DEFINICJE.
I. Fonetyka i fonologia.
głoska- najmniejszy dający się wyodrębnić odcinek strumienia mowy, realizowany przy określonym stałym układzie narządów mowy. Poszczególne g. wyznaczane są przez właściwe im zespoły cech artykulacyjnych i akustycznych, na które składają się stałe i powszechne cechy fonologiczne oraz cechy jednostkowe i zmienne, związane z konkretna artykulacją.
sylaba- część wyrazu, zawierająca jedną i tylko jedną samogłoskę sylabiczną; np. sylaby w wyrazie `gramatyka': gra-ma-ty-ka.
nagłos/wygłos absolutny- nagłos/wygłos po/przed pauzą.
fonem- Najmniejsza jednostka systemu językowego stanowiąca zespół tych cech głoski, które w procesie mowy pełnią funkcję różnicowania znaczeń wyrazów i form językowych (dystynktywna cecha). Np. w wyrazach mól i ból odrębność znaczeniowa sygnalizowana jest przez różnicę brzmienia początkowych ich odcinków, wypełnionych przez odmienne fonemy m i b, zróżnicowane poprzez opozycję fonologiczną cechy nosowości i braku nosowości. Systemy fonemów właściwe określonemu językowi są przedmiotem badań fonologii.
warianty pozycyjne fonemu (alofony) - pojawiające się w trakcie mówienia głoski, posiadające niezmienne cechy fonologiczne, ale też charakteryzujące się cechami niefonologicznymi (gł. narzucanymi przez kontekst), czyli realizacje fonemów, zawierające oprócz cech relewantnych fonemu także szereg cech nierelewantnych w zależności od pozycji głoski w stosunku do innych głosek i mówiącego. Dzielą się na warianty główne (podstawowe, np. gł. [t] jest w.gł. fonemu /t/) i poboczne (np. gł. [t'] jest w. pobocznym fonemu /t/).
Niektóre zjawiska artykulacyjne:
-nazalizacja (unosowienie)- wywołanie przez spógł. nosową rezonansu nosowego poprzedzającej jej samogłoski, jak np. w wyrazie [mũndur]
-udziąsłowienie- upodobnienie pod względem miejsca artykulacji spógł. przedniojęzykowej do spółgł. dziąsłowej- czubek języka dotyka dziąseł wcześniej, przygotowując się do wymowy głoski następującej, np. [tṣ̌eba]
-upodobnienie pod względem miękkości i miejsca artykulacji- przed spógł. środjez. poprzedzająca ją spógł. może być artykułowana z uwypukleniem środ. języka ku podniebieniu twardemu, w efekcie czego cała gr. spógł. staje się jednorodna pod wzgl. miejsca artykulacji i miękkości, np.[•żelĕńeć] (zzielenieć)
-ubezdźwięcznienie-upodobnienie fonetyczne polegające na tym, że spółgłoska dźwięczna traci dźwięczność, np. w pewnych kontekstowych sytuacjach spółgłoski sonorne ulegają wtórnemu ubezdźwięcznieniu, dzieje się tak, gdy spółgł. sonorne wyst.: w nagłosie bezpośrednio przed spógł. właściwymi bezdż. [m, ša]; w obustronnym sąsiedztwie spógł. wł. bezdź. [kosm,ka];
Synchroniczna i asynchroniczna wymowa głosek miękkich wargowych: do niedawna uważano, że możliwa jest wymowa miękkich/zmiękczonych wargowych w 2 wariantach: 1. synchronicznym (jako wzorcu)- wargowość (zetknięcie/zbliżenie warg/warg i górnych zębów) i miękkość (uwypuklenie środka języka ku podniebieniu twardemu) występują jednocześnie, np. [p'asek], [p'ešo]; jednak obecnie w realizowany jest typ asynchroniczny, uważany kiedyś za charakterystyczny dla gwar Mazowsza (wspominanie ruchy artykulacyjne realizowane są nierównocześnie), np. [p'įasek], [p'įešo]
Zróżnicowanie wymowy warszawskiej i krakowsko poznańskiej- jeśli nagłos następnego wyrazu zaczyna się od głoski sonornej lub samogłoski, to wygłos poprzedniego wyrazu (nie będącego przyimkiem) jest dźwięczny w wymowie krakowsko- poznańskiej, a bezdźwięczny w wymowie warszawskiej.
Opozycja fonologiczna- opozycja pełniąca funkcję dystynktywną (odróżnianie znaczeń). Typologia: 1. a)jednowymiarowe-zespół cech wspólnych jest właściwy tylko danej opozycji, np. cechami wspólnymi pary /d/:/t/ są zwartość i przedniojęzykowość, jako zespół przynależny wyłącznie głoskom [d] i [t]. b)wielowymiarowe- zespół cech wspólnych jednej opozycji dźwiękowej właściwy także innym opozycjom, np. parę /b/:/d/ znamionuje zespół cech: zwartość, dźw., charakterystyczny też dla /d/:/g/. 2.a)o. proporcjonalne- gdy stosunek między członami danej opozycji jest taki sam, jak stosunek między czł. innej opozycji, np./p/:/b/ = /t/:/d/= /k/:/g/ itd. b) izolowana-różnica między jej członkami jest wyjątkowa dla danego języka, w pol. syst. dźw. izolowana jest opozycja /r/:/l/, ze wzgł. na zespół cech: drżącość i boczność. 3. a)prywatne- jeden z czł. charakteryzuje się obecnością cechy, której nie posiada czł. drugi, np. dźwięcznością :/k/:/g/ b) stopniowe- dot. co najmniej 3 czł., które różnicuje stopień natężenia jednej tylko cechy dystynktywnej, np. /a/:/o/:/u/ wynika ze stopniowego zwężania jamy ustnej c) równorzędne- każdy z czł. posiada cechę, której nie ma czł. drugi, np. /p/:/t/ /p/ ma cechę dwuwarg., która pozytywnie odróżnia go od /t/, posiadającego cechę przedniojęz.
Cecha dystynktywna fonemów: cecha fonemu, dzięki której jest on odróżniany od innych jednostek systemu fonologicznego i może pełnić funkcję wyróżnika poszczególnych wyrazów. Przez cechy dystynktywne wyznaczane są opozycje fonologiczne między fonemami, w języku polskim takie np., jak dźwięczność - bezdźwięczność (w wyrazach dom - tom), twardość - miękkość (bały - biały), zwartość - szczelinowość (bały - wały), ustność - nosowość (bały - mały).
1