Wielka Brytania w latach 1815-1850
Anglia w XIX w. staje się pionierem rewolucji przemysłowej. Była najbardziej uprzemysłowionym państwem świata. W pierwszej połowie XIX w. wytwarzała ponad połowę światowej produkcji przemysłu fabrycznego, chociaż skupiała zaledwie 2 % ludności świata. Dzięki postępowi technicznemu szybko przechodziła z produkcji ręcznej (manufaktur) na produkcję maszynową. Siłą napędową stają się silniki mechaniczne, a głównym źródłem energii jest węgiel.
W 1825 r. pracowało w Anglii ok. 15 tys. maszyn parowych o mocy 375 tys. KM, a np. we Francji było ich 328 o mocy ok. 5 tys. KM.
W przemyśle przędzalniczym w 1820 r. pracowało 12 tys. krosien mechanicznych, a w 1833 r. już 83 tys., w 1850 r. w Anglii pracowało 70 % wszystkich czynnych na świecie mechanicznych krosien. Podobnie przodowała w dziedzinie górnictwa, hutnictwa i komunikacji.
Produkcja węgla: w 1800 r. - 10 mln ton, w 1850 r. - 44 mln. ton, w 1880 r. - 154 mln. ton; w 1846 r. na Anglię przypadało aż 77 % ogólnoświatowego wydobycia węgla kamiennego.
Wytop surówki: w 1830 r. - 700 tys. t., w 1859 r. - 3,8 mln. t., w 1871 - 6,5 mln. t.
Produkcja stali w 1850 r. (40 tys. t.) wynosiła 50 % światowej produkcji. W 1850 r. ok. 60 % wszystkich statków oceanicznych należało do Wielkiej Brytanii; w 1875 r. przyniosły one ok. 50 mln. funtów szterlingów dochodu za zagraniczne usługi transportowe.
W 1814 r. Georg Stephenson zbudował swój pierwszy parowóz, a w 1825 r. uruchomiona została linia kolejowa pomiędzy Stocton i Darlington (54 km). Niebawem zbudowano pierwszą ogólnie dostępną linię kolei pasażerskiej między Manchesterem i Liverpoolem.
Rosną wielkie ośrodki przemysłowe, ale i niezwykły wyzysk. W 1834 r. od. 50 tys. dzieci w wieku 5 - 15 lat pracowało w fabrykach i kopalniach, od 6 rano do 9 wieczór, a kobiety jeszcze dłużej - po 16 godzin na dobę (to o nich pisał F. Engels w pracy pt. Położenie klasy robotniczej w Anglii.
Szybko rośnie ludność Zjednoczonego Królestwa. W 1811 r. - liczy 18 mln., w 1851 - 27,4 mln. Rośnie też emigracja. W tych latach wyemigrowało do Stanów Zjednoczonych ok. 2 mln. osób.
Kraj co 10-15 lat przeżywał kryzysy ekonomiczne (w 1815 r., w 1836 r., w 1847 r. - ruch czartystów). Tym zjawiskom towarzyszyła ekspansja handlu zagranicznego i kolonializm.
Era wiktoriańska
Królowa Wiktoria (1819 -1901) panowała 64 lata od 1837 do 1901 r.; czasy jej rządów stały się synonimem dobrobytu i postępu ekonomicznego, wzrostu przywiązania do dawnych tradycji, a przede wszystkim okresem potęgi; Wielka Brytania staje się pierwszym mocarstwem świata. Obok podbojów kolonialnych np. Nepal oraz Indie z Pendżabem i Birmą, roztacza protektorat nad Grecją i Egiptem, tworzy zamorskie dominia: Kanada (1840), Australia (1855), Nowa Zelandia (1856), Kraj Przylądka (1872), Unia Południowej Afryki (1909) itd.
Oświata i szkolnictwo
Na początku XIX w. istniały w Anglii trzy typy szkół średnich. Obok ekskluzywnych public schools, mających nieraz średnio-wieczne tradycje (Eton, Winchester, Harrow, Westminster itd.) istniały prywatne akademie - zwykle dysydenckie, o bardziej nowoczesnym programie, a wreszcie dla dzieci klas średnich grammar schools, które były na znacznie niższym poziomie.
W okręgach przemysłowych dzieci chodziły do szkół fabrycznych o wybitnie zawodowym programie.
Dla warstw najuboższych organizowano szkółki wyznaniowe i niedzielne. Powszechny obowiązek szkolny na poziomie nauki elementarnej wprowadzono dopiero w 1876 r.
Na początku ery wiktoriańskiej zaczynają rozwijać się szkoły publiczne (public schools) do których coraz szerzej wstępują również synowie wolnych zawodów i przemy-słowców.
Reformatorem tych szkół stał się Thomas Arnold (1795-1842) - dyrektor szkoły w Rugby, który do programu nauczania, opartego dotąd na łacinie, grece i matematyce, wprowadził języki nowożytne, historię, geografię i przyrodoznawstwo. Starszym uczniom powierzył zwierzchnictwo nad młodszymi i współudział w administrowaniu szkołą. Doskonałe wyniki, zwłaszcza wychowawcze spowodowały, że ta szkoła dała wzór dla reformy całego szkolnictwa Anglii.
Gry sportowe w Anglii
Drogi rozwoju wychowania fizycznego w Wielkiej Brytanii były inne niż w krajach kontynentu europejskiego.
W Anglii charakterystycznym zjawiskiem, które dominowały w praktyce wychowania fizycznego były gry i zabawy. W ciągu XIX w. na ich podbudowie ukształtował się swoisty system fizycznego wychowania. Jego odrębność wypływa z kilku źródeł: klimat umożliwia uprawianie gier i zabaw na otwartej przestrzeni cały rok; naturalna izolacja od kontynentu sprzyja kultywowaniu rodzimych wzorów;
Ważną rolę odegrał także swoisty ustrój oświaty.
Powszechność nauczania i obowiązek szkolny wprowadzono dopiero w latach 1876 - 1880, ale wychowanie fizyczne nie wchodziło do programu powszechnego nauczania.
Kolebką angielskiego systemu wychowania fizycznego były szkoły średnie - „public school”. Szkoły te zaczęły powstawać już w końcu XIV w. (1382). Do końca XVIII w. były one głównie szkołami szlacheckimi, ziemiaństwa. Najstarsze, które pielęgnowały dawne tradycje, to szkoły w Winchester, Westminster, Eton, Harrow, Chasterhouse, Rugby i Stressbury.
W XIX wieku z inspiracji zamożnego mieszczaństwa zaczęły się szybko rozwijać; zaczęły do nich uczęszczać także dzieci mieszczańskiej plutokracji.
Gry i zabawy młodzieży na otwartej przestrzeni należą do dawnych tradycji szkół publicznych. Najbardziej popularne były: polowanie, jazda konna i rybołówstwo.
Z biegiem czasu rodzaje gier i zabaw ulegały poszerzeniu, a władze szkolne kładły nacisk nie tylko na klasyczne wykształcenie młodzieży, ale także troszczyły się o jej sprawność fizyczną, która ujawniała się zwłaszcza w zawodach szkolnych i międzyszkolnych.
Zawody te doprowadziły do uściślenia przepisów gier, co doprowadziło do większego ładu i sprzyjało efektom wychowawczym. Coraz częściej w tych grach zaczęto widzieć obok wychowania fizycznego, także środek kształcenia charakteru; szczególnie takich cech jak:
umiejętność współdziałania, zdolność podporządkowania się obowiązującym przepisom gry, wytrwałość, zdecydowanie itd.
Wartości wychowawcze gier uprawianych przez młodzież szkolną dostrzegł w pełni Thomas Arnold (1795-1842), pedagog i reformator brytyjskiego szkolnictwa, kierownik szkoły publicznej w Rugby.
W programie nauczania szkoły, obok dominującej dotąd nauki łaciny i greki, w dość szerokim zakresie uwzględnił języki nowożytne, geografię, historię i przyrodoznawstwo. W organizacji wewnętrznej szkoły kładły nacisk na dyscyplinę uczniów, bo rozprzężenie w wielu szkołach przybierało niepokojące rozmiary; masowe ekscesy i bunty młodzieży, tłumione nieraz nawet przy pomocy wojska nie należały do rzadkości. Takie rozprzężenie dyscypliny widoczne było także w szkole w Rugby. Tomas Arnold zaproponował samorządowi uczniowskiemu bliższą współpracę z władzami szkoły.
Samorząd sam miał zająć się organizowaniem zespołowych gier w krykieta (była to jedna z najstarszych gier w Anglii, znana była już w XIII wieku) albo w futbol.
Wszyscy uczniowie mieli obowiązek uczestniczenia w rozgrywkach. Samorząd wyznaczał kapitanów drużyn i ustalał „ prefektów” (sędziów) czuwających nad dyscypliną grających uczniów.
Wkrótce okazało się, że rozwój zespołowych gier wpłynął wyraźnie na poprawę zachowania się młodzieży; że w szkole zmniejszyła się liczba wykroczeń i że w ogóle podniosła się dyscyplina.
Podobny zabieg wprowadzono w szkole w Eton, gdzie upowszechniano zespołowe wioślarstwo. Za tym przykładem poszły inne szkoły - dążąc do rozwijania wśród młodzieży całego systemu zespołowych gier i zabaw.
Zaczęto niebawem organizować zawody międzyszkolne, które już w połowie XIX w. stały się charakterystycznym zjawiskiem angielskiego życia szkolnego.
Początkowo zawody odbywały się w Londynie, następnie w różnych szkołach, zawsze przy ogromnym zainteresowaniu miejscowego społeczeństwa i wypełnionych widowniach. Przynosiło to dużą popularność szkołom, które ambitnie rywalizowały w osiąganiu wysokiej sprawności swych uczniów.
Do formalnego usankcjonowania gier i zabaw młodzieży szkolnej przyczyniła się w 1864 r. Królewska Komisja do Spraw Szkół Średnich, która o funkcji gier i zabaw mówiła: „Ćwiczenia fizyczne, które dają zdrowie i aktywność naszemu ciału, są oparte w angielskich szkołach nie na gimnastyce, ale na grach sportowych, które służą dobrze usprawnieniu fizycznemu, są ćwiczeniem i rozrywką oraz umożliwiają nabywanie najbardziej społecznie wartościowych cech i pełnią szczególną i doniosłą rolę w wychowaniu szkolnym”.
Organizacja gier sportowych w szkołach średnich w Anglii stała się niebawem usankcjonowaną dziedziną aktywności młodzieży i podstawowym atrybutem jej samorządnego życia; na tym właśnie polegał wielki walor wychowawczy gier i zabaw; młodzież nie tylko sama je organizowała, ale także (początkowo) sama pełniła funkcje instruktorskie.
W miarę upowszechniania się w szkołach ruchu gier sportowych - zaistniała potrzeba bardziej fachowego instruktażu.
Od połowy XIX w. pojawiają się w public schools nauczyciele gier (games masters), którzy sami brali aktywny udział w nauce szkolnej, jak również w międzyszkolnych zawodach. Oni też osiągnęli pierwszy stopień mistrzostwa w poszczególnych grach.
Pozycja społeczna i zawodowa nauczyciela gier była wysoka, posiadał on bowiem wykształcenie akademickie w zakresie jednej z dyscyplin naukowych i był pełnoprawnym członkiem rady pedagogicznej szkoły.
Zadania nauczyciela gier były ściśle fachowe. Sam pełnił tylko funkcję instruktora; natomiast organizacja gier i zawodów dalej należała do młodzieży.
Rozwój gier sportowych na terenie szkół publicznych pociągnął za sobą żywy ruch w tej dziedzinie także na uniwersytetach. W szczególności studenci Oxford i Cambridge kontynuowali gry sportowe w kolegiach uniwersyteckich.
Stanowiły one również dziedzinę samorządnej aktywności studentów, były także swoistym przedłużeniem aktywności ruchowej z okresu nauki w szkole średniej.
Gry sportowe młodzieży szkolnej i uniwersyteckiej posiadały duże walory wychowawcze. Niektóre pojęcia z boisk sportowych trafiły do życia społecznego np.:
fair play - postępowanie etyczne;
to play the game - stosuj się do obowiązujących przepisów;
this is not criciet - niehonorowe postępowanie itd.
Ponadto gry sportowe - według powszechnej opinii - stanowiły najlepszą szkołę zdyscyplinowania i osiągania zamierzonych celów na drodze współzawodnictwa.
Gimnastyka w szkołach angielskich
System gier sportowych młodzieży, który wytworzył się w ekskluzywnych szkołach średnich, nie był jednak w Wielkiej Brytanii powszechny. Obejmował jedynie młodzież szkół średnich - internatowych, a więc tę ze środowisk arystokracji i plutokracji brytyjskiej.
Ogromna większość młodzieży, dzieci ubogiej ludności miejskiej i wiejskiej, poprzestawała na szkole elementarnej lub zawodowej.
Szkolnictwo aż do końca XIX w. stało na niższym poziomie niż w przodujących krajach kontynentu (Francji, Holandii, Niemiec itd.).
Szkoły elementarne w Wielkiej Brytanii dość późno zostały poddane instrukcjom centralnych władz oświatowych, a ich program nauczania pomijał ćwiczenia fizyczne. Wprawdzie w końcu wieku XIX zarządzenia centralne zachęcały lokalne władze i kierownictwa szkół do troski o wychowanie fizyczne, ale zachęty te i zalecenia nie miały praktycznego znaczenia m.in. dlatego, że w szkołach elementarnych nie było ani urządzeń, ani nauczycieli.
W połowie XIX w. piśmiennictwo pedagogiczne Wielkiej Brytanii zaczęło przejawiać coraz większe zainteresowanie sprawami wychowania fizycznego całej młodzieży angielskiej. Rolę pobudzającą spełnił niewątpliwie dokonany w 1799 r. przekład na język angielski dzieła GutsMuthsa „Gimnastyka dla młodzieży”, a znani angielscy pedagodzy zabierali głos w sprawie wychowania fizycznego młodzieży.