Substytucja czynników produkcji

Substytucja - inaczej wzajemna lub jednostronna zastępowalność nakładów w procesie produkcji i produktów w fazie konsumpcji ludności lub żywienia zwierząt. Zastępować można jeden czynnik innym lub wiele dóbr innymi dobrami. W praktycznym gospodarowaniu należy przestrzegać zasady, ażeby nakłady mniej efektywne zastępować nakładami bardziej efektywnymi, produkty droższe produktami tańszymi, jeżeli spełniony będzie warunek utrzymania istniejącego poziomu produkcji. Możliwość substytucji rodzi konkurencję między nakładami i produktami.

Istnieją jednak techniczne i ekonomiczne granice substytucji. Granica techniczna substytucji np. określoną ilość paszy treściwej można zastąpić sianem koniczyny czy lucerny. Mechanizacja nie może całkowicie wyeliminować pracy żywej w procesie produkcji rolniczej. Granica ekonomiczna substytucji polega na tym, ze po przekroczeniu pewnego poziomu substytucji - przy spadającej stopie substytucji - dalsze zastępowanie staje się nieopłacalne. Granice techniczne substytucji wyrażamy w jednostkach naturalnych, a granice ekonomiczne wartościowo w pieniądzu

Wyróżniamy substytucja nakładów w celu uzyskania określonego poziomu produkcji i substytucję wielkości produkcji w gospodarstwie w celu uzyskania większego dochodu. Substytucja nakładów np. nawozy organiczne zastępujemy nawozami mineralnymi. Substytucja wytwarzanych produktów - np. zmniejszamy powierzchnię uprawy rzepaku na korzyść zwiększenia powierzchni uprawy buraków cukrowych.

Najczęściej spotykane formy substytucji w rolnictwie to:

zastępowanie pracy żywej pracą uprzedmiotowioną (kapitałem) - mechanizacja rolnictwa: zastępowanie ziemi nakładami kapitału i pracy żywej - proces intensyfikacji produkcji rolniczej. Występuje również zastępowanie pracy żywej ziemią - ekstensyfikacja.

Substytucja może przebiegać według stałej lub zmiennej (wzrastającej lub malejącej) stopy substytucji. Stopa oznacza stosunek produktu zastępowanego do zastępującego. Kosztem jednego produktu zastępujemy (oszczędzamy) inny produkt. Znajomość stopy substytucji pozwala na obliczenie wskaźnika opłacalności substytucji. Stopa substytucji (nakładów i produktów) stanowi zatem miarę efektywności zastępowania nakładów i produktów.

Stopa substytucji produktów (Sx) jest stosunkiem przyrostu przychodów jednego produktu (ΔX₁) do ubytku przychodów drugiego produktu (ΔX₂), czyli:

Sx = ΔX_1/ ΔX₂

Obliczona stopa substytucji pokazuje nam, o ile jednostek można zwiększyć przychody jednego produktu, jeżeli produkcję drugiego produktu zmniejszy się o jednostkę i odwrotnie, pod warunkiem, że nakłady się nie zmienią. Mnożąć stopę substytucji produktów przez relację ich cen(px₁ : px₂), otrzymujemy wskaźnik opłacalności substytucji (Wos).

Wos = ΔX₁ x px₁/ ΔX₂ x px₂

Wartość ubytku jednego produktu stanowi koszt alternatywny pozyskania dodatkowej jednostki drugiego produktu. Przestawienie jest opłacalne pod warunkiem, że:

ΔX₁ x px₁ > ΔX₂ x px₂ lub Wos > 1.

W zależności od wysokości stopy substytucji i relacji cen produktów możliwy jest wybór rożnych opłacalnych kombinacji (proporcji) produktów.

W podobny sposób oblicza się stopę substytucji nakładów. Stopa substytucji nakładów (Sy) jest stosunkiem przyrostu nakładów jednego czynnika (ΔY₁) do ubytku nakładów drugiego czynnika (ΔY₂), czyli:

Sy = ΔY₁/ ΔY₂

Stopa substytucji nakładów pokazuje, jakie oszczędności na nakładach jednego czynnika (zastępowanego) przynosi zwiększenie o jednostkę, nakładów drugiego czynnika (zastępującego) i odwrotnie, pod warunkiem, ze poziom produkcji się nie zmieni.

Stopa substytucji nakładów wyznacza możliwości zmiany techniki (lub technologii) produkcji. Mnożąc stopę; substytucji nakładów przez relacje; ich cen (py₁:py₂) otrzymuje się. wskaźnik opłacalności substytucji nakładów:

Wosy = ΔY₁ x py₁/ ΔY₂ x py₂

Zmiana techniki produkcji jest opłacalna tak długo, jak długo

ΔY₁ x py₁ < ΔY₂ x py₂lub Wosy < 1.

W zależności od wysokiej stopy substytucji i relacji cen nakładów możliwy jest wybór różnych opłacalnych kombinacji czynników produkcji, czyli różnych opłacalnych technik wytwórczych.

Według E Tomczaka granice efektywnej substytucji w warunkach statycznych wyznacza punkt, w którym wartość przyrostu oszczędności czynnika zastępowanego zrówna się z kosztem przyrostu czynnika zastępującego. W skrócie warunek ten możemy zapisać następująco:

P₁ x X₁ = P₂ x X₂

gdzie:

P₁ - cena czynnika zastępowanego,

P₂ - cena czynnika zastępującego,

X₁ - wielkość oszczędności (ubytku) czynnika zastępowanego (mierzona w jednostkach naturalnych),

X₂ - wielkość dodatkowych nakładów czynnika zastępującego (mierzona w jednostkach naturalnych).

Autor podaje, ze w rolnictwie szczególną rolę odgrywają dwa rodzaje substytucji: między nakładami pracy żywej a nakładem kapitału oraz między nakładami ziemi a nakładami kapitału i pracy żywej.

Charakter substytucji może być bezwzględny (wzrost jednej dziedziny wytwarzania odbywa się kosztem relatywnego zmniejszania się innych dziedzin) i względny (kiedy w jednej dziedzinie produkcja maleje, a w innej utrzymuje się na poziomie stałym).

Warunkiem zastępowania czynników jest utrzymanie poziomu produkcji. Może występować stała, wzrastająca i malejąca stopa substytucji.

Intensyfikowanie produkcji substytucji prowadzi do zmniejszania się efektywności procesu substytucji.

---