2.Psychologiczne teorie zachowań agresywnych. We współczesnej kryminologii ścierają się dwie zasadnicze orientacje dotyczące genezy zachowań dewiacyjnych: orientacja socjologiczna i orientacja psychologiczna. Orientacja socjologiczna wyjaśnia genezę zachowań przestępczych na podstawie analizy procesów dokonujących się w społeczeństwie. Orientacja psychologiczna koncentruje się głównie na osobie sprawcy przestępstwa, tzn. poszukuje czynników przyczynowych w strukturze psychicznej jednostki oraz mechanizmów psychologicznych. Psychoanaliza a przestępczość. Identyfikacja jest to proces, za pomocą którego człowiek przejmuje cechy osobowości od innej osoby, szczególnie znaczących. Zdaniem Freuda proce ten ma charakter nieświadomy przyjmuje się te cechy, które w danym momencie są najbardziej korzystne dla rozwiązania powstałej sytuacji życiowej. Dynamika osobowości, zdaniem Freuda zależna jest od sposobu w jaki energii psychiczną rozdziela się pomiędzy wyłonione elementy struktury osobowości: id, ego i super-ego. Id stanowi część struktury osobowości, zawiera wszystko to, co dziedziczne, wrodzone, ustalone konstytucjonalne. Id dział na zasadzie Nirwany i zasadzie przyjemności. Zasada Nirwany jest przejawem instynktu śmierci, dążenia do unicestwienia, niszczenia i burzenia. Zasada przyjemności związana jest a drugim wyróżnionym przez Freuda instynktem - instynktem życia. Jej zadaniem jest obniżenie napięcia zwiększenie przyjemności. Id jest ślepe, pełne sprzeczności, działań pod jego wpływem może więc przybierać charakter zachowania przestępczego, gwałtownego i agresywnego. Ego kształtuje się pod wpływem otaczającego świata i stanowi pomost między rzeczywistością i tkwiącymi w człowieku instynktami. Ego kieruje się zasadą realizmu; pragnąc przyjemności i unikania bólu dąży do racjonalnego zaspokajania potrzeb przyznając supremację procesom poznawczym i intelektualnym. Będąc niejako egzekutorem osobowości, ego często może popadać w konflikt między wymaganiami id i super-ego oraz otaczającego świata. Super-ego stanowi moralny aspekt osobowości. Są to wartości ,ideały społeczne, jakie rodzice i społeczeństwo narzuca swoim członkom za pomocą systemu kar i nagród. Super-ego hamuje impulsy płynące z id, szczególnie te, które mają charakter agresywny. Super-ego dąży do ciągłego doskonalenia się oraz do osiągania realistycznych celów. Cała struktura osobowości podlega zasadzie konfliktu. Twórca psychoanalizy podkreśla, że skłonność do agresji jest pierwotna i samodzielną popędową dyspozycją człowieka i stanowi najsilniejszą przeszkodę w rozwoju kultury ludzkiej. Wielu psychiatrów i psychologów, wykorzystując ogólne założenia rozwoju jednostki i procesu socjalizacji w ujęciu psychoanalitycznym, tworzyło własne wyjaśnienia przestępczości. Główne tezy, na których się opierano , były następujące. 1Przestępca popełnia czyny zabronione prawem gdyż ma poczucie winy, która wymaga ukarania. 2Przestępca popełnia czyny zabronione prawem i chce być schwytany, gdyż boi się, by nie popełnić jeszcze większych przewinień. 3Przestępca popełnia czyny zabronione prawem, gdyż jest jednostką antyspołeczną, której socjalizacja przebiegała w sposób zaburzony, co utrudniało prawidłowe wykształcenie ego. 4Jednostka popełnia czyny przestępcze, aby w ten sposób uzyskać rekompensatę za niemożność zaspokojenia swoich potrzeb w ramach związków rodzinnych. 5Jednostka popełnia przestępstwo, gdyż jest to aprobowane przez osoby znaczące i w ten sposób zyskuje ich miłość i uznanie. 6Jednostka popełnia przestępstwo, gdyż cechuje ją niemożność kontrolowania dążeń przestępczych z powodu wadliwego rozwoju ego lub superego. Nie posiada ona lub posiada niewielkie zdolności do kontrolowania swoich impulsów pochodzących z id. Jest więc zdominowane przez id. 7Jednostka popełnia przestępstwo, gdyż ma rozwinięte ponad miarę superego, w wyniku czego nie może prawidłowo lub wcale zaspokajać żądań sfery id. F.Alexander i H. Staub twierdzili, że z punktu widzenia psychodynamicznego wszyscy ludzie są urodzonym przestępcami. Zgodnie z tezą Freuda uważali, że jednostka ludzka przychodzi na świata jako przestępca i jest społecznie nieprzystosowana, gdyż jej instynktowne dążenia przeciwstawiają się wymaganiom kultury. Dopiero około 4 - 6 roku życia w trakcie socjalizacji, a zwłaszcza treningu czystości, następuje różnicowanie populacji ludzkiej na nieprzestępców i przestępców faktycznych. Normalnej jednostce udaje się przynajmniej częściowo stłumić instynktowne dążenia przestępcze i zastopować ich ekspresję. Zwracają oni swoje libidinalne dążenia w kierunku form zachowań społecznie pożądanych i aprobowanych. Inaczej jest z jednostką, która w przyszłości może odpowiadać przed sądem jako przestępca. Nie jest ona w stanie przystosować się jej proces socjalizacji przebiega wadliwie. Jednostka przestępcza realizuje swoje przestępcze naturalne impulsy gdyż pewne cechy konstytucjonalne utrudniają jej poznanie i przyswojenie zasad współżycia społecznego. K. Friedlander uważa, że przynajmniej niektóre formy zachowań dewiacyjnych są rezultatem zaburzeń w relacjach miedzy trzema strukturami osobowości: id, ego i superego. Zaburzenia te doprowadzają do powstawania antyspołecznego charakteru, chorób organicznych, psychoz, z tym ż ukształtowanie antyspołecznego charakteru następuje najwcześniej. Jedną z przyczyn zaburzeń w strukturze osobowości są czynniki konstytucjonalne, takie jak siła wrodzonych popędów. Znacznie częściej mogą to być jednak ujemne czynniki środowiskowe. Szczególną rolą widzi ona w formach manifestowania przez rodziców instynktów miłości i agresji. Zachowanie przestępcze jest, zdaniem Friedlander, wynikiem: 1. ukształtowania antyspołecznego charakteru w wyniku wadliwej socjalizacji, 2 silnych środowiskowy lub emocjonalny stresów, 3 neurotycznego konfliktu, powstawania na skutek zachowania poczucia bezpieczeństwa, potrzeby miłości i akceptacji, 4 antyspołecznego charakteru, który współwystępuje z zaburzeniami neurotycznymi, fantazjowaniem. W. Healy na podstawie indywidualnych diagnoz klinicznych ustalił czynniki leżące u podłoża rozwijającego się konfliktu wewnętrznego jednostki prowadzącego do zaburzeń emocjonalnych i przestępczości: 1niepewność dziecka co do ojcostw,2kłamanie i nieszczere postępowanie dorosłych wobec dziecka,3wczesne i nieprawidłowe przeżycia seksualne,4surowe lub niesprawiedliwe metody wychowawcze,5obraźliwe i ośmieszające traktowanie dziecka z powodu jego defektów fizycznych. Wspólnie z Augustą Bronner sformułował tezę o celowym zachowaniu przestępczym. Zachowanie przestępcze powstaje w wyniku poszukiwania zaspokojenia podstawowych popędów i impulsów: poczucie bezpieczeństwa, akceptacji, uznania. Jednostka zaspokaja swoje dążenia na drodze zachowań przestępczych, gdyż jej stosunki ze światem dorosłym (Hesly badał głównie nieletnich) i społecze-ństwem są zaburzone. E. H. Erikson należy do tych, którzy zachowanie przestępcze i inne zachowania dewiacyjne traktowali jako wyraz wadliwie ukształtowanej osobowości w procesie socjalizacji. Coville, Costello i Rouke uznają, że antyspołeczna osobowości jest przyczyną przestępczości, a charakterystycznymi symptomami są: niezdolność do poznania i zaakceptowania wartości etycznych (chodzi o wrodzoną niezdolność), wyraźna różnica pomiędzy poziomem inteligencji i rozwojem sumienia, nieodpowiedzialność brak opanowania i brak własnego zdania, niezdolność do korzystania z popełnionych błędów i codziennych doświadczeń, słaba tolerancja na stres, odrzucenie instytucjonalnych autorytetów i dyscypliny, kłamliwość, stosowanie racjonalizacji i projekcji przestępczej. Podstawowa teza przyjęta przez psychoanalityków głosi, że przestępstwo jest wynikiem wewnętrznego konfliktu (często nieuświadomionego) pomiędzy instynktownymi dążeniami id, które są aspołeczne, a ideałami zawartymi superego, które wyrażają normy i oczekiwania społeczne. Konflikt ten powstaje na tle wadliwie ukształtowanej struktury ego, które jest odpowiedzialne za prawidłowe funkcjonowanie osobowości.W.C. Recklessa teoria kontroli. Teoria kontroli - Reckless zalicza ją do teorii średniego zasięg, a więc takich , które mają ograniczenia czasowo-przestrzenne i przedmiotowe. Nie można za jej pomocą wyjaśniać zawsze i wszystkich zachowań przestępczych. W.C. Reckless wyróżnia czynniki determinujące (popychające do przestępstwa) i czynniki powstrzymujące zachowanie przestępcze. Do czynników determinujących zalicza te, które są związane z warunkami społecznymi, tzn. funkcjonujące wzorce zachowań, normy społeczne niezbędne dla osiągnięcia sukcesu. Nawiązując do teorii R.K. Mertona przyjął założenie o istnieniu nielegalnych środków (tj. wzorów zachowań, norm itd.) osiągania sukcesu, zaspokojenia własnej aspiracji i dążeń, wskazując jednocześnie, kto najczęściej będzie sięgał po te środki, a kto nie. Do czynników tych należą: atrakcyjne przedstawione wzory zachowań przestępczych czy dewiacyjnych, reklama, propaganda, a także wzory „kariery” przestępczej i inne. Nielegalne środki osiągnięcia sukcesu, które pociągają niejako jednostkę do zachowań niezgodnych z prawem, Reckless określił terminem pull. Drugi rodzaj czynników determinujących zachowania przestępcze to poglądy, motywy, frustracje, lęki, niepokoje, odczuwana wrogość od innych, poczucie mniejszej wartości itd. Mają one silniejsze oddziaływanie, gdyż popychają niejako jednostkę w kierunku tych zachowań, Reckless nadał im ogólną nazwą push. Czynniki te są związane ściśle z psychologicznym obrazem jednostki. Czynnikami powstrzymującymi od zachowań niezgodnych z prawem są dla Recklessa kontrola zewnętrzna i wewnętrzna. Kontrolę zewnętrzną stanowią wszystkie te czynniki w bezpośrednim środowisku jednostki, które utrzymują ją w pewnych ryzach, a więc obowiązujące normy i zasady moralne oraz wynikające z nich sankcje, zinstytucjonalizowane cele i oczekiwania społeczne. Prawidłowe funkcjonowanie kontroli zewnętrznej przejawia się w dobrych stosunkach rodzinnych, zintegrowanej wspólnocie, w czynnym uczestnictwie w różnorakich organizacjach. Do zewnętrznych czynników kontroli zaliczyć można także wpływ kolegów i rówieśników. Załamanie się integracji społeczności lokalnej prowadzi do osłabienia wpływu kontroli zewnętrznej w tych grupach i stąd częściej spotykamy się z różnymi zachowaniami przestępczymi. Reckless i Dintiz twierdzą, czynnikiem, który powstrzymuje od zachowań przestępczych jest pozytywny obraz własnej osoby, stanowiący produkt prawidłowej socjalizacji. Społeczna teoria uczenia się w ujęciu A. Bandury. Główny trzon teorii Bandury koncentruje się wokół trzech problemów: -w jaki sposób nabywane są wzory zachowań agresywnych?-co pobudza ludzi do zachowań agresywnych?-jakie czynniki utrzymują zachowanie agresywne? Bundura wymienia pięć zasadniczych czynników, które mogą bezpośrednio wywoływać zachowanie agresywne: modelowanie, złe traktowanie przez innych, pobudzanie do agresji na drodze zachęcania (przynęcania), pobudzanie do agresji za pomocą instrukcji oraz nakłanianie do agresji w sposób niezwykły , dziwaczny i symboliczny. Zachowaniu ludzi widzimy, że do wielu działań dochodzi w wyniku obserwacji zachowań innych, np.: ludzie śmieją się, gdy śmieją się inni. Agresywny bodziec może przekształcić się w zewnętrzny czynnik pobudzający do podobnych zachowań, gdy:1modelowane zachowanie służy przekazywaniu informacji poprzez związek z poprzednim wzmocnieniem; 2agresor otrzymuje pochwałę albo jest traktowany indyferentnie, z czego obserwator może wnioskować, że takie zachowanie jest aprobowane i oczekiwane przez innych (czynnik ten może spełniać także funkcje rozhamowująca w stosunku do obserwatora, który już przedtem miał zamiar podejmować podobne działania); 3 obserwowanie agresji innych wzbudza określone emocje u obserwatora i ułatwia przez to jego zachowania , 4zachowanie prezentowane przez model wskazuje i umacnia użyteczność różnych metod działania (nie znaczy to, że na innej drodze jednostka nie może nauczyć się wykonywania działań, które przynoszą jak największe efekty). Złe i fizycznie przykre i uciążliwe traktowanie przez innych może być czynnikiem pobudzającym do zachowań agresywnych. Społeczna teoria uczenia się, odmiennie niż teoria frustacji-agresji, wskazuje, że krzywdzące zachowanie nie muszą działać jako źródła frustracji, ale jako przykre poprzedniki agresji, wzbudzając określone wrogie emocje. Wiele ludzkich zachowań u trzymuje się lub zanika dzięki temu, że są one wzmacniane pozytywnie lub negatywnie. Bandura podaje trzy rodzaje wzmocnień:.- Wzmocnienie zewnętrzne bezpośrednie może przybierać różne formy: materialne i duchowe, np.: bije się kogoś lub ogłusza w celu zrabowania pieniędzy, które wykorzystywane są w zaplanowanych celach. - Wzmocnienie pośrednie polega na tym, że jednostka spostrzegając, iż ktoś zdobył uznanie lub aprobatę za zachowanie agresywne, sam nabiera przekonania, iż zachowanie takie jest najlepszą z dróg osiągnięcia sukcesu. -Jednostki, dla których zachowanie agresywne stanowi źródło osobistej dumy i satysfakcji są niejako samowzmacniane do podobnych zachowań także w innych sytuacjach. U podstaw tej teorii leżą: powszechna zgoda co do tego, że zachowanie jednostki jest wynikiem uczenia się na drodze warunkowania klasycznego, instrumentalnego i społecznego (czyli modelowanie) 1przekonanie, że zachowanie przestępcze, podobnie jak każde inne zachowanie, jest wyuczone na ogólnych zasadach teorii uczenia się, 2przekonanie o dominującym wpływie środowiska na kierunek zachowania jednostki, 3przekonanie o podatności jednostki na manipulowanie przez innych, 4przekonanie o tym, że przestępstwo jest jednym ze sposobów dążenia do osiągania innych celów (np. zysków materialnych).