EWOLUCJONIZM
Ewolucjonizm drugiej połowy XIX w. a pozytywizm polski. Koncepcje ewolucjonizmu w znaczeniu poglądów ujmujących stan i strukturę rzeczywistości jako rezultat kolejnych faz jej dotychczasowego rozwoju występowały w myśli filozoficznej od starożytności. W dziedzinie poznania towarzyszyło im genetyczne stanowisko wobec zjawisk i faktów oraz dążenie do wykrywania praw rządzących procesem przemian. W filozofii europejskiej wzrost koncepcji ewolucjonistycznych datuje się od okresu Oświecenia (m.in. pojęcie praw „porządku naturalnego”). Dalszy ich rozwój występuje w 1. połowie XIX w. Decydująco przyczyniły się do tego nowe teorie biologiczne dotyczące przemian organizmów żywych, zwłaszcza teoria descendencji J. B. Lamarcka (Filozojia zoologii, 1809) oraz poglądy Ch. Darwina (m.in. O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego, 1859). Wraz z koncepcjami pozytywizmu i scjentyzmu stały się podstawą do utworzenia przez H. Spencera (1820— 1903) kierunku filozoficznego określonego terminem „ewolucjonizm”. Ogólne zasady kierunku oraz jego szczegółowe tezy wyłożył Spencer w kolejnych rozprawach oraz w 10-tomowym cyklu dzieł A System of Synthetic Philosophy (1855—1896) obejmujących ich problematykę w zakresie kosmologii, biologii, socjologii, psychologii i etyki.
Sformułowany przez niego system „filozofii syntetycznej” ujmował dzieje przyrody i człowieka (społeczeństwo i kultura) w aspekcie działania prawa ewolucji, wyrażonej ogólną definicją: „ewolucja jest integracją materii, a zarazem rozpraszaniem się ruchu, przy czym materia przechodzi od stanu nieokreślonej, niespójnej jednorodności ku określonej, spójnej różnorodności” (Pierwsze zasady, Warszawa 1888). Ewoluja, której podlega cała rzeczywistość, stanowi proces ciągły, przebiegający stopniowo i jednokierunkowo, postępowo od stanów niższych do wyższych. Każda faza ewolucji po osiągnięciu określonego szczytu przechodzi w rozkład, który jest stadium wyjściowym do dalszego rozwoju. Egzystencja świata jest kolejnym rytmem okresów rozwoju i rozkładu. Człowiek i społeczeństwo jako części przyrody podlegają ogólnemu prawu ewolucji.
Społeczeństwo stanowi ciało zbiorowe złożone z jednostek ludzkich połączonych strukturalnie i funkcjonalnie na wzór organizmów biologicznych, rozwijające się harmonijnie przez solidarne współdziałanie swoich części. Między społeczeństwem a organizmem istnieją liczne analogie, poza tym społeczeństwo tworzy samoistną formę bytu podporządkowaną dobru jednostki jako celowi swej egzystencji i ustroju. Idealnym stanem bytu społeczeństwa jest stan równowagi osiągalny przez maksymalne przystosowanie do środowiska przyrodniczego oraz do warunków życia. Postęp cywilizacyjny i kulturalny ma charakter kumulatywny, każdy następny etap przemian społeczeństwa, jego stanu i ustroju jest podsumowaniem dorobku poprzedniego.
Ewolucjonizm w ujęciu Spencera w powiązaniu z pozytywizmem i scjentyzmem tego okresu stanowił najpopularniejszą doktrynę filozoficzną, społeczną i naukową 2. połowy XIX w. Stał się źródłem licznych prądów myślowych, wywarł wielokierunkowy wpływ na rozwój i metodologii ówczesnej humanistyki i przyrodoznawstwa.
W sferze oddziaływania Spencera kształtował się światopogląd i program polskiego pozytywizmu. Wobec cechującego kanon jego ideologii braku spójności systemowej ewolucjonizm stanowi główny i najtrwalszy element konstytutywny, decydujący o przynależności jej wyznawców niezależnie od różnic między pozytywizmem w Królestwie Polskim, Galicji i Wielkopolsce „Mianowali się ewolucjonistami i ta również nazwa była jedynie właściwa dla pozytywistów polskich” - stwierdzał w definicji ustalanej z perspektywy półwiecza A. Świętochowski ( pamiętnika, 1931). Problemy ewolucjonizmu stanowiły od końca 1. 60-tych XIX w. przedmiot zasadniczych starć światopoglądowych między rzecznikami teorii Darwina i Spencera propagowanych przez blok prasy pozytywistycznej i pisma sojusznicze („Przegląd Tygodniowy”, „Niwa” „Prawda”, „Ateneum”, „Głos”, „Ogniwo”) a ich antagonistami występującymi w organach opinii zachowawczej i fideistycznej („Biblioteka Warszawska”, „Wiek”, „Przegląd Katolicki”, „Przegląd Powszechny”). Trwającej do końca wieku aktywności problematyki ewolucjonizmu w polskim życiu intelektualnym sprzyjała ponadto szeroka akcja przekładowa prowadzona przez środowisko zwolenników, obejmująca główne dzieła Darwina, Spencera (Szkice Filozoficzne, 1883; Wstęp do socjologii, 1884; Systemat Filozofii syntetycznej, t. 1: Pierwsze zasady, 1886; Zasady socjologii. 1889—1898), L. H. Morgana, E. B. Tylora.
Pozytywiści polscy zasadniczo zaakceptowali podstawy filozoficzne i naukowe ewolucjonizmu Spencera. W szczegółowych koncepcjach jego systemu znaleźli ponadto w swej ówczesnej sytuacji politycznej - zagrożenia egzystencji narodowej i braku własnej państwowości - źródła gwarancji teoretycznych oraz inspiracji i wskazań dla działalności praktycznej. Spencerowski organicyzm socjologiczny decydująco wyznaczył kierunki sformułowanego przez nich programu społecznego (solidaryzm, reformizm). Uznanie narodu za naturalną i konieczną formę organizmu społecznego o samoistnej strukturze i własnych drogach rozwoju, uzależnionego w swej egzystencji przede wszystkim od udziału w postępie ogólnej cywilizacji, uzasadniało kierowanie dążeń do utrzymania bytu narodowego ponad barierami politycznymi w dziedzinę uczestnictwa w kulturze światowej. Traktowanie formacji militarnej jako niższego stadium w rozwoju ludzkości dostarczało pozbawionym możliwości osiągnięć orężnych argumentów na rzecz waloryzacji pracy i zdobyczy produkcji pokojowej.
Wzory metodologii ewolucjonistycznej wybitnie oddziałały na charakter i kierunek polskich prac naukowych okresu zwłaszcza w dziedzinach: filozofii (m.in. H. Goldberg, C. Jellenta, W. Kozłowski, A. Mahrburg, J. Ochorowjcz, A. Swiętochowski), socjologii (L. Gumplowicz, L. Krzywicki, B. Limanowski, B. Prus, E. Przewóski), etyki (A. Świętochowski), antropologii (L. Krzywicki), etnologii (J. Karłowicz), pedagogiki (A. Dygasiński, J. W. Dawid), językoznawstwa (J. Baudouin de Courtenay), przyrodoznawstwa (J. Nusbaum, H. Silbersteiri, W. Mayzel), matematyki (S. Dickstein).
Wpływ ewolucjonizmu stymulowany przez warunki politycznospołeczne kształtował w znacznej mierze twórczość literacką polskiego pozytywizmu. Koncepcje uzależnienia postępu jako warunku egzystencji narodowej od stanu świadomości społeczeństwa nadawały literaturze znaczenie dziedziny działania o szczególnej roli w spełnianiu zadań wychowawczych. Podporządkowany tym zadaniom, zgodny z założeniem, że im więcej jest sił działających w społeczeństwie w jednym kierunku, tym szybszy jego rozwój, programowy model literatury zawierał postulaty twórczości ideowej, tendencyjnej i nauczającej, zajmującej się problemami ponadjednostkowymi - ogólnoludzkimi, społecznymi i narodowymi, dostarczającej pokarmu intelektualnego, wskazującej wzory życia zgodnego z kierunkiem postępu, w formie przydatnej do celów pedagogicznych. Prymat otrzymała proza fabularna, której bohaterem został człowiek zintegrowany ze zbiorowością, podporządkowany jej prawom, ujmowany w aspektach: przeznaczenia, roli, obowiązków i moralności społecznej. Pogłębienie modelu bohatera w dojrzałej fazie literatury pozytywistycznej, podejmującej tematykę człowieka jako indywidualności, poznawalności jego psychiki, kwestii alienacji, nie naruszało podstaw ewolucjonistycznej świadomości literackiej pisarzy tego okresu mieszcząc się w granicach zasadniczej dla niej optymistycznej wizji rozwoju ludzkości. Przekonanie o skuteczności dydaktyzmu przyczyniło się równocześnie do rozwoju publicystyki i zajęcia przez nią partnerskiej pozycji w literaturze pozytywizmu. Uprawianie tego rodzaju pisarstwa przez literatów i twórców do celów pedagogicznych doprowadzało przez artystyczne wykształcanie form publicystycznych do zacierania się jego granic z literaturą piękną.
W sferze wpływów ewolucjonizmu rozwijała się działalność pisarska najwybitniejszych
reprezentantów polskiej literatury pozytywistycznej. Ewolucjonizm kształtował charakter, treśći formę pisarstwa E. Orzeszkowej rozpoczętego pod patronatem teorii rozwoju społecznego sformułowanych przez H. T. Buckle”a (Historia cywilizacji w Anglii, wyd. pol. 1865— 1868, 1873), a następnie Spencera, które do końca służyło zadaniom ulepszania stosunków międzyludzkich przez kształcenie świadomości, wiedzy, uczuć solidarności i altruizmu. Gorliwym propagatorem socjologicznych koncepcji ewolucjonizmu stanowiących najbardziej stabilny element jego otwartego ku zmianom światopoglądu był Prus od czasu Listów ze starego obozu (1872) przedstawiających znaczenie stopniowych zmian dla postępu układu stosunków społecznych, następnie artykułów programowych: Jak wygląda nasz rozwój społeczny (1882), Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa (1883), Najogólniejsze ideały życiowe (1897), po ostatni utwór Przemiany (1911 —1912). Ewolucjonizm stanowił filozoficzną i ideologiczną podstawę światopoglądu Swiętochowskiego oraz całokształtu jego pisarstwa we wszystkich uprawianych przez niego dziedzinach
— publicystyce, twórczości z zakresu literatury pięknej i pracach naukowych (m.in. O powstawaniu praw moralnych, 1877; Duchy, 1894 - 1909; Poeta jako człowiek pierwotny, 1896; Zró dla moralności, 1912) oraz popularyzatorskich i wydawniczych. Trwałość wpływu ewolucjonizmu na swoje stanowisko światopoglądowe zaświadczył Swiętochowski charakteryzując je pod koniec życia: „Nie był to pozytywizm Comte”a i Littrgo, ale ewolucjonizm Darwina, Milla, Spencera. Jest on do tej chwili moim wyznaniem filozoficznym. W dziedzinie spraw i zagadnień praktycznych doświadczenia życiowe prostowały, poprawiły i uzupełniły niejedno z moich poglądów i przekonań, ewolucjonistą pozostałem niezmiennie” (Z pamiętnika).
Dominacji ewolucjonizmu w piśmiennictwie i nauce okresu pozytywizmu polskiego towarzyszyły od 1. 80-tych wystąpienia krytyczne zarówno ze strony przeciwników światopoglądowych ze środowisk zachowawczych (m.in. W. Dębicki, T. Jeske-Choiński, K. Kaszewski, S. Pawlicki), jak z kręgu byłych zwolenników. W 1883 r. przeciw Spencerowskiej koncepcji organicyzmu socjologicznego wystąpiła grupa publicystów socjalistycznych (m.in. L. Krzywicki: Jeszcze o program, „Przegląd Tygodniowy” 1883; Herbert Spencer. Wstęp do socjologii, 1884 - 1885; S. Krusiński:
Czy społeczeństwa ucywilizowane są organizmami?, 1885; Dusza społeczna, 1885). W konfrontacji z zasadami marksizmu jego rzecznicy kwestionowali szczegółowe tezy socjologii Spencera, w zasadzie uznając postępowość jego ogólnej koncepcji rozwoju.
W szerokim zakresie reakcja przeciw dominacji ewolucjonizmu w filozofii i nauce rozpoczęła się na przełomie XIX i XX w. obejmując zwłaszcza dziedziny nauk społecznych i estetyki. Kwestionowano ogólną teorię ewolucji oraz szczegółowe hipotezy Systemu Jiłozojii syntetycznej i jego założenia metodologiczne. Tendencje te znajdowały równoczesne odbicie w nauce i krytyce polskiej.