacją tradycyjnych wartości i standardów przekazywanych dziecku przez otoczenie za pomocą systemu nagród i kar. Analizuje doświadczenia w kategoriach dążenia do ideału (rozstrzyga czy dane dośw. jest słuszne ze społecznego punktu widzenia; hamuje te najgorzej oceniane impulsy id - agresywne i seksualne; próbuje przekonać ego żeby zastąpiło cele realne celami idealnymi; blokuje impulsu z Id). Jest systemem wewnętrznej kontroli.
Dynamika osobowości polega na wzajemnej grze sił napędowych (ID czegoś chce) i blokujących (EGO i SUPEREGO przechwytują czyli blokują ID). Jeśli te struktury nie są dobrze rozwinięte, jeśli ID I SUPEREGO wysyłają za dużo bodźców to pojawia się napięcie i lęk. Ego powinno sobie radzić w racjonalny sposób. Jeżeli metody te zawiodą to pojawiają się mechanizmy obronne.
Innymi słowy jeśli człowiek nie jest świadomy motywu swojego zachowania a jego zachowanie nie jest akceptowane społecznie, to żeby nie stracić dobrego mniemania o sobie (zlikwidować lęk) człowiek stosuje mechanizmy obronne.
Nieświadomie stosowane sposoby na pozbycie się lęku.
Najpowszechniejsze mechanizmy obronne to:
wyparcie - kiedy nie chcemy dopuścić myśli, emocji, sądów do świadomości
przemieszczenie - kiedy np. uczucie kierujemy nie na tą osobę co trzeba, wkurzyliśmy się w pracy, a wyładowujemy w domu (bo w pracy byłoby to mniej akceptowane). Symbolicznym przemieszczeniem są fobie
fiksacja - zatrzymanie się na jakiejś idei, sądzie, uczuciu, stadium rozwoju
projekcja - przypisywanie własnych cech, myśli, uczuć innej osobie po to, żeby zredukować swój lęk
racjonalizacja - stosowanie logicznych, rozumowych uzasadnień dla przeżywanego lęku. Szukanie racjonalnych powodów dla jego przeżywania
Psychoanalitykom zawdzięczamy odkrycie głębi człowieka, na którą składają się popędy, lęki, frustracje, pragnienia i odważny sposób mówienia o ich wpływie na życie człowieka.
Myślenie o psychice człowieka jako dynamicznej strukturze, w której obok procesów świadomych istnieje ogrom procesów nieświadomych: konflikty, mechanizmy obronne, marzenia senne (jako sposób na ujawnianie pragnień ukrytych). Freud próbował udowodnić, że to, co dzieje się w nieświadomości ma wpływ na świadome życie człowieka i że nic co wydarzyło się w naszym życiu i trafiło do nieświadomości, nie ginie. Że lęki, urazy, konflikty i tak w pewnym stopniu determinują nasze zachowanie. Pozbycie się ich dzieje się tylko poprzez uświadomienie. Ma to przeogromny wpływ na współczesne rozumienie psychoterapii.
Psychologia transakcyjna, popularna dzisiaj, czerpie z modelu strukturalnego Freuda. Id-Dziecko (w człowieku istnieją chęci, pragnienia, marzenia, fantazje i potrzeba ich swobodnego, nieskrępowanego wyrażania) Ego-Dorosły (część dojrzała, która podejmuje decyzje w oparciu o pragnienia dziecka i wymagania otoczenia; rozsądza, mądrze decyduje po to by człowiek w pełni się rozwijał), Superego-Rodzic (zinternalizowane wymagania otoczenia, zasady, normy, przekonania o tym co wolno, co nie).
Dominujące zatem w psychologii XX w. były więc te dwa kierunki: behawioryzm i psychoanaliza. Oba te kierunki, pomimo zasadniczych rozbieżności cechuje je deterministyczne podejście, pozbawiające człowieka wolnej woli.
Trzecim nurtem w psychologii - akcentującym podmiotowość, indywidualizm, wolność wyboru, jest psychologia humanistyczna.
Psychologowie humanistyczni podkreślają unikatowość każdego człowieka (cechuje ich podejście idiograficzne). Unikalna natura człowieka jest wyrażana poprzez bycie w związku z innymi ludźmi (chodzi o relacje osoba - osoba a nie jednostka - otoczenie biologiczne czy jednostka - źródła bodźców). Ps. humanistyczna podkreśla, że człowiek jest samoświadomy, ma możliwość wyboru i jest bytem intencjonalnym czyli dążącym do celów mających charakter wartości, nadaje znaczenie światu.
W ps. humanistycznej kluczowym pojęciem jest pojęcie „osoby” tak jak ją dzisiaj rozumiemy. Osoba, czyli ktoś kto posiada osobowość (personality) - indywidualizm.
Celem życia człowieka, kierunkiem jego rozwoju jest samoświadomość, samorozwój. Człowiek dąży do odkrywania własnej ludzkiej natury, która jest dobra, nasycona pozytywnymi właściwościami (miłość, prawda, autentyzm, wzajemność...). To właśnie z ps. humanistycznej czerpie ps. transpersonalna zajmująca się badaniem wyższych stanów świadomości oraz poszukiwaniami duchowymi jako podstawowymi aspektami ludzkiego życia (filozofia New Age).