Bolesław Prus
Placówka
To pierwsza wielka powieść Prusa.
TEORIA ŚRODOWISKOWA HIPOLITA TAINE'A: twórczość artystyczna jest zdeterminowana przez warunki, w jakich autor dokonuje percepcji rzeczywistości. Rodzi się pod wpływem czynników zewnętrznych i wewnętrznych.
1.Droga do Placówki:
Prus- herb rodu Głowackich. Rodzina należała do „wysadzonych z siodła”- stąd niechęć Prusa do odłamu ziemiaństwa żyjącego okruchami dawnej świetności.
Brał udział w powstaniu styczniowym. Utracił wówczas wiarę w sensowność i skuteczność zbrojnego czynu.
W czasach Szkoły Głównej nawiązuje znajomości i tworzy grupę pozytywistów warszawskich. Pseudonim „Bolesław Prus” został użyty podczas współpracy z Opiekunem domowym. Prus odznaczał się wówczas niezależnością sądów i oryginalnymi poglądami. Stąd częste konflikty z opinią publiczną.
W kronikach Prus to pozytywista, scjentyk obiektywny, typizujący, obserwator. Na sprawy społeczne i epokowe patrzył z perspektywy wyznawcy teorii organicznej Spencera. Tzn. utopijnej zasady solidaryzmu klasowego, potrzeby współpracy warstw społecznych, utylitaryzmu.
Pierwsze utwory- przedrealistyczne techniki, próba przystosowania do nowych potrzeb powieści tajemnic (stworzonej przez Suego). Większość utworów ma charakter szkicowy i obrazkowy- Szkice i obrazki.
2. Geneza Placówki:
To druga powieść Prusa o tematyce wiejskiej- po Anielce. Około lat osiemdziesiątych Prus intensywnie działa w krytyce literackiej. W związku z zainteresowanie wsią powstało wiele utworów- wieś była pisarzowi dobrze znana!
Pisanie Placówki rozpoczyna w 1884 roku- woli pisać powieści niż krytykować. Wyjeżdża do Nałęczowa, gdzie prowadzi studia nad chłopami. Powieść ukończył w 1886 roku. Drukował ją w Wędrowcu. Cechuje się oryginalnością i nowatorstwem. Zaprezentowany tu obraz wsi był nowy!!!
Topika wiejska w literaturze- wzorce postępowania, nawoływanie do łagodnego obchodzenia się z chłopami, zwalczanie pijaństwa i złodziejstwa. Popularyzowanie wiedzy rolniczej. Jest też literatura sławiąca mit arkadyjski. Kanon poezji klasycystycznej uniemożliwiał wprowadzenie realiów do utworów. Pojawiały się czasem ujęcia krytyczno-społeczne, kpiarskie i parodystyczne. Zawsze były jednak jednoaspektowe, pozbawione obiektywizmu. Dlatego realiści chcieli odnowić tę tematykę. Ich utwory spełniały więc także funkcję poznawczą. Takim utworem miała być właśnie Placówka.
3.Historia Ślimaka:
Prus nie określa dokładnie miejsca akcji. Nie ma tu też wyraźnie nakreślonych zaborców. Czas akcji również nie został dokładnie określony w powieści. W przybliżeniu to lata 1880-1881. Dla autora i czytelników jest to współczesność. Brak temporalności i historycznego wpływu lat wynika z rytmu czasu charakterystycznego dla życia rolnika. Wyznacza go roczny cykl wegetacji przyrody i podporządkowany mu cykl pracy chłopa. Jest to czas odwracalny, powtarzający się i wieczny- w powieści oznaczony jest tylko nazwami pór roku i miesięcy.
Niesprecyzowanie przestrzeni należało do zjawisk stosunkowo niedawnych- realiści nie ukrywali tworzenia rzeczywistości fikcyjnej, nadając jej jednak walor reprezentatywności i ogólności. Wydarzenia przedstawione tu są na tyle charakterystyczne dla losów społeczeństwa polskiego w zaborze rosyjskim, że mogą dziać się gdziekolwiek. Świat ten mimo reprezentatywności nie jest jednak autentyczny- to nie dokument konkretnego zdarzenia.
Nieokreśloność geograficzna ma sugerować, iż skupiska chłopskie nie mają żadnego kontaktu ze światem cywilizowanym. Wyemancypowany lud został pozostawiony własnemu losowi. Żyje w świecie dawnych wyobrażeń i kieruje się własnym instynktem. Nie jest zdolny do jakiejkolwiek inicjatywy- nad dobrem ogółu przeważały interesy jednostek. Decyzje dotyczące zbiorowości zapadały w karczmie- często ulegając złym podszeptom karczmarza Josela (który jest złym duchem okolicy- żeruje na nieszczęściach i naiwności ludzkiej). Prus skupił uwagę na losach jednostki, na fizjologii jednego gospodarstwa. Wydarzenia prezentuje z perspektywy samych bohaterów. Dzięki temu dotarł do zjawisk tkwiących właśnie w ich psychice.
Dzieciństwo i młodość Ślimaka przypadły na czasy pańszczyźniane. Podczas trwania powieści jego świadomość nie ulega zmianie- jest przekonany o naturalnej nierówności społecznej, ustalonej przez Boga. Układ hierarchiczny mieszkańców wsi narzucał im określone normy obyczajowe. Po czasach pańszczyźnianych zachowali chłopi silnie wykształcony „nerw posłuszeństwa”- dziedzic, wójt, proboszcz, żona byli zesłani od Boga, aby wydawać Ślimakowi dyspozycje! Stąd bierze się też brak inicjatywy, energii, nieporadność, bierność, opieszałość, naiwność i lenistwo oraz nieprzystosowaność do reguł walki o byt. Stąd też chęć oddania się w opiekuńcze ręce szlachty, wiara w potrzebę symbiozy z dworem oraz odrzucanie dobrodziejstw cywilizacji. Nowym zjawiskom chłopi przyglądają się ze strachem i nabożnym skupieniem. Przy takiej postawie nie tracili oni jednak dobrego samopoczucia i rezonu. Ich zachowania są rezultatem ciemnoty- żadna wioska nie Am szkoły, panuje tu powszechny analfabetyzm- nauka według nich przynosi szkody.
Nowe pokolenie chłopów reprezentuje Jędrek- wyzbyty kompleksów wobec ziemiaństwa, zuchwały wobec dziedziców- kwestionuje ich prawo do ziemi.
We wsi sposób życia i system gospodarowania podlegały uświęconym przez tradycję regułom. Ślimak prowadzi gospodarkę ekstensywną. Nie ma tu cienia mitu arkadyjskiej harmonii z naturą. Ślimak musi nieustannie walczyć z przeciwnościami przyrody. Praca nie jest źródłem szczęścia i powołaniem człowieka- to ciężki trud i znój, narzucona konieczność. Największym szczęściem dla Ślimaka jest unikanie tego! Rezultaty chłopskiego trudu pozwalały tylko na skromne życie. Dochody były pomnażane przez dorywcze prace dla dworu. Szanowano każdy grosz. Chłopów cechuje serdeczność i życzliwość- cnoty chrześcijańskie przypominane ciągle przez kaznodzieję.
Wiadomości o dziedzicu są skromne- wraz z żoną akceptowali hasła pozytywistyczne. Chcieli pełnić misje cywilizacyjną na wsi i propagować ideę pracy organicznej. Ale demokratyzm arystokracji szybko przerodził się w chłopomanię. Stosunek dziedzica do chłopów nacechowany był życzliwością i dobrą wolą. Postawa chłopów wobec dziedzica wyrażała jednak obawy i podejrzliwość. Nie wierzono w całkowite zrównanie stanów.
Placówka zawiera charakterystyczne obrazy społecznej i moralnej degeneracji szlachty- dziedzic łatwo oddaje gospodarstwo i pomnaża szeregi pasożytów. Szlachta traci swoją tożsamość, znaczenie i rangę w życiu narodowym. Nieprawdziwe jest jej bratanie się z ludem. Rezygnuje z duchowego i moralnego przywództwa narodu. Przodująca dotychczas klasa społeczna nie spełni już misji narodowej, do której czuła się powołana.
Wszystkie ważniejsze kwestie poruszane w prasie znalazły swe odzwierciedlenie w Placówce. Prus stara się patrzeć na sprawy obiektywnie. Zwłaszcza na kolonistów niemieckich- polonizujący się, zachowują jednak odrębność grupową. Nie nawiązują kontaktów z ludem, ale nie tworzą też sytuacji konfliktowych. Czują jednak swoja wyższość nad chłopami- ufni w swoją siłę ekonomiczną, chcą podporządkować okolicę swoim interesom. Ich kroki śledzi Ślimak- ogarnięty podziwem i lękiem. Ślimak dostrzega ich gospodarność, przedsiębiorczość i dobrą organizację pracy. Subiektywny punkt jego widzenia polega na demonizacji zjawiska, na utożsamianiu różnic cywilizacyjnych z różnicami ras.
Ślimak desperacko stawia opór w walce o utrzymanie ziemi- motywów takiego zachowania należy szukać przede wszystkim w kulturze chłopskiej, w ludowym światopoglądzie. Jego cechą jest wyraźne dzielenie przestrzeni na swoją obcą. Sakralizacja przestrzeni wypływa z wiary w boski akt stworzenia świata. Ziemię, na której żyją traktują jako świętą, którą sakralizują prochy i kości przodków oraz święcona woda. Rozumowanie Ślimaka mieści się w kręgu pojęć mitycznych! Kategorie światopoglądowe wpływają na stosunek chłopów do Niemców, którzy kojarzą im się z chaosem- burzy on porządek moralny wsi. Ich światopogląd charakteryzuje przywiązanie do ziemi- a Niemcy są świętokradcami. Pojawia się tu mit świętej ziemi. Placówka staje się powieścią tendencyjną i krzepiącą.
4.Morfologia powieści realistycznej:
Placówka to powieść, w której Prus całkowicie zastosował nową poetykę realistyczną. W zamyśle pisarza miał to być utwór odpowiadający na pytania epoki- tzn., że autor podejmuje problem współczesny. Tematem powieści realistycznej jest problem społeczny- realiści nastawiali się na cele poznawcze, chcieli pokazać prawdziwe życie zgodnie z intersubiektywnym doświadczeniem odbiorcy. Pokazywali życie zwykłego człowieka- pozbawionego właściwości herosów romansowych. W powieści wydarzenia i postacie są reprezentatywne dla określonej epoki i warstwy społecznej. Do XVIII wieku pisarze nie respektowali tej reguł- podejmowali kwestie uniwersalne. Zmienili to dopiero Walter Scott, Stendhal i Balzak, którzy faktom nadawali znamiona typowości historycznej i środowiskowej. Bohater w powieści realistycznej zawsze pełni określoną rolę społeczną. Reprezentatywność i typowość bohatera jest wszechstronna. Ślimak w powieści to przede wszystkim chłop- pokorny, ale i przebiegły, dobroduszny i opiekuńczy, nieśmiały. Czuje się głową rodziny, chociaż ma respekt przed żoną. Jako chłop cechuje się bezradnością i brakiem inicjatywy. Ale ziemi swej będzie bronił do upadłego. Podobnie są ukształtowane postacie Owczarza, starej Sobieskiej, Grzyba, Hamera, dziedzica, Josela. Ich prawdziwość polega na tym, że nie pomyślą i nie zrobią niczego, co nie mieściłoby się w etosie ich warstwy społecznej. Są społecznie zdeterminowani, poddani wpływom środowiska. Typowości tej towarzyszy jednak indywidualizacja osobowościowa postaci. Mają one własny zespół predyspozycji psychicznych. Na skutek połączenia typowości i indywidualizacji psychika bohatera została znacznie wzbogacona. Nie jest on jednoznacznie pozytywny lub negatywny. Ma zalety i wady- jak zwykły człowiek. Ulega zmianom. Postacie literackie poznajemy w działaniu- czyny bohaterów są tak samo motywowane socjologicznie i psychologicznie jak ich osobowość. W powieści mamy do czynienia z związkami przyczynowo-skutkowymi. Konstruowanie fabuły odbywa się na zasadzie selekcji. Normy determinizmu doskonale sprzyjają wiązaniu faktów w jednolitą całość:
1. rozdział to ekspozycja- opis miejsca, prezentacja bohaterów.
2-4 rozdział to ukazanie codziennego trudu i pracy rodziny Ślimaków, uwaga bohaterów skupiona jest na problemach gospodarczych.
5-6 rozdział to zachwianie równowagi w dotychczasowym życiu, stworzenie sytuacji konfliktowej. Pojawiają się ludzie wymierzający teren pod kolej. Dzięki nim Ślimak pomnaża swoje dochody, ale i skłóci się ze wsią. Dziedzic sprzedaje swój majątek. Hamer- nabywca majątku, chce teraz nabyć gospodarstwo Ślimaków.
7-8 rozdział to wzrost nacisku ekonomicznego Niemców na Ślimaka- zabierają mu prawo do łąki, odsuwają od handlu. Dla osamotnionego Ślimaka nastały czasy niepowodzeń i klęsk. Ślimak nie wytrzymuje konkurencji.
9 rozdział to wprowadzenie do akcji wątku na pół kryminalnego. W okolicy grasują złodzieje, z którymi Ślimak wpada przypadkowo w konflikt. Traci konie, a jego dom zostaje podpalony.
10-11 rozdział to dalsze nieszczęścia. Ślimak załamuje się, gotów jest ustąpić Niemcom. W dramatycznej rozmowie z żoną przysięga jednak walczyć o utrzymanie ziemi do końca. Walkę tę ostatecznie wygrywa.
Powieść jest spójna dramatycznie, zwarta kompozycyjnie. Wszystkie wydarzenia są zdeterminowane i połączone w jednolitą całość.
Na pierwszych stronach powieści mamy do czynienia z narracją prowadzoną w drugiej osobie!! Narrator jakby oprowadza czytelnika po okolicy. Jest to konwencja literatury obrazkowej. Polega ona na unaocznieniu opisywanych faktów, na wciąganiu czytelnika w świat przedstawiony. Staje się to jednak wkrótce zbyt uciążliwe i Prus na stałe wprowadza narrację trzecioosobową. Utrwaliła się ona na początku XIX wieku. Taka wypowiedź sugeruje, iż narrator jest medium autora- różni się od narratora- bohatera i narratora fikcyjnego. Pozbył się ograniczeń. Narrator jest ukryty. Nie identyfikuje swojej osoby, nie ujawnia się, nie utrzymuje kontaktów z czytelnikiem. Wyzbył się wszystkich znamion jawności. Wiąże się to z dążeniem realistów do obiektywizmu- nie powinien wypowiadać sądów o świecie, ani moralizować. Narrator ma przyjmować pozycję informacyjno- sprawozdawczą, ukazuje wydarzenia bez komentarzy. Umiar widać w stosunkowo rzadkim korzystaniu z jakości emotywnych. Humor pojawiający się w powieści (tak charakterystyczny dla Prusa) obecny jest tylko w wypowiedziach postaci. Typową cechą narratora powieści realistycznej jest wszechwiedza. Polega ona na pełnej znajomości świata przedstawionego. Prus jednak nie eksponuje nadmiernie tej wiedzy. Chętnie stosuje narrację z pozycji świadka wydarzeń. Tworzy rozbudowane sceny dramatyczne, oparte na dialogach. Tekst narratora jest często bardzo lakoniczny. Tekst powieściowy składa się z segmentów o różnej strukturze: z relacji i prezentacji. Nierzadko narrator mówi z perspektywy samego bohatera. Styl wypowiedzi narratora stał się przezroczysty- w powieści obowiązuje język literacki, czasem ożywiony elementami potocznymi. Język narratora jest konkretny i rzeczowy. Język postaci jest zgodny z pozycją społeczną bohatera.
4