(III) FONETYKA I FONOLOGIA
1. FONETYKA - opis substancjalnych własności dźwięków mowy
Fonetyka to dział lingwistyki, w ramach którego opisuje się fizyczne (materialne, substancjalne) cechy dźwięków rozumianych jako minimalne segmenty płaszczyzny wyrażania. Fonetycznego opisu dźwięków mowy dokonuje się z punktu widzenia:
artykulacyjnego ( „produkcja” dźwięku
za pomocą aparatu głosowego człowieka)*
akustycznego ( fizyczne własności fali głosowej)
audytywnego ( percepcja dźwięku)
dystrybucyjnego ( występowanie dźwięków w określonym sąsiedztwie głoskowym; ustalenie reguł fonotaktycznych obowiązujących w danym języku)**
(*) Kryteria artykulacyjnego opisu dźwięków:
(I) mechanizm wytwarzania prądu powietrza
(II) kierunek przepływu prądu powietrza
(III) stan głośni
(IV) droga przepływu powietrza
(V) miejsce artykulacji
(VI) artykulator
(VII) stopień supraglotalnego otwarcia
(VIII) pionowa pozycja języka
(IX) pozioma pozycja języka
(X) stopień zaokrąglenia warg
(XI) trwanie artykulacji
(**) reguły fonotaktyczne - to zasady łączliwości dźwięków w danym języku; np. w języku polskim nie występuje połączenie dźwięków [mb-], [nd-] w absolutnym nagłosie wyrazów; jest ono dopuszczalne natomiast w niektórych językach afrykańskich; w j. polskim nie występują połączenia [bk], [wk] itp. pary, w których pierwszy dźwięk jest dźwięczny, a drugi bezdźwięczny - w takiej sytuacji jeden z elementow upodabnia się fonetycznie (tu - pod względem cechy dźwięczności lub bezdźwięczności) do elementu sąsiedniego.
2. FONOLOGIA - analiza funkcjonalnych własności dźwięków mowy
Dział językoznawstwa, którego przedmiotem jest analiza semiotycznej funkcji dźwięków mowy, czyli roli spełnianej przez dźwięki mowy w procesie porozumiewania się za pomocą języka; badania fonologiczne mają na celu ustalenie funkcjonalnego związku między kształtem brzmieniowym jednostek a ich znaczeniem.
Podstawowe pojęcia:
własności dystynktywne (=odróżniające) dźwięków mowy
opozycja fonologiczna - opiera się na opozycji artykulacyjnej i zachodzi między dwiema głoskami takimi, że podstawienie jednej za drugą w strukturze linearnej wyrazu pociąga za sobą zmianę znaczenia tej struktury linearnej; np. podstawienie [s] za [n] w strukturze linearnej wyrazu „pan” powoduje zmianę znaczenia otrzymanej w wyniku substytucji struktury „pas”.
Fonem: (dwa sposoby definiowania)
wiązka cech dystynktywnych
zbiór głosek nie pozostających w opozycji fonologicznej; np. głoski [s] i [t] to elementy różnych fonemów w systemie dźwiękowym języka polskiego, natomiast [r] i r grasejowane to warianty tego samego fonemu
Allofon:
allofony to głoski będące wariantami danego fonemu, istnieją dwa rodzaje allofonów:
1. allofony fakultatywne - głoski, w przypadku których możliwa jest wzajemna substytucja
2. allofony kombinatoryczne (=pozycyjne) - głoski, których wystąpienie jest zdeterminowane przez kontekst fonologiczny; wybór danego wariantu zależy od sąsiedztwa dźwiękowego głoski
3. PROZODIA - zespół fonetycznych cech suprasegmentalnych wypowiedzi
także: dział fonologii, w ramach którego bada się cechy foniczne nie pojedynczych segmentów fonologicznych (fonemów), lecz sylab lub ciągu sylab. W ramach prozodii bada się akcent wyrazowy i opisuje kontur intonacyjny zdań.